Məmməd Əmin Rəsulzadə 1884 -cü il yanvarın 31 -də Novxanıda doğulub. Ailədə bir bacı və bir qardaş olublar. (bacısı Şəhrəbanu xanım). Atası Hacı Molla Ələkbər kəndin adlı-sanlı axundu idi. Oğluna təhsil verib elm adamı etmək axundun ən böyük arzusu idi. Adlı-sanlı axund həyat yoldaşı Ziynət xanımla sakit həyat sürüb övladlarını böyüdürdülər.

M.Ə.Rəsulzadə gənc yaşında artıq ilk təhsilini almışdı. O, məşhur pedaqoq Sultan Məcid Qənizadənin müdir olduğu ikinci rus-müsəlman məktəbində, bir müddət də Bakı Texniki məktəbində oxumuşdu. Lakin onu ən çox siyasi mübarizə, xalqı qəflət yuxusundan oyatmaq maraqlandırırdı. Həmin vaxtı dünyanın birinci neft ölkəsi sayılan Bakıda çoxlu inqlabçılar, çar əleyhadarları toplaşmışdı. Onlar fəhlələri tətilə çağıraraq iş saatını azalmağa, əmək haqqını artırmaq kimi təbliğatlar aparırdılar.

1902 ”“ci ildə on səkkiz yaşlı Məmməd Əmin Rəsulzadə ilk siyasi tşkilatını “Müsəlman gənclik təşkilatı”nı yaratdı. Bu bir əsr yaxın müstəmləkə altında çabalayan xaqlın ilk siyasi təşkilatı idi. 1903-cü ildə Tiflisdə “Şərqi Rus” adlı qəzetin nəşr olunduğunu eşitmişdi. İlk məqaləsini yazaraq Tiflisə göndərir və çox keçmir ki, məqaləsi “Bakıdan məktub” başlığı ilə məqaləsi dərc olunur. Bu hadisə onu çox sevindirir. Bu sevinci ilk yazısı dərc olunanlar yaxşı bilirlər.

1903-cü ildə çarı devirib yıxmaqdan ötrü müxtəlif üsullarla təbliğatlar aparırdı. Həmin il Bakının yadında qalan hadisələrdən biri Bibi-heybətdən başlanan tətil idi. Aprelin 18-də qatarla Balaxanıdan Bakıya 15-minə yaxın fəhlə gələrək sakitcə gəzərək dağılışmışdılar. Mayın 1-də 20 mindən çox adamın iştirakı ilə etiraz aksiyası keçirildi. Bu, Bakıda əzilənlərin ən güclü etirazı olur.

Sonra “Hümmət” təşkilatına başçılıq edir və həmin adla qəzet də çıxarır. 1904 ”“ cü ildə Stalinlə tanış olur. Stalin 1904 ”“ cü ilin iyununda bolşevik təşkilatına başçılıq etmək üçün Bakıya gəlmişdi. M.Ə.Rəsulzadəni Stalinlə əmisi oğlu Məmməd Əli tanış etmişdi. Hər ikisini yaxınlaşdıran bir yol var idi, çar hökümətini yıxmaq. Başqa sahələrdə isə fikir ayrılığı mövcud idi. (20 ”“ ci il hadisələrində Məmməd Əli də Türkiyədə yaşamağa məcbur olur. Özünə yaxın bildiyi Stalin hakimiyyətə gələndə, onun da ailəsinə işgəncələr verir).

Stalinlə söhbətdən M.Ə.Rəsulzadə daxilən narazı qalır. Buna səbəb onun Stalinin bolşevizmin əhvalından irəli gələn bir söz deməyi olur. Sonradan isə, Stalinə az köməyi dəymir. İlk dəfə Stalin fəhlələr arasında inqilabi təbliğat apardığına görə varlılar Stalini neft quyusuna atmaq istəmişdilər. M.Ə.Rəsulzadə onu ölümdən xilas etmişdi. 1908 ”“ ci ilin martında Stalin həbs edilir. Elə həmin ilin sentyabr ayında Stalini həbsxanadan gizli şəkildə qaçırılmasını təşkil edənlərdən biri də M.Ə.Rəsulzadə olur. Stalin yenə polislər tərəfindən axtarılır. Bu dəfə Novxanıya qaçan Stalini M.Ə.Rəsulzadə ondan köməyini əsirgəməmişdi. Evlərində bir neçə dəfə çörək kəsən bu Stalini atasının axundluq etdiyi Novxanı məscidindəki minbərin altında gizlətmişdi. Minbərdə quran oxuyan axund sonradan bütün ailəsini sürgünə yollayan bir cəlladın minbərin altında gizləndiyi bilmirdi.

Çar höküməti tərəfindən təqiblərə məruz qalan M.Ə.Rəsulzadə İranda və sonra Türkiyədə beş il mühacir həyatı yaşayır. Türkiyədə mühacir həyatı yaşadığı bir vaxtda, əmisi oğlu Məmməd Əli ilə məktublaşırdılar. 1911 ”“ ci ildə “Müsavat” partiyası yaradılanda M.Ə.Rəsulzadə Türkiyədə idi. Yalnız 1913 ”“ cü ildə Romanovlar sülaləsini 300 illiyi ilə bağlı olaraq hökümət mühacirləri bağışlayı və beş illik ayrılıqdan sonra M.Ə.Rəsulzadə Bakıya qayıdır.

1917 ”“ ci ildə artıq bolşeviklər hakimiyyətə gəlmişdi. M.Ə.Rəsulzadə başda Lenin olmaqla bolşeviklərin qorxunc oyuna başladıqlarını bilirdi. Bu oyunun ilk təhlükəsi Şaumyanın noyabr ayında Bakıda yaradılan Bakı Xaql Komissarları Sovetinə sədr seçilməsi idi. Həmin vaxtı Leninə “əmi” ”“ deyən Şaumyanın başçılğı ilə Bakıda 10000 yaxın müsəlman qətlə yetirildi.

1918 ”“ ci il May ayının 28 ”“ də Azərbaycan müstəqil və azad respublika elan edilir. Altı gün sonra M.Ə.Rəsulzadə Batumiyə gedir. Türkiyə ilə danışıqlardan sonra, Nuru paşanın başçılıq etdiyi türk ordusu ilə Bakını Şamuyanın dəstələrindən təmizləyə bilir.

İyirmi üç ay ömrü olan şərqin ilk demokrat respublikası 1920 ”“ ci il aprel ayının bu günü 28 ”“ də rus ordusunun 60 minlik ordusu ilə işğal edilir. M.Ə. Rəsulzadə həbs edilir. Ən təsirli məqam isə, M.Ə.Rəsulzadənin analığı Fatma xanımın (M.Ə.Rəsulzadənin anası Ziynət xanım öldüyü üçün atası ikinci dəfə evlənir) Stalinə dedikləri olur: “Gedin o bığlı oğlana (yəni Stalinə) deyin ki, Maral arvadı tutnuşuq. O, adamı ki, neçə dəfə sənin qabağına çay gətirib, çörək qoyub.

Ailəsi Kazaxıstana sürgün edilir. Böyük oğlu Rəsul güllələnir. Həyat yoldaşı Ümbülbanu qızları Lətifə və Xalidə xanımlar sürgün edilir. Sonra Bakıya qayıdan kiçik qızı Xalidə xanım itkin düşür. Ailədə M.Ə.Rəsulzadənin sağ qalan yalnız, oğlu Azər olur. Azər 1993-cü ildə Qazaxıstanda ”“ Karaqandada dünyasını dəyişib və Novxanı məzarıstanlığında dəfn edilib. Rəis Rəsulzadə ”“ Azər bəyin oğludur. 1946-cı ildə sürgündə - Qazaxıstanın Taldı-Kurqan bölgəsində anadan olub, orta təhslini də orada ”“ Karaqandada alıb.

Məmməd Əmin Rəsulzadə 6 mart 1955 ”“ ci ildə Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhərində vəfat edir. Və elə orada da dəfn edilir. Bu gün də Məmməd Əmin Rəsulzadənin məzarı onun şəxsiyyətinə pərəstiş edən insanlar tərəfindən ziyarət edilir.

Yazıda Nəsiman Yaqublunun “Məmməd Əmin Rəsulzadə” kitabına istinadlar edilmişdir.