Son zamanlar cəbhə bölgəsində vəziyyətin yenidən gərginləşməsi hər bir vətəndaşı narahat edir. Azərbaycan 22 ildən sonra yenidən başlayan bu döyüşlərdə revanşını ala biləcəkmi? Müharibədə rus izi varmi və bu, tərəflərə nə qazandıracaq? Beynəlxalq qurumlar tərəfdən təqdim olunan sülh sazişləri milli maraqlarımıza nə qədər cavab verir?
Moderator.az BAXCP sədri, deputat Qüdrət Həsənquliyev Strateq.az-a müsahibəsini təqdim edir:
”“ Qüdrət bəy, son zamanlar cəbhə bölgələrində vəziyyət
gərginləşib. Belə demək mümkünsə, müharibə yenidən başlayıb. Ermənilərin birdən-birə
Azərbaycana hücumu və bizim əks həmləmizin kökündə nə dayanır? Nə oldu ki, atəşkəs
pozuldu?
”“
Mənə elə gəlir ki, müharibənin yenidən qızışması rus hərbi iradəsinin daxili
hesablaşmasının nəticəsidir. Bildiyimiz kimi, Ermənistanın
hərbi rəhbərliyi tamamilə Rusiyanın nəzarəti altındadır. Eyni sözləri onların
siyasi hakimiyyəti üçün də demək mümkündür. İstər indiki prezident Serj
Sarkisyan, istərsə də sabiq erməni lideri Köçəryan Rusiya hərbi kəşfiyyatının
keçmiş əməkdaşlarıdır. Vaxtilə onlar sərha komandirləri kimi Rusiyanın
tapşırıqlarını yerinə yetirirdilər. Görünür, hal-hazırda Sarkisyanla Rusiya
arasında müəyyən anlaşılmazlıqlar yaranıb. Rusiya da erməni ordusundakı
özlərinə bağlı qüvvələri ona qarşı hərəkətə gətirib. Fikrimcə, proseslər
Sarkisyanın siyasi hakimiyyətinə son vermək üçün Rusiyaya bağlı erməni hərbçilər
tərəfindən həyata keçirilən təxribatdır. Bilirsiniz ki, Sarkisyan
konstitusiyanı dəyişdirdi, ölkənin siyasi xarakterini prezidentlik üsul idarəsindən
parlamentli respublikaya çevirdi. Məqsədi bundan sonrakı hakimiyyətini baş
nazir kimi davam etdirmək idi. Rusiya isə bunu istəmir. Sarkisyanın 2-ci dəfəki
prezidentlik səalhiyyətini başa vurduqdan sonra hakimiyyətdən ayrılmasını
arzulayır. Moskvanı o qıcıqlandırır ki, Rusiya istəməyə-istəməyə Sarkisyan
konstitusiya dəyişikliyi üçün referendum keçirir, hakimiyyət iddiasını yerə
qoymaq istəmir.
”“
Belə çıxır ki, Rusiya Ermənistanın demokratikləşməsinin qarşısını onun öz
ordusunun təxribatları ilə almağa çalışır?
”“
Bəli, zənnimcə, cəbhə bölgəsində son zamanlar baş verən hadisələrin əsas səbəbi
bu idi. Erməni ordusu Sarkisyanın hakimiyyətini laxlatmaq üçün
Azərbaycana hücuma keçmişdilər. Amma onlar bu cür ağır cavab alacaqlarını da təxmin
etmirdilər.
Bilirsiniz ki, Cənubi Qafqaz ölkələri arasında
parlamentli respublikaya ilk keçən Gürcüstan oldu. Sonra ermənilər bu addımı
atmaq üçün referendum keçirdi. Parlamentli respublikaya keçid perspektiv planda
Rusiyanın maraqlarına cavab vermir. Çünki indiki mərhələdə Sarkisyanın bu
addımı öz hakimiyyətini davam etdirmək üçün atılsa da, gələcəkdə ölkənin
demokratikləşməsinə yol aça bilər. Bu isə, öz növbəsində ölkənin siyasi
hakimiyyətini müəyyənləşdirmək şansının Rusiyanın nəzarətindən çıxması, erməni
xalqının əsas təsirli qüvvəyə çevrilməsi deməkdir. Rəsmi Yerevanın pis nümunə
ortaya qoymasından qıcıqlanan Moskva artıq Sarkisyanı hakimiyyətdən
uzaqlaşdırmağa qərar verib. Sarkisyanın hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasının yolu
isə müharibədən və ağır məğlubiyyətdən keçir.
”“
Deməli, belə çıxır ki, bu müharibədən məğlub kimi ayrıcaq tərəf Sarkisyan
olacaq və əslində özü də bunun fərqindədir. Ən əsası isə
hadisələr Sarkisyanın iradəsindən kənar baş verir”¦
”“ Bu, mənim versiyamdır. Böyük ehtimalla, hücumlar
Sarkisyandan xəbərsiz həyata keçirilir. Bu hadisə Ermənistan siyasi həyatında
ilk nümunə deyil. Ter-Petrosyan da bir zamanlar öz iradəsindən kənar hərbi əməliyyatlarla
qarşılaşmışdı. Yəqin ki, o dövrləri xatırlayırsınız. Şuşa və Laçın ermənilər tərəfindən
işğal olunanda Ter-Petrosyan hücumlardan xəbərsiz olduğunu açıq dillə etiraf
edirdi. Ter-Petrosyan bu hadisədən sonra dünya dövlətləri tərəfindən artıq qəbul
edilməməyə başladı və hakimiyyətini itirdi. Həmin vaxt Ter-Petrosyana bu tələni
Sarkisyan qurmuşdu. İndisə eyni hadisə onun öz başına gəlir. Bu dəfə isə qalib
yox, məğlub tərəf kimi. Böyük ehtimalla, indiki əməliyyatlar da
Sarkisyandan xəbərsiz başlayıb və Azərbaycan, sözsüz ki, uzun müddətdən bəri
torpaqlarını azad etmək fürsətindən faydalanmağa çalışır.
”“
Ermənistanın siyasi islahatlar aparmasının qarşısını almaq üçün Rusiyanın həyata
keçirdiyi təxribatın tərəfi olmağımıza necə baxırsınız? Axı, Ermənistanın demokratikləşməsi və rus təsirindən çıxması bu gün olmasa
belə, sabah Azərbaycanın mənafeyinə uyğundur. Belə olduğu halda, rus təxribatından
istifadə etməyimiz nə dərəcədə doğrudur?
”“ Doğru olmayan nədir? Əvvəla, biz Ermənistanın yox,
ermənilər Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirib və ölkəmiz də həmin əraziləri təbii
olaraq geri qaytarmağa çalışır. Əgər indi o şərait yaranıbsa, niyə bundan
istifadə etməməlidir? İkincisi, Ermənistan demokratikləşsə belə, bizim
haqqımızı geri qaytarmayacaq. Hakimiyyətdə kimin olmasından asılı olmayaraq,
heç kəs ələ keçirdiyi torpağı xoşluqla geri verməz. Bu, həmin ölkə daxilində
ciddi etirazlara səbəb ola və demokratik mühit güzəştli mövqe tutan hakimiyyətlərin
daha asanlıqla yıxılmasına yol aça bilər. Odur ki, Ermənistanın demokratikləşməsi
və ya bu istiqamətdə keçirilən siyasi islahatların bizim haqq işimizə heç bir dəxli
yoxdur. Üçüncüsü, Sarkisyanın mövqeyindən aydın olur ki, o, heç bir güzəştə
getmək fikrində deyil. Çünki güzəştə gedəcəyi təqdirdə, devriləcəyini
anlayır. Ermənistan Rusiyanın təsir dairəsindən ayrılsın deyə, Azərbaycan öz
suverenlik haqqındanmı imtina etməlidir? Erməni siyasi iradəsi özündə güc tapıb
Azərbaycanın suverenlik hüquqlarına hörmət göstərməli, bundan sonra daxili
siyasi islahatlar haqqında düşünməlidir. Dördüncüsü, siyasət mümkün olanı həyata
keçirmək deməkdir. Ermənistan Azərbaycanla bağladığı atəşkəs sazişini pozmaqla
bizə uzun illərdən bəri arzuladığımız fürsəti yaratdı. Azərbaycan ordusu bu
fürsətdən istifadə edərək, ermənilərə son Qarabağ müharibələri ərzində ilk dəfə
güclü və sarsıdıcı zərbə vurdu. Amma özlərinə sərf etmədiyi halda, “niyə Ermənistan
bu hücumu etdi” sualına mən belə cavab verərdim: çox böyük etimalla,
Sarkisyanın bu hücumlardan xəbəri olmayıb. Ola bilsin ki, Ermənistan ordusunun
Rusiyaya bağlı generaliteti bu təxribatı törədib. Məqsəd isə Sarkisyanı devirməkdir.
”“
Sizin bu versiyanızı Sarkisyanın son zamanlar atdığı addımlar da təsdiqləyir. Bilirsiniz ki, o, bir neçə gün öncə üç generalı işdən çıxartdı. Deməli, həqiqətən
də, ya onların əməlində təxribat izi görürmüş, ya da öz hakimiyyətinə hansısa
başqa bir təhlükə hiss edirmiş.
”“
Mən də elə bunu deyirəm. Mənim gəldiyim əsas qənaəti siz dediyiniz fakt da təsdiqləyir.
”“
Məsələ burasındadır ki, həmin hücumlar prezidentlərin ABŞ səfəri zamanına təsadüf
edirdi. İlham Əliyevin Ağ ev rəhbərliyi ilə görüşləri
keçirildiyi bir məqamda”¦
-Görünür, Ermənistan generaliteti özləri
üçün uğurlu bir zaman seçdiklərini düşünüblər. Zənn ediblər ki, Azərbaycan
prezidenti də ölkədə yoxdur, hücuma keçsələr, biz heç bir qərar qəbul edə bilməyəcəyik.
Erməni tərəfi sadəcə atəşkəsi pozmaqla Sarkisyanı pis vəziyyətdə qoyacaq və
onun beynəlxalq nüfuzunu aşağı salacaq. Zənnimcə, onlar bizim əks-hücuma keçəcəyimizi
düşünmürdülər. Fikirləşirdilər ki, Azərbaycan tərəfi olsa-olsa bu hücumu dəf
etməyə çalışacaq. Ona görə də ermənilər çox arxayınlıqla bu təxribata getdilər.
”“
Amma belə bir versiya da var ki, İlham Əliyevin ABŞ-da keçirdiyi görüşləri
Rusiya öz maraqlarına zidd hesab edirdi. Xüsusilə ikitərəfli
görüşlərdə müzakirəsi ehtimalı olunan Cənub Qaz Dəhlizi məsələsi Rusiyanı
qıcıqlandırırdı. Avropanı öz qazından asılı vəziyyətdə tutmaq istəyən Moskva bu
layihəni öz enerji strategiyasına zidd addım kimi görür. İlham Əliyevlə görüşdə
ABŞ-ın ikinci adamı Co Baydenin Azərbaycanın Cənub Qaz Dəhlizində yerini təqdirlə
müdafiə etdiyini açıq dilə gətirməsi suyu daşıran son damla oldu. Görüşdən az
sonra isə cəbhə bölgəsindən atəş səsləri gəldi. Sizə elə gəlmir ki, bu təxribat
həm də Azərbaycanın enerji strategiyasına qarşı yönəlib?
”“
Ümumiyyətlə, geopolitik siyasətlər şahmat oyununa oxşayır. Xarici siyasəti müəyyənləşdirdiyin zaman hər hansı istənilən gedişdə bir
neçə versiya, variant fikirləşməlisən. Həmlədən sonra qarşı tərəfin cavabının
necə olacağı növbəti gedişi müəyyənləşdirir. Baxın, bu yaxınlarda ABŞ dövlət
katibi Con Kerri Suriya məsələsiylə bağlı maraqlı bir fikir söyləmişdi. Demişdi
ki, əgər tərəflər atəşkəs məsələsində yekdil fikrə gələ bilməsələr, ABŞ da məcbur
qalıb “B” planını işə salacaq. Yəni bununla da o, ehtiyatlarında bir neçə
variantın olduğunu etiraf etmişdi. Ümumiyyətlə, bütün böyük oyunçular
oyunlarını bir neçə variant üzərində qururlar. Amma onlardan biri “A” varinatı olur. Yəni
oyunçunun əsas hədəfi. Əgər o hədəf reallaşmasa və ya işin gedişatında tamamilə
başqa sürprizlər ortaya çıxarsa digər addımlar atılır. Rusiya da böyük
oyunçudur. Onun da istənilən gedişdə bir neçə versiyasının olması təbiidir. Azərbaycan-Ermənistan
arasında baş verən son hadisələrdə də onun, yəqin ki, bir neçə variantı var.
Amma hesab edirəm ki, “A” variantı Sarkisyanı cəzalandırmaqdır. Bu, o demək
deyil ki, işin gedişatında tamamilə başqa zərurətlər ortaya çıxmayacaq və
Moskva mövqeyini dəyişməyəcək. Rusiyanın hədəfləri arasında Azərbaycanı da
münaqişəyə cəlb etmək planının olması mümkündür. Bunu heç kim istisna edə bilməz.
Fəqət bu ikinci və üçüncü planda özünü büruzə verə bilər. Birinci planda isə Azərbaycanla
Rusiyanın maraqları üst-üstə düşür. Rusiya Sarkisyanı zəiflətmək üçün ona
kiçicik də olsa məğlubiyyət yaşatmaq istəyir. Onun məğlubiyyəti isə Azərbaycanın
qalibiyyəti deməkdir. Bu tərs mütənasiblikdə ermənilərin məğlubiyyəti nə qədər
olacaqsa, Azərbaycan da bir o qədər zəfər qazanacaq. Təsadüfi deyil ki,
Sarkisyan da məsələnin mahiyyətini başa düşdüyündən, prosesi Rusiyaya qarşı
çevirməyə çalışır. Hazırda Yerevanda anti-Rusiya mitinqləri keçirilir. Yəqin
ki, bu mitinqləri elə onun özü təşkil edir. Düşünürəm ki, Azərbaycan
hakimiyyəti də nə baş verdiyinin fərqindədir. Rəsmi Bakı üçün Rusiyanın Ermənistandan
nə istəyib-istəmədiyi maraqlı deyil. Onu nəyin bahasına olursa olsun, torpağını
azad etmək maraqlandırır. Bununla belə, Rusiya bütövlükdə Qarabağ probleminin həllində
maraqlı olamadığına görə Azərbaycanın bu irəliləyişini durdurmalı, ona
"yox" deməliydi və dedi də.
”“ Bu
zamana qədər həmişə Ermənistanın yanında gördüyümüz Rusiyanın indi Azərbaycana
yönəlməsi nə qədər qalıcı ola bilər? Bu, sadəcə, Ermənistanı cəzalandırmaqdırsa,
deməli, istədiyini ondan aldıqdan sonra Moskvanin bizə qarşı çevrilməsi də
istisna edilməməlidir. Məni narahat edən də budur. Rusiyanın keçici hədəfləri
üzərində Azərbaycanın öz suverenlik davasını qurmasını nə qədər rasionaldır?
”“
Ümumiyyətlə, beynəlxalq siyasətlərdə daimi olan heç nə yoxdur. Bugünkü dostun sabahkı düşməninə və ya dünənki düşmənin bugünkü
dostuna çevrilə bilər. Uğurlu xarici siyasət yaranmış münbit şəraitdən doğru
istifadə etməyi, çətinlikdən baş çıxarmaq məharəti tələb edir. Rusiyanın
Qarabağ məsələsində hazırda Azərbaycanla hardasa ortaq mövqeyə gəlməsinin
başlıca səbəblərindən biri də bizim ondan asılılığımızı artırmaq niyyətindən də
irəli gələ bilər. Mən bunu da istisna etmirəm. Çünki bu zamana qədər həmişə ermənilərin
yanında yer tutmaqla Rusiya istər-istəməz Azərbaycanı Qərbə yaxınlaşdırır. Azərbaycan
görəndə ki, Rusiyadan ona heç bir xeyir gəlmir, məcburən başqa istiqamətlərə
yönəlir. Amma Rusiyanın balanslaşdırılmış siyasət yürütdüyünü görəndə isə yaxın
qonşusuyla münasibətləri genişləndirmək xəttini tutur. Azərbaycanın Rusiyadan
bu məsələdə gözləntiləri var və bu da normaldır. Prinsipcə də, Rusiya bizim
yanımızda olmalıdır. Əgər biz MDB-nin üzvüyük və Rusiyayla strateji tərəfdaşıqsa,
üstəlik, bizim ərazilərimiz işğal olunubsa, Moskvanın da bu müttəfiqliyə hörmətlə
yanaşmasını gözləməliyik və gözləyirik. Gözləyirik ki, o, özünün iradəsinə tabe
olan Ermənistanı ya bu işğalçılıq siyasətindən yayındırsın. Ya da kənarda
dursun, şərait yaratsın ki, biz özümüz bir-birimizlə hesablaşaq. Bu gün ermənilərin
özləri etiraf edirlər ki, Sarkisyan Rusiyanın hansısa vilayətinin qubernatoru səviyyəsində
belə ciddi nüfuza malik deyil. Onun Moskvanın yanında heç Kadırov səviyyəsində
belə, müstəqilliyinin olmadığı bəllidir. Rusiya isə, bayaq dediyim kimi,
münaqişənin həllində maraqlı deyil və atdığı addımlar da bu istiqamətdədir. Təsadüfi
deyil ki, Rusiya Azərbaycanın Ermənistana sarsıdıcı zərbə vurduğunu görəndə hər
iki ölkənin Baş Qərargah rəsisini Moskvaya dəvət etdi və atəşi dayandırdı.
Hesab edirəm ki, Azərbaycanın atəşi dayandırması doğru addım idi. Bizim
Rusiyanın xeyir-duasını almadan müharibəni davam etdirməyimiz çox riskliydi.