Moderator.az saytı “Bir əfsanəydi” layihəsi çərçivəsində bu dəfə tarixə baş vuracaq. XV əsrdə nəhəng Teymurilər dövlətini idarə edən, Əmir Teymurun ən sevimli nəvəsi olan Uluqbəyin elm yolunda səltənət taxtını qurban verməsindən danışıcağıq:

1449-cu il”¦ Qara buludlar Teymurun əsasını qoyduğu və öz adını verdiyi imperiyanın başının üstündən getməyə hələ ki, tələsmir”¦ Məhz bu buludların altında kimsəsiz Səmərqənd çöllərində bir atlı harasa dördnalla çapır. Sanki hər şey onun atının mənzil başına tez çatmasından asılıdır”¦ Doğurdan da belədir. O adam mənzil başına tez çatmasa, xilaskar rolunu oynamasa insanlar çox şeydən məhrum olacaqlar”¦

Bu atlı Əlin Quşçudur. Şərqin böyük riyaziyyatçı və  astronomlarından biri. Sonradan ona zəmanənin “ikinci Ptolemeyi” adını verəcəklər. Amma hələ ki, Əli Quşçudur. Və”¦ O, tələsməlidir. Bir zamanlar tələbəsi, sonra yaxın dostu və məsləkdaşı olan Teymur nəvəsi Uluqbəyin dünya elminə səs salacaq elmi irsini mütləq aradan çıxarıb Çinə aparmalıdır. Çünki vəziyyət durmadan qəlizləşirdi. Uşaq vaxtından tanıdığı şahzadə Uluqbəy hər zaman at oynatmaq, qılınc çapmaqdan yayınıb meyilini kitablara, dərslərə  salsa da zamanın gərdişindən qaça bilmədi. O, da bir tərəfi axsaq olan taxtda oturdu. Bir müddət riyazi hesablamalardan, astronomik proqnozlarından kənarda qaldı. Deyilənə görə, özünü dünyanın ağası hesab edən babası Teymur uşaq vaxtı Uluqbəydən nə istədiyini soruşur.  Sevimli nəvəsinə deyir ki, nə desən sənin üçün edəcəyəm. Bu zaman Uluqbəy ulduzları göstərək deyir: -Bax, mən onları istəyirəm”¦

Yalnız bir elm adamı başa düşə bilərdi ki, Uluqbəy  üçün elmdən ayrılıb şah olmaq, elə ulduzlardan ta taxta qədər yıxılmaq aşağılanmaq demək idi. Lakin bu “aşağılanma”nın  ömrü çox olmur. Uluqbəy oğlu namərd Əbdüllətifin “sayəsində”  aradan götürülür. O zaman taxtdan endirilən və oğlu Əbdüllətiflə üz-üzə gələn Uluqbəy ondan yeganə xahişini edir. Vaxtilə taxtda olan zaman böyük alim Qiyasəddin Cəmşid Kaşaninin səyi nəticəsində tikdirdiyi Uluqbəy rəsədxanasına getməyi və ömrünün sonuna qədər də elmlə məşğul olmasını xahiş edir. Əbdüllətif və şeyxlərdən ibarət olan divan bunu öncə qəbul edir. Uluqbəyin qarşısına şərt qoyurlar ki, əgər, Məkkəni ziyarət edib  “din”ə gəlsə, həmişəlik Səmərqənddəki rəsədxanasında yaşaya bilər. Uluqbəy razılaşır. Amma gecə divan yenidən çağırılır və artıq yolda olan Uluqbəyin ölümü üçün fitva verilir. Yolda olan alimə çatmaq üçün səlcuqlardan olan  Abbas adlı döyüşçünü görəvləndirlər və tapşırıq verirlər ki, Uluqbəyi haqlayıb onun başını gətirməlisən. Bu addım Abbasın ürəyindən olur. Səbəbi də bu idi ki, Uluqbəy vaxtilə onun qanunsuzluğa yol verən atasını öldürtdürmüşdü. Abbas cəmi iki yoldaşı ilə Məkkəyə gedən keçmiş əmiri  yolda yaxalayır, onlara çataraq deyir: 

- Əmir Əbdüllətifdən əmr var ki, siz edam olunasız. 

Söhbət elə bununla da bitir. Uluqbəy sözlərinin üstündə durmayan insanlardan aman istəmir. Və”¦ elə yoldaca edam olunur”¦ 

Həmin atlı da məhz bu edam xəbərini eşidəndən sonra Səmərqənddəki rəsədxanaya tələsən “ikinci Ptolemey”, Şərqin ən böyük astronomu sayılan Əli Quşçudur.. O, eşidir ki,  təzə əmir Səmərqənddəki rəsədxananı şeyxlərin fitvası ilə dağıtmaq istəyir. Çünki şeyxlər oranı dinsizlik yuvası adlandıraraq həmən yıxılmasını təklif edirlər. Rəsədxanada isə bir sıra elmləri tədris edən alimlər, tələbələr, elmin müxtəlif sahələrinə aid olan hücrələr, müxtəlif astronomiya  cihazları və s var idi. Əli Quşçu bilirdi ki, artıq rəsədxanadakı heyətin əksəriyyəti bundan xəbərdar olub, oranı tərk ediblər. Bir-iki sadiq şəxsdən başqa indi orada kimsə yoxdur. Lakin oradakı ən dəyərli nəsnələr isə Uluqbəyin yazdığı elmi əsərlərdir. Həm onları həm də  başqa dəyərli əsərləri bir kisəyə yığıb harasa getmək lazımdır. Artıq Heratda onu gözləyirdilər. 

- Əvvəlcə, bir az çörək ver, tələsik çıxdım və bir tikə çörək də özümlə  götürmədim”. - Rəsədxananın qapısını açan gözətçiyə Əli Quşçu ilk olaraq bunu deyir. O, çox gözəl bilir ki, sabah bu gözəl bina yerində olmayacaq. Heç olmasa bu binanın ruhunu xilas etmək lazımdır. Bütün dəyərli elmi irslərin yerini əzbər bildiyindən çox axtarışlar etmir. Sonradan dünyanın qəbul edəcəyi elmi yeniliklərlə dolu olan əsərləri özü ilə götürərək yol düşür.

Yolu isə çox uzundur. Vaxtilə Uluqbəyin onu elmi məqsədlə göndərdiyi və alimlərinin bir çoxunu tanıdığı məşhur Herat onu qəbul etmir. Onlar bunu özləri üçün siyasi təhlükə hesab edirlər. Məcbur qalıb dünyanın axırına- Çinə gedir”¦ Amma atının tərkində olan kisəyə zərrə qədər də ziyan gətirmir. Onu göz bəbəyi kimi qoruyur.  Çində sakitliyin bərqərar olduğunu görəndən sonra Osmanlıya üz tutur. İstanbul sonradan həm onun həm də çiynində ruhunu zəkasını daşıdığı böyük alim Uluqbəyin parlayacağı yer olacaqdı.

Uluqbəy rəsədxanası...Alimin sirli hesabları...

Aradan əsrlər, qərinələr keçir. Dünyadan çox hökmdarlar keçir, çox əmirlər edam olunur amma Uluqbəyin adı bir alim kimi hər zaman diri qalır.  Hətta XX əsrin əvvəllərinə qədər...

1908-ci ildə rus arxeoloqu Vyatkin Səmərqənd ətrafında arxeoloji qazıntılar aparır. Arxivlərdə çalışır, qocalarla söhbətlər edir. Sonda torpaq idarəsinin arxivinə də gedir. Bir neçə ay orada çalışır. Gərgin axtarışdan sonra XVII əsrə aid bir sənəd tapır. Sənəddə “təlli-rəsəd” adı ilə bir sahənin satılmasından bəhs edilir. Müəyyən olunur ki, həmin sahə Qırxqız qəbiristanlığı yaxınlığındakı Kuhək təpəsində yerləşir. Beləliklə, Vyatkin rəsədxananın harada olduğunu təxminən müəyyən edir. Səhəri həmin sahəyə gəlir. Tələsmədən təpəyə qalxır. Ətrafı seyr edir. Aşağıda dayanmış dehqanlar ona yaxınlaşır və deyir:

- Bura müqəddəs yerdir, buranı qazmaq olmaz. Burada məzar var!

- Axı məzar bütün təpəni tuta bilməz!

- Çox-çox əvvəl burada Uluqbəyin rəsədxanası olub.

- Bax, mən o rəsədxananı axtarıram...

Qoca dehqanlar şübhə ilə başlarını bulayır. Bir-birilərinə deyirlər. Biz də elə bilirik ki, bu rus balası dəfinə axtarır...

Rəsədxanada qazıntı işinə bir də 1941-ci ildə II Cahan müharibəsinə az qalmış başlanır. Lakin iyunun 22-də qazıntı işi dayandırılır. 1948-ci ildə iş yenidən bərpa olunur. Sonuncu qazıntı işləri Uluqbəy rəsədxanasını yenidən qurmağa əsas və imkan verir.

Səmərqəndin dörd tərəfindən də aydın görünən təpənin üstündə girdə, tənha və sirli bir bina ucaldılır. Damında çoxda böyük olmayan cihazlar yerləşdirilir. Mərkəzində Vyatkinin tapdığı kvadrat möhkəmləndirilir. Kvadratın bir ucu yerin altında, o biri ucu binanın çölünə çıxarılır. Onun hər iki tərəfində ulduzları və günəşi müşahidə etmək, nəzəri işlər görmək üçün müxtəlif binalar tikilir.

Rəsədxananın içəri divarları şəkillərlə, sxemlərlə bəzədilir. Şəkil və sxemlərdə yeddi qübbə, doqquz səma, yeddi planet, ulduzlar və iqlim qurşaqlarına ayrılmış Yer kürəsi göstərilir. Orada həm də zəngin kitabxana yaradılır. Çünki rəsədxana təkcə müşahidə yeri olmamışdı. Orada dövrün ən bilikli adamları - riyaziyyatçılar, filosoflar çalışmışdır. Təbii ki, rəsədxanada rəmmallar da çalışıb. Çünki o dövrdə rəmmallıq astronomiya və riyaziyyata nisbətən daha nüfuzlu elm olub. Belə ki, riyaziyyat və astronomiya rəmmallığa xidmət edən tətbiqi elmlərdi. Onu da qeyd edək ki, Ulduz cədvəli kitabı beş hissədən ibarətdir. O beş hissənin ikisi rəmmallığa - ulduzlara görə insan taleyindən xəbər verilməsinə həsr olunub...

... Sonda belə qənaətə gəlmək olar ki. Uluqbəylə aparılan mübarizədə İslam təəssübkeşləri məğlub olub. Düzdü, aparılan mübarizədə rəsədxana dağıdılır, bir hökmdar kimi Uluqbəy qətlə yetirilir. Lakin Uluqbəy ömrü yazdığı əsərlərində yaşayır. Adı, şöhrəti uzaq-yaxın ölkələrə yayılır, tarixin yaddaşında əbədiləşir. Onu da qeyd edək ki, Uluqbəyin üstündə Teymuri adı vardı. Ancaq arxeoloq Vyatkini Səmərqəndə - Kuhək təpəsinə gətirən bu səcərə deyildi. Bir alimin şöhrət tacı- əsərləri idi.

Arxeoloq Vyatkin ömrünün bir neçə ilini rəsədxananın tapılmasına və bərpasına sərf edir. Sübut etmək istəyir ki, XV əsrdə Səmərqənd dünyanın əsas elmi mərkəzlərindən biri olub. Bu həqiqət  1941-ci ilin iyun ayında II Cahan müharibəsinin başlanmasına beş gün qalmış bir sıra alim, həkim, kriminalist və tarixçini Guri-Əmir məqbərəsinə gətirir. Orada, bir məzarın sinə daşında oxunur: “ Bu nurlu qəbir ... hökmdarın sonuncu rahat yeridir. Cismi bura yendirməklə cənnət bağlarına səfa gətirmiş , behişt sakinlərinin gülşəninə səadət bəxş etmişdir. O həm də dünyaya və dinə kömək edən istəkli sultan, savadlı xəlifə sultan Uluqbəydir - Allah onun qəbrini nurla doldursun... Onun oğlu ona qarşı haqsızlıq etmiş və atasının boynunu xəncərlə vurdurmuşdur. O, hicri 853-cü ildə Ramazan ayının 10-da əzab-əziyyətlə ölmüşdür”.

Uluqbəyin əsərləri ilə tanışlıq Avropada astronomiya elminin inkişafına yeni bir təkan verdi. Onun Avropada görkəmli bir astronom kimi tanınmasını 1648-ci ildə məşhur astronom Yan Hevel tərəfindən nəşr edilən “Göy ulduzlarının kataloqu” adlı əsər bir daha sübut edir. Adı çəkilən kataloqda dünyanın məşhur astronomlarının rəsmləri təsvir edilmiş qravüra var. Həmin məşhur astronomlar arasında Uluqbəy də var.

Uluqbəyin astronom kimi əldə etdiyi uğurlar Avropada ona böyük şöhrət qazandırdı. 1830-cu ildə onun adının əbədiləşdirilməsi qərara alındı. Böyük alman astronomu, Uluqbəyi özünə ustad hesab edən Iohann Henrix fon Medler Ayda kəşf etdiyi krateri Uluqbəyin adı ilə adlandırdı. Uluqbəyin əsərləri dəfələrlə Avropada nəşr olunub və indinin özündə belə, Avropa astronomları onu hörmətlə yad etməkdədirlər.

Uluqbəy böyük astronom olmaqla yanaşı, həm də mahir riyaziyyatçı idi. O, dərslik kimi istifadə edilən triqonometrik əsərlərin müəllifidir. 

Uluqbəyin xidmətlərindən biri də çoxsaylı kitabxanalar inşa etdirməsidir. O, bu kitabxanalara Çindən, Hindistandan, Ərəbistandan və digər yerlərdən çoxlu sayda elmi kitablar gətirtmiş, orada işləmək üçün ən məşhur alimləri ölkəsinə dəvət etmişdi.

Uluqbəyin sarayında çalışanlar içərisində Anadolunun müxtəlif yerlərindən, o cümlədən İstanbuldan da çoxlu sayda elm adamları, memarlar, incəsənət nümayəndələri vardı.

Uluqbəy tarixə türk-islam dünyasının, eləcə də bütün dünyanın ən məşhur astronomu, elm və dövlət xadimi kimi düşmüşdür. Onun adı doğman vətəni Özbəkistanda əbədiləşdirilib və hər il doğum və ölüm günü xüsusi mərasimlərlə qeyd edilməkdədir.