...26 il öncə bu günlərdə Azərbaycan öz taleyinin ən təlatümlü məqamlarını yaşayırdı. Xocalı kimi dəhşətli soyqırımından sonra ölkənin siyasi və hərbi meydanında xaotik proseslər gedirdi.  Ancaq “xaosdan düzənə” pinsipi ilə dünyanı idarə etməyə çalışanlar işğalçı Ermənistan, terrorçu erməni təşkilatlarının və daxildəki hakimiyyət aşiqlərinin əli ilə prosesləri özlərinə sərf edən məcraya yönəldirdilər.

Həmin günlər ölkənin siyasi  idarəçiliyi, demək olar ki, əsasən AXC və onun təsiri altında olan -1991-ci ilin payızında Ali Sovetdə yaradılmış Milli Şura, “demblok” vasitəsilə yönləndirilirdi.  Bu qurumun iclaslarında elə maraqlı, həlledici məqamlar, çıxışlar var ki, onlar bu günkü proseslərdə də öz təsir gücünü hələ də qoruyub saxlayır...

1991-1992-ci illərdə Milli Şuranın parlamentdəki əksər iclaslarında iştirak etmiş  deputat Maksim Musayevin “Milli Şura (10.1991- 05.1992) parlamenti” kitabındakı xronika əsasında 1992-ci il martın 3-dən  mayın 18-dək, yəni Laçının işğal olunduğu və AXC-nin hakimiyyətə tam yiyələndiyi  bir günədək Ali Sovetdə baş verənlərin ən maraqlı məqamlarını diqqətinizə çatdırırıq.

(Ali Sovetin Milli Şurasının 1992-ci il 30 aprel tarixli iclasının davamı. Xronikanın əvvəlki hissələri üçün bu linkə baxın: //www.moderator.az/news/223515.html)

...1992-ci il aprelin 30-da Bakıda –parlament binasında Milli Şuranın növbəti iclası keçirilirdi. Həmin günlər artıq cəbhə bölgələrində, xüsusən Şuşa və Laçında xaotik proseslər güclənməkdə idi...  Şuşanın işğalına 7, Laçının işğalına isə 17 gün qalırdı...  Bakıda -parlamentdə isə  Ali Sovet rəhbərliyi və Milli Şura   ATƏT-in Qarabağla bağlı Minsk konfransına nümayəndə heyəti göndərməyə tələsirdi. Əslində həmin günlər bu günədək -26 ildir, çıxa bilmədiyimiz ATƏT-in Minsk Qrupu tələsinə addım atdığımız həlledici günlər idi... Bu qərar verilməyə də bilərdi...

“...Danışıqların sonunda Rəhim Qazıyevin və Pavel Qraçovun qolu ilə protokol imzalandı və təxminən 1993-cü ilin sonuna kimi Azərbaycandakı bütün Rusiya hərbi hissələri dövlətimizin ixtiyarına veriləcək... Qeyd olundu ki, avqust ayında bəzi hissələr, o cümlədən bizi maraqlandıran bir diviziya Azərbaycanın ixtiyarına verilsin... Orada MDB ilə əlaqədən də söhbət getdi. Mən və Rəhim Qazıyev qəti dedik ki, bu haqda parlamentin qərarı var. MDB-yə dair heç bir söhbət ola bilməz- Azərbaycan  bu quruma girməyəcək. Onlar bizə sənəd göstərdillər ki,  vaxtilə Ayaz Mütəllibov MDB-yə girməyə qol çəkib.  Biz isə dedik ki, bu sənəd parlamentdə ratifikasiya olunmayıb. Deməli, biz MDB-yə daxil olmayacağıq. Amma Rusiya ilə əlaqələri kəsmək fikrində deyilik. İqtisadiyyat, hərb və s. sahələrdə birbaşa əlaqələr yaratmağa, müqavilələr imzalamağa hazırıq... 

Dünən –aprelin 29-u axşam isə Qraçov bizim prezidentlə- Yaqub Məmmədovla görüşdü. Biz orada bütün məlumatları verdik və saat 4-də Qraçov Tiflisə uçdu.  O, prezident Yeltsindən göstəriş alır. Ali Baş komandan Yeltsin olsa da, Yeltsin faktiki işləmir, bütün işləri Qraçov aparır... 

Mayın 13-də Daşkənddə Rusiya hərbçiləri ilə görüşümüz olacaq.   Hərbi hissələrin Azərbaycana verilməsi haqda müqavilə imzalanacaq...

Qraçovla əsas mübahisəmiz Xəzər donanması və hava hücumundan  müdafiə qüvvələri ilə əlaqədar oldu. Amma burada da ümumi razılığa gələ bildik...

Qraçov boynuna aldı ki, ermənilər 366-cı alaydan istifadə ediblər. Biz  bildiridik ki,  Rusiya qüvvələri də bizə qarşı döyüşlərdə iştirak edir. Biz onların üzlərinə deyirdik. Ermənistan keçmiş sovet ordusundan nə lazımdırsa, hamısını götürüb. Amma bizim əlimizdə heç nə yoxdur. Ruslar bildirdilər ki, biz  Azərbaycanda xidmət edən Rusiya hərbçilərinə təhlükəsizlik üçün təminat verilməsini istəyirik. Biz onlara rəsmi təminat verdik...

Bu zaman sədr Ziyad Səmədzadə Vahid Əhmədovn sözünü kəsərək bildirdi ki, vacib bir informasiya verməlidir. 1 saatdan sonra İsa Qəmbərov bizim  nümayəndəmiz kimi təcili olaraq   Moskvaya, oradan da Helsinkiyə uçmalıdır. Sözü ona verirəm.  İsa Qəmbərov öz çıxışında dedi: 

“Biz istəsək də, istəməsək də, Qarabağ məsələsi beynəlxalq miqyasa çıxıbdır. Azərbaycanın rəhbərliyi və Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən Minsk konfransında iştirak etmək üçün razılıq verilibdir. İndi Helsinkidə müşavirə var. Bu gün başlayıb. Bizim xahişimizə görə, bir qədər ləngidiblər. Çünki biz nümayəndə heyətini vaxtında oraya göndərə bilməmişik...

Minsk konfransının iştirakçıları müəyyənləşdirilibdir. Azərbaycan, Ermənistan, Türkiyə, Rusiya, Fransa, Almaniya, İtaliya, İsveç və gərək ki, bir neçə digər xarici dövlət də buraya daxildir. İran tərəfi isə təklif edib ki, orada Dağlıq Qarabağın erməni nümayəndələri bərabər hüquqla iştirak etsinlər. Bizim isə təklifimiz bu olub ki, Qarabağda iki icma var: erməni və azərbaycanlı.  Bu icmaların nümayəndələri bərabərhüquqlu, münaqişəyə cəlb olunmuş tərəf kimi konfransa dəvət oluna bilərlər...

Bu müşavirədə  Minsk konfransının məqsəd və vəzifələri müəyyənləşdiriləcək. İlkin razılaşmalarda yazılıb ki, konfransın məqsədi bu münaqişəni bütövlükdə həll eləmək və geniş sülhə nail olmaqdır.  Ancaq çox geniş açıqlanmayıb ki, nələr nəzərdə tutulub. İndi biz Qarabağda qanunsuz hərbi dəstələrin ləğv edilməsinə nail olmalıyıq. Ermənistan Qarabağa silah göndərir. Bu məsələ və qaçqınlar məsələsi də müzakirə olunmalıdır. Mən bir müddət xarici səfərdən imtina eləmişəm. Məsələ ondadr ki, Ermənistan tərəfi müşavirədə kifayər qədər yüksək səviyyədə təmsil olunmuşdur. Ona görə də bizdən də heç olmasa, komissiya sədrlərinin  getməsi məqsədəuyğundur. Biz müharibənin  bütün sahələrində olduğu kimi, diplomatiyada da uduzmuşuq... 

Konkret nə təklif edirsiniz? Bu müşavirədə Azərbaycan nümayəndə heyətinin hansı mövqedən çıxış etməsini təklif edirsiniz? Onu deyin. Doğrusu, mənim də bu sahədə təcrübəm yoxdur...

Mən bu gün Danimarkada olmalıydım. Hər şey həll olunmuşdu, biletlər də alınmışdı. Amma bu vəziyyəti görüb mən respublikadan çıxmaq istəmirəm. Lap birgünlük də olsa, çıxa bilmirəm...”

Yenə də Mill Şurada yetərsay olmadığından narazılıqlar başlandı. Ziyad Səmədzadə deputatları sakitləşdirərək dedi ki, Milli Şurada işin təşkili ilə bağlı fikir mübadiləsi edək, bu barədə sizə qərar layihəsi verilibdir...”