Moderator.az saytının “Mənim kumirim” layihəsində biz heç nə danışmırıq, heç nə yazmırıq. Bir tanınmış şəxs öz kumirinin maraqlı tərəflərini, onun barəsindəki bilinməyən mətləbləri özü sizə danışır. Bu dəfə yazıçı Əkrəm Əylisli kumiri saydığı böyük Cəlil Məmmədquluzadə barəsində danışacaq. Vaxtilə rus jurnallarının birində çıxan “Qorxusuzluq” adlı araşdırma məqaləsindəki bəzi fikirləri seçərək Əkrəm Əylislini Mirzə Cəlil barəsində danışdırdıq. 

Cəlilin hələ 16 yaşı olmamış Naxçıvanın isti avqust günlərinin birində orada Çernyayevski familiyalı, orta yaşlı, arıq, çəlimsiz bir kişi peydə olmuşdu. Onun, yəni, Qori Seminariyasının inspektorunun Naxçıvana gəldiyini 16 yaşlı Cəlilə görəsən kim demişdi? 16 yaşlı Cəlilin o seminariyada oxumağa necə can atdığını indi mən az qala öz canımda-qanımda duyuram. O məktəbdə oxuduğu illərdə (1882-1887) onun qəlbində və dünyagörüşündə baş verən təlatüm, dəyişikliklər elə indi də məndə özümün Bakıdakı tələbəlik həyatımın ilk illərinin canlı təəssüratını oyadır. 

1900-cü ildə Mirzə Cəlil məşhur kəngərlilər nəslindən olan Məmmədqulu bəyin dul bacısı Nazlı xanımla ailə həyatı qurur. Az qala dəlilik dərəcəsində qısqanc olan bu ərköyün və şıltaq qadını Mirzə Cəlil qəlbən sevir. Sonradan bir dəfə də evlənsə də ömrünün axırınacan bu sevgiyə sadiq qalır. Bəlkə də “Tərcümeyi-hal”ını 1903-cü illə yekunlaşdırmaqla (bilərəkdən, ya bilməyərəkdən) Nazlının həyatdan getdiyi bu tarixlə ömrünü də bitmiş sayırdı.

Onun sonrakı həyatı fasiləsiz-tənəffüssüz bütöv iş gününə bənzəyir. O illərdə mərhum arvadının Tiflisdəki məzarı başında hər gün saatlarla dayanardı...

1906-cı ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalının birinci sayı çıxar-çıxmaz Tiflisin baş mollası Mirbağır Mirheydərzadə müsəlmanları məscidə toplayıb, jurnalı “haram”, Mirzə Cəlili “kafir” elan edir. 

Hər kəsi olduğu kimi gördüyü və göstərdiyi üçün bu adamın başı hələ çox bəlalar çəkəcəkdi. Məsələn, şiə məzhəb müsəlmanlarının baş müctəhidlərindən biri Nəcəfdə yaşayan Kazım Xorasani “naxçıvanlı Cəlilin qətlinin vacib olduğu” barədə Təbrizdə fitva çap etdirib, Ordubaddan beləsinə, hər yerdə yayacaqdı və eyni zamanda Bakıdakı “müsəlman qardaşılığı”cəmiyyəti Mirzə Cəlili qətlə yetirməkdən ötrü muzdlu cani tutub Tiflisə göndərəcəkdi.

Bakının yeni höküməti İranda olan Mirzə Cəlili öz adamı hesab edirdi. Ona görə də onu Bakıya dəvət etdilər. Onu Bakıya dəvət edənlərin həm də qoca “Molla Nəsrəddin”lə bağlı ciddi planları var idi. Naxçıvan İnqilab Komitəsinin sədri Qədimovun 1921-ci ilin aprelində Xalq Hərbiyyə Komissarı Əliheydər Qarayevin adından Təbrizə vurduğu teleqramda deyilirdi: "Xahiş edirəm Təbrizdə “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaktoru Mirzə Cəlil Məmmədquluzadəyə xəbər verəsiniz ki, gecikmədən Bakıya, Xalq Maarrif Komisarlığlına vəzifə daşımağa gəlsin”. Mirzə Cəlili öz adamı sayan hökumət yeni Azərbaycan dövlətinin maarif işlərini ona həvalə etmək fikrindəydi. 

Ancaq belə olmadı. Mirzə Cəlili vəd etdikləri vəzifəyə qoymadılar. Üstəlik jurnalın Bakıdakı nəşrini də xeyli uzatdılar.

Ömrünün son illərində Mirzə Cəlil arvadına hər gün yalvaracaqdı ki, ata-baba mülklərindən birdəfəlik əl çəksin. Övladlarından məktəbdə sakit davranmağı, evdə çay içəndə qəndi az işlətməyi tələb edəcəkdi. Mirzə Cəlil həddindən artıq deyingən, vasvası bir ailə başçısı, ata olacaqdı. Hərdən ikiəlli başına qamarlayıb yorğun-yazıq səslə deyəcəkdi: "Heç bilmirəm mənim başıma nə olub”.

1932-ci ilin qışı onun üçün elə əvvəlcədən yaxşı gəlmir: çöldə külək, qar-qiyamət, evdə isə nə odun, nə ocaq var. Bir tərəfdən də insanların soyuqluğu... insanların üzüdönüklüyü ona yaman yer edir.

Və bir soyuq yanvar günü öz həmişəki gəzintisindən o, nədənsə tez qayıdır. “Üç-dörd yerdə qəbiristanlığa ölü aparan gördüm. Millət yaman qırılır”- bu sözləri Həmidə xanıma deyir və öz otağına çəkilir. Xırdaca otağında o gecə səhərəcən işıq yanır.

Ertəsi gün çay-çörəkdən sonra Mirzə Cəlil bu dəfə xüsusi şövq və həvəslə çəkmələrini mazlamağa başlayır. Amma onlarla şəhərə çıxmaq Mirzə Cəlilə bir daha nəsib olmur. Bir ”“iki saatdan sonra halı xarablaşır. Və elə həmin gün o, işığı-nuru sönmüş əzab dolu gözlərilə bir ölümün, bir də tənhalığın soyuq gözlərinə baxa-baxa öz əbədi həyatına çəkilir...

Yanvarın 6-da, saat 13:00-da Cəlil Məmmədquluzadənin cənazəsi köhnə mollanəsrəddinçilərdən Əbdürrəhim bəy Haqverdeiyev, Ömər Faiq Nemanzadə, Məmmədəli Sidqi, Əli Nəzmi və Salman Mümtazın çiynində “Kommunist” küçəsi ilə üzüyuxarı qəbiristanlığıa aparılacaqdı.

.. Və hər gün azadlıqdan dəm vuran bir məmləkətdə bu xalqın ən azad övladının dəfn mərasimi barədə qəzetlərin heç birində bir söz yazılmayacaqdı.