Əvvəlini bu linkdən oxumaq olar----moderator.az/news/122896.html

Dünyanın bir çox yerlərində olmuşam. Amerika və Skandinaviyadan başlamış Yaponiya, Afrika və Avstraliyaya qədər hər yerdə. Bir-birindən olduqca böyük fərqlərlə seçilirlər - salamlaşma jestləri də müxtəlifdir. Bu reallığın müxtəlif ifadələrlə dərk edilməsi bəzən anlaşılmazlığın əsasına da çevrilə bilər. Bu baxımdan 1989-cu ildə İrana - Ayətullah Xomeyninin yanına səfərimi xatırlayıram. Həmin vaxt üçün İranla, demək olar ki, ilıq əlaqələrimiz var idi. O, yeddi il ərzində Sovet İttifaqının dostu İraqla müharibə aparırdı. Bu zaman bizim ordumuz Əfqanıstanda idi və nəticə o idi ki, Rza Pəhləvinin istefasından sonra, Sovet İttifaqından yeddi il ərzində heç bir rəsmi şəxs İrana getməmişdi. Sözün qısası, bu müddət ərzində İranla heç bir əhəmiyyətli əlaqələrimiz olmamışdı. Qərara alındı ki, Şərq turnesi həddində Suriya və İraqdan sonra İrana getməli və iki dövlət arasında olan əlaqələri həll etməli idim. Əlaqələrin normallaşdırılması istəyi İran tərəfdən də hiss olunurdu. 1989-cu ilin 4 yanvarında Xomeyninin şəxsi nümayəndəsi Ayətullah Cavad Amol vasitəsilə Qorbaçova göndərilən 6-7 səhifəlik məktub bunun ən əhəmiyyətli ifadəsi idi. Xomeyni heç bir dövlət vəzifəsi icra etmirdi, amma ruhani lideri və faktiki olaraq I şəxs idi. 

Fevralın 25-də Mixail Qorbaçovun İmam Xomeyniyə olan cavab məktubu ilə Tehranda idim. Xomeyninin məktubu Qorbaçovu çox düşündürdü. Cavabında nə yazmalı olduğunu bilmirdi, mən də bilmirdim. Xomeyni öz məktubunda reallığa münasibətdə Qorbaçovun cəsarətini müsbət dəyərləndirirdi və qeyd edirdi ki, kommunizmin uğursuzluğu göz qabağındadır, amma İran lideri üçün heç bu da əsas deyildi. Xomeyninin məktubu dərin fəlsəfi mətndən ibarət idi. İmamın özü ərz edirdi: «Mən Qorbaçovda ölümdən sonra mövcud olacaq ali və daimi həyat barədə təsəvvür yaratmaq istəyirdim. Mənim məktubumun əsas mənası bu idi». 

Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının ateist lideri İranın ali ruhani şəxsinin bu teoloji söhbətinə, sözsüz ki, qoşula bilməzdi. Qərara alındı ki, Qorbaçovun məktubu bizim iki dövlət əlaqələrimiz, onun inkişafının gələcək perspektivləri və region münaqişələrinin müzakirəsi ilə məhdudlaşdırılsın. Mənim ora getməyim İran üçün çox şey demək idi. Mən gedənə qədər, İran mətbuatının rəhbər şəxsləri bu səfərə böyük ümid bəsləndiyini yazmışdı. İmam Xomeyni ilə gələcək görüşümüz və Qorbaçovun cavab məktubu böyük marağa səbəb olmuşdu. Xomeynidən başqa İranın rəhbər şəxsləri - İran prezidenti Xəmnei, baş nazir Musəvi, parlament sədri Rəfsancani, xarici işlər naziri Vilayəti ilə (onunla yaxın dostluq əlaqələrimiz var idi. O, ixtisasca həkim idi. Çox ziyalı və müdrik insan idi. Heç cür fanatiklərə aid etmək olmazdı) rəsmi görüşlər planlaşdırılmışdı. Tehranın siyasi dairələrinin fikrincə, Sovet xarici işlər nazirinin İrana səfəri böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Ona görə ki, imam Xomeyniyə Qorbaçovun cavab məktubunu aparırdım. Bu cavab məktubu onlar üçün regionda proseslərin sonrakı inkişafı nöqteyi-nəzərindən böyük əhəmiyyətə malik idi. Səfər eləcə də, Qərbin, xüsusilə də Amerikanın İran İslam Respublikasına sözlə kəskin ittihamı və son 10 il ərzində onunla əlaqələrini keyfiyyətcə ən aşağı səviyyəyə endirməsi baxımından da əhəmiyyət kəsb edirdi. İrana səfərin uğur açarı Qorbaçovun məktubunun məzmunundan asılı idi. Gedən kimi, xarici işlər naziri Vilayəti bildirdi ki, imam mənimlə görüşməyə hazırdır. Görüşə mən də böyük ümid bəsləyirdim, ona görə də, nailiyyətlər arzusu ilə Xomeyninin müqəddəs şəhəri Quma yollandım. Xomeyni xəstə idi və həkimlərin qoyduğu qadağa əsasında heç kimi qəbul etmirdi. Mənimlə görüşə razılaşması istisna hal idi və sözsüz ki, bu da xarici işlər naziri olduğum həmin böyük dövlətə hörmət əlaməti idi. Lakin ola bilər ki, söylənilməmiş və ya gizli - tarixən daim mövcud olan başqa səbəblər də var idi: Gürcüstanda farsların (indiki İran) dövlət maraqlarını nəzərdə tuturam. Hər halda bu fikir də beynimdə fırlanırdı. Qar yağırdı. Xomeyninin yaşadığı yer yüksəklikdə yerləşirdi. Daxil olarkən, məsciddə olduğu kimi, ayaqqabılarımızı çıxarmalı idik. Çıxardıq və içəri corablarla daxil olduq. Bunun özü də narahatlıq yaradırdı. Diplomatik protokolun hər bir tələbinə uyğun geyim və ayaqqabısız olmaq rahatlığı pozurdu. İbadət etdiyin vaxt olduğu kimi yalqız olmamalısan, həmsöhbətin olmalıdır və onu öz doğruluğuna əmin etməlisən. Əvvəlcədən xəbərdarlıq etdilər ki, mən, imamın İran inqilabından sonra görüşdüyü ilk xariciyəm. Onun vaxtı məhdud idi və görüşümüz 15-20 dəqiqəni əhatə etməli idi. Oturduq və sükut içərisində gözləməyə başladıq. Otağa - Xomeyninin asketik yaşayış məskəninə göz gəzdirdim. Görünürdü ki, burada əsas şey həyat varlığının məna dərinliyinə varmaq idi. İmama heç nə mane olmamalı idi. Hər şey sadə idi - döşəməyə açıq boz rəngli xalça sərilmişdi. Sözün qısası, otaqda yalnız vacib şeylər mövcud idi. Otaqda mən və tərcüməçidən başqa ev sahibləri də var idi. Onlar imamın gəlişini səssiz sitayişlə gözləyirdilər.

 Fikrim tarixə yönəldi. Fars şahlarının qəbulunda neçə gürcü bu cür oturub gözləyib. Doğrudur, mən başqa ölkə nümayəndəsiyəm, amma yenə də”¦ Narahat gözləmə hissi bədənimə hopdu. Xatırladım ki, bu ölkənin böyük gürcü rəhbəri bir neçə vaxt bundan əvvəl öz həmkarları ilə Tehranda oturmuş və dünya əhəmiyyətli sahələri bölüşdürmüşdü”¦ O zaman İranın taleyi əsasən bu gürcüdən asılı idi. Burada qar tez-tez yağmır, amma yağdıqda şaxtalar başlayırdı. Corabda olduğuma görə üşüməyə başladım. Təxminən 15 dəqiqə gözləməli oldum. Sonra bildim ki, İran rəhbərliyi ilə görüş bu cür qəbul olunub və 10-15 dəqiqə gec başlamalıdır. Bir neçə dəqiqədən sonra işarə etdilər: «Gəlir». Əvvəl oğlu göründü. O da hörmət əlaməti olaraq «gəlir» deyə işarə etdi. Orada qəbul olunmuş adətə əsasən, otağa qara əmmaməli və boz rəngli milli xalatda balaca, nurani, ağsaqqal bir qoca daxil oldu. Bizim kürsülərin yanında, taxtın küncündə əyləşdi. Təqdim etdilər. Ətrafımızda heç kəs görünmürdü, amma hiss olunurdu ki, mənim hər bir jestim, sözüm və ya əhəmiyyətsiz baxışım və pıçıltım da xüsusi diqqət mərkəzində idi. 

Televiziyanı görə bilmədim. Heç kim görünmürdü. Vilayəti əvvəlcədən xəbərdarlıq etmişdi ki, görüşün xoşagələn istiqamətə yönəldilməsinin yeganə şansı Qorbaçovun yazdığı məktubun müzakirəsinin 15-20 dəqiqə ərzinə yerləşdirilməsidir. Salamlaşdım. Dedim ki, sizin məktuba cavab olaraq Qorbaçov məktub göndərdi. 15 dəqiqə dinlədi. Bəzən başını bulayırdı. Sonra isə sanki bir an fikrə getdi və cavabında dedi: - Mənim ümidim puça çıxıb. Eşitmişdim ki, Qorbaçov ağıllı insandır. Ona məktub göndərməyim heç də təsadüfi deyildi. Orada insanın rolu və yeri torpaqdakı yox, göydəki kainatda həll olunur. Məni yer üzündə baş verənlər maraqlandırmır. Mən ora - yuxarı baxıram. Bu barədə cavabı isə hələ götürməmişəm. 

«Əlaqələrin normallaşdırılmasına gəldikdə isə, mən yardım edərəm», - bu sözləri razılıqla dedi. Söhbətimiz elə bundan ibarət idi. Sonra durdu və çıxıb getdi. Az da olsa əhvalım pozuldu. Çıxdım, ayaqqabılarımı geyindim. Buz kimiydilər. Hesab etdim ki, görüş də istədiyim səviyyədə baş tutmadı. Öz adamlarıma dedim: «Bəlkə planlaşdırılan görüşləri ləğv edək?» Xarici işlər nazirinin ləyaqətinin təhqir olunmasından ehtiyat edirdim. Vilayəti hər şeyi başa düşdü və dedi ki, zəng edərik. Sovet İttifaqını «incitmək» İran üçün həqiqətən də əlverişli deyildi. Xomeynilə görüşümdən sonra, İranın Sovet İttifaqındakı səfiri Xeyran Nobar bizimkilərlə əlaqə saxladı və xahiş etdi ki, İmam Xomeyni ilə görüşün işıqlandırılması üçün məni razı salsınlar. - İran tərəfi bu görüşü müsbət dəyərləndirmək istəyir və onu dostluq görüşü kimi dərk edir. Görüşün yalnız müsbət cəhətlərini qeyd edir. İran və Sovet rəhbərliyi əlaqələrinin inkişaf istəyinə xətt çəkiləcək. Şevardnadze Xomeyniyə Qorbaçovun məktubunun məzmununu danışarkən, imam qeyd olunan fikri dəstəklədi. İran tərəfinin hazırladığı məlumatda imamın bu replikaları tam əks olunacaq. Təəssüf ki, həkimlərin məsləhəti ilə bağlı olaraq görüş uzun müddət davam etdirilə bilməzdi. Onların fikrincə, söhbət onsuz da uzun sürdü. Mən görüşün İran tərəfdən bu mövqedən işıqlandırılması ilə razılaşdım və həqiqətən də heç yarım saat keçmədi ki, Vilayəti zəng etdi və dedi: «İmam çox razı qalıb. Tərcüməçiniz yanınızdadırsa, televizoru yandırın!» Televizoru yandırdım və nə görsəm yaxşıdır: «Bu tarixi bir görüş idi və bununla Sovet İttifaqı ilə əlaqələrin yeni mərhələsi başlanır! Görüş bir saat davam etdi. Bu cür presedent heç yerdə görünməyib. Qızğın görüş, qızğın sağollaşma”¦ İmam Qorbaçovun məktubunu çox yaxşı dəyərləndirdi!» və getdi”¦ Televiziya”¦ radio”¦ qəzetlər”¦ Sanki izolyasiyada idilər və Qərbin qapısı indi açılmışdı. Orada iki gün qaldım. Şam yeməyi zamanı Vilayəti bir daha təkrarladı: - İmam görüşdən çox razı qaldı. «Bu, xüsusi bir görüş idi» - deyir imam (sözsüz ki, imamın razılığı olmasaydı Vilayəti bu cür bəyanat edə bilməzdi). - Amma o, bir-iki sözlə kifayətləndi. Hesab edirəm ki, normal söhbət edə bilmədik. - Siz görmədiniz, o, sizə üç dəfə baş əydi. Bu, bilirsiniz, nə deməkdir?! Dərin hörmət və diqqət nümayişi idi - deyə Vilayəti cavab verdi. Sözün qısası, hər bir jest, hər bir işarə, mədəniyyətin hər bir kodu özünəməxsus şifrələnmə tələb edir. Səfər öz nəticələrinə görə, doğrudan da tarixə yazıldı. Bu səfər İranda bu gün də yaddaşlardadır. Gürcüstana qayıtdıqdan bir neçə vaxt sonra, Rəfsancani Tbilisiyə səfər edərkən bildirdi ki, mən, Xomeyninin görüşdüyü ilk xarici idim. Xomeyni böyük şəxsiyyət idi. İranı, özü saldığı izolyasiyadan elə özü öz məktubu ilə çıxardı. Paradoks hesab olunsa da, demək istəyirəm ki, Gürcüstan və İranın yeni əlaqələrinin - tərəfdaşlıq əlaqələrinin əsası elə orada qoyuldu. İllər sonra mənim, Gürcüstan lideri kimi Rəfsancani, Xatəmi və İranın başqa liderləri ilə əlaqələrimi elə Xomeyni ilə görüşüm müəyyənləşdirirdi. Baxmayaraq ki, bəzən maraqlarımız üst-üstə düşmürdü (məsələn, neft məsələlərində). Sanki Xomeyninin sözsüz razılığı ilə Gürcüstan və İran arasında çox müsbət, xüsusi isti əlaqələr yaranmağa başladı. 

Yeri gəlmişkən, İrana səfər edənə qədər Bəsrə şəhərində Səddam Hüseynlə görüşdüm. İraqda 12 min nəfərə qədər Sovet vətəndaşı xidmət edirdi. Səddam, mənə hörmət etdiyini göstərməyə çalışırdı. Sözsüz ki, söhbət zamanı İraq-İran müharibəsinin mənasızlığına da toxundum. Hiss etdirdim ki, bu müharibə həqiqətən də çox faydasız müharibə idi, gec və ya tez İraq-Sovet İttifaqı münasibətlərinə də təsir göstərəcəkdi. Səddam məndə bir növ tərs insan təsəvvürü yaratdı. O zaman Küveyt haqqında nə fikirləşdiyini heç təsəvvür belə edə bilməzdim...