Məlum olduğu kimi, Rusiya Dövlət Dumasının bəzi təmsilçiləri XİN-ə müraciət edərək Türkiyə ilə 1921-ci ildə imzalanan “Moskva” müqaviləsinin birtərəfli qaydada ləğv edilməsini tələb edib. Bu müqavilənin Rusiyanın maraqlarına zidd olduğunu bildirən deputatlar, mövcud situasiyada sözügedən müqavilənin ləğvinin rus xalqının mənafeyi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi qənaətindədir.
Xatırladaq ki, “Moskva” müqaviləsinə əsasən Naxçıvan Azərbaycan ərazisi kimi tanınır və Türkiyə Naxçıvanın təhlükəsizliyinin qarantı kimi qəbul olunur.
Dövlət Dumasında məlum müqavilənin ləğvi ilə bağlı fikirlərin səsləndirilməsi bir sıra maraqlı və bir o qədər də narahatverici suallar doğurmaqdadır. “Moskva” müqaviləsinin birtərəfli qaydada ləğvi mümkündürmü? Bu müqavilənin ləğvi Naxçıvanın təhlükəsizliyi üçün təhdid hesab edilə bilərmi? “Moskva” müqaviləsinin ləğvi “Qars” müqaviləsini də əhəmiyyətsiz etmirmi? Rusiyanın bu müqaviləni ləğv etməsi, Türkiyəni kritik məqamda Naxçıvana yardım etmək üçün gərəkən hüquqi bazadan məhrum etməsi kimi dəyərləndirilə bilərmi?
Məsələ ilə bağlı Moderator.az-a açıqlama verən AMEA-nın Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tanınmış tarixçi-pedaqoq Dilavər Əzimli hesab edir ki, Rusiyanın bu müqavilədən çıxması heç nəyi dəyişməyəcək:
“Bildiyiniz kimi, Rusiya çökməkdə davam edir. Vəziyyətdən çıxış yolu kimi ağzına gələni danışırlar. Bu mənada Rusiya Kommunist Partiyasının nümayəndələrinin ortaya atdıqları bu fikir tamamilə mənasızdır. Rusiya vəziyyətdən çıxış yolu kimi hərbi müdaxiləyə üstünlük verir. O, ağıldan kəm kommunustlərə məsləhət verərdim ki, gedib V.Putinə ağıl versinlər. O boyda əraziyə və sərvətlərə malik bir dövləti nə günə qoydular. Başa düşmürlər ki, hərbi müdaxilələr bu dövləti çökdürəcəkdir. Qoy müqavilədən çıxsınlar. Nə olacaqdır? Heç nə. Qoy özlərinin forpostu Erməniatanı da özləri ilə aparsınlar. Qars müqaviləsi adi kağzı parçası deyildir ki, çırıb atasan”.
D.Əzimlinin fikrincə, Naxçıvanın taleyini yalnız Azərbaycan həll edə bilər:
“İkincisi, Azərbaycan unitar dövlətdir. Naxşıvanın taleyini yalnız Azərbaycan həll edə bilər. Yəni, ümumxalq referendumu. Məsələnin digər tərəfi isə, Türkiyədir. Bu gün Türkiyə əsrin əvvəllərindəki Türkiyə deyildir. Rusiya Naxşıvana qarşı addım atarsa, Azərbaycanın arxasında Türkiyəni görəcəkdir. Bu, birmənalıdır. Türkiyə dərhal adekvat cavab verəcəkdir. Bu, Rusiya üçün Suriya deyildir. Ağlını başına yığsın. Ağzına gələni danışan deputatların ağzını yumsun”.
Tanınmış tarixçinin qənaətincə, Rusiyanın 1921-ci ildəki müqaviləni pozması mümkünsüzdür: “İndiki Rusiya 1921-ci ildə imzalanan müaviləni poza bilməz. Çünki indiki Rusiya SSRİ-nin parçalanmasından sonra meydana çıxıdı. 1921-ci il müqaviləsini pozmaq üçün gərək gedib o zamankı deputatlarını qəbirdən xortladıb çıxarsınlar və bundan sonra bu müqaviləni səsverməyə çıxarsınlar”.
D.Əzimli hesab edir ki, Rusiyanın indiki addımları cəhənnəmə gedənin yoldaş axtarışına çıxmasına bənzəyir:
“Sonda bir daha qeyd etmək istərdim ki, boğulan özünə yoldaş axtarır. Batmaqda olan Rusiya özü ilə qonşularının da batmasını istəyir. Amma bu, alınmaycaqdır! Rusiya çökməkdə davam edəcəkdir. Amma biz də hazır olmalıyıq. Bu gün ölkəmizdə olan Rusiya şəbəkəsini tamamilə sıradan çıxarmalıyıq”.
Seymur Əliyev