Gəlimli, gedimli, son ucu ölümlü dünyanın adamları ömür adlı möhlətlərində ov ovlaya-ovlaya, quş quşlaya-quşlaya qayaları şəkilləndirməyə, qavaldaşları səsləndirməyə, sözləri naxışlandırmağa da vaxt tapmışlar. Onların doğulanlar üçün laylaları doğulmuş, doğmaları, əzizləri üçün oxşamaları, bayatıları, gözəlləmələri, ölənlər üçün ağıları yaranmışdır. İcmalardan toplumlara, onlardan da millətlərə çevrildikcə mədəniyyətləri də böyümüş, monumentallaşmış, yaradıcılıqlarının bütün formalarını bir vəhdətdə birləşdirmişlər. Yəni artıq onlar sevgilərindən, rəşadətlərindən boy boylamağa, onları dastanlaşdırmağa başlamışlar.

Beləliklə, xalqların qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanları qopuzlu, sazlı-sözlü şəkildə bəstələnmiş, süslənmiş, məclislərdə, meydan tamaşalarında milləti başına toplaya bilmişdir.

Xalqımız üçün məhəbbətin və rəşadətin sintezindən yaranmış “Dədə Qorqud” boyları həmin sahənin həm özül daşı, həm etalonu, həm də ən monumental nümunəsi hesab edilə bilər. 

Dastanları (xalq yaradıcılığının bir sıra janrlarını özündə birləşdirib, qanadları altına ala bilmiş xalq epopeyalarını) bədii sözümüzün xalqın yüz ölçüb, bir biçdiyi poetik əlbisəsi hesab etmək olar. 

Mövlana Cəlaləddin Ruminin belə bir kəlamı var:

Bizim qəhrəmanlıq dastanlarını toppuzlu, qopuzlu Koroğlu misallı igidlərimizin “Misri” üstə, misri qılınclı hərbi əlbisəsinə, məhəbbət dastanlarımızı aşıq havacatlarının gözəlləmələriylə butalanmış əvəzsiz paltarlarına bənzətmək olar. Onların hamısının da içində doğma insanlarımız bir libas alıb içindəkilərə, içindəkilər libaslarına yaraşıb bir xalqın söz yaradıcılığının vəhdətinə çevrilə bilir.

Qəhrəmanlıq dastanları xalqın igid övladlarının rəşadəti eldən-elə yayılanda zamanın özünün diktəsi ilə dəli nərəsiylə üstələnməyə, məhəbbət dastanları aşiqlərin ülvi sevdaları dildən-dilə düşəndə ilham ocağı kürəsiylə bəstələnməyə başlayır. “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarından tutmuş klassik eşq dastanlarımıza, eləcə də XX əsr Azərbaycan məhəbbət dastanlarına qədər təbliğ və tərənnüm edilən sevgilərdə saflıq, ucalıq, alilik, ülvilik kimi milli-mənəvi dəyərlər xalqımızın böyüklüyünün, ləyaqətinin göstəricilərindəndir. Dastanlarımızın aşiq və məşuq qəhrəmanları daim öz sevgilərinə sadiqlikləri ilə, əhdə, ilqara dönük çıxmamaları ilə fərqlənən parlaq simalar olaraq göz önündə canlanır. Bütün əzab-əziyyətlərə, məşəqqətlərə sinə gərən, hətta sevgiləri, sevdikləri yolunda həyatlarını qurban verməyə hər an hazır olan sevgililər sonrakı nəsillərə daim örnək olublar və indi də olmaqdadırlar. “Dədə Qorqud”da Selcan Xatunun qılınc çəkib döyüşə atılması onun Qanturalıya sadiqliyinin, fədakarlığının bariz nümunəsidir. Yaxud Beyrəklə Banıçiçəyin uzun illərin ayrılığına baxmayaraq (16 il), qovuşana qədər öz əhd-peymanlarına sadiq qalmalarını misal göstərmək olar. Klassik eşq dastanlarımızdan bu cür misalları daha çox göstərə bilərik. Məsələn, “Aşıq Qərib”də Şahsənəmin illərlə Qəribin yolunu gözləməsi, “Abbas və Gülgəz”də Abbasın başına min bir müsibət gətirilməsinə baxmayaraq, sevgisindən ölüm ayağında belə, dönməməsi, “Əsli”“Kərəm”də Kərəmlə Əslinin hər ikisi yanıb külə dönənəcən bir-birini sevməsi və s. və i. 

XX əsrdə yaranan bir sıra bəlli müəllifli məhəbbət dastanlarında da bu kimi ali duyğuların təbliğinə və tərənnümünə kifayət qədər rast gəlirik. Ülvi hisslər, saf sevgi, sadiqlik, fədakarlıq kimi bu cür ali dəyərlərin dastanlarımızda obrazlar vasitəsilə poetik canlandırılması daim cəmiyyətin tərbiyəsində, əxlaqi-mənəvi dəyərlərin formalaşmasında mühüm rol oynamış və oynamaqdadır. Sevindirici haldır ki, son illər milli-mənəvi dəyərlərimizə, xüsusən muğam sənətinə, aşıq yaradıcılığına verilən qiymət yeni-yeni sənət əsərlərinin, istedadların üzə çıxmasına səbəb olmuşdur.

Zəngin aşıq yaradıcılığında mühüm yer tutan məşhur dastanlarımıza yenilərinin əlavə olunması isə onu göstərir ki, sivilizasiyanın, inkişafın, tərəqqinin fonunda belə milli mənəviyyatımız, ənənəmiz unudulmayıb.

Janrından asılı olmayaraq üzə çıxan hər bir yaxşı əsər milli özünüdərkin, özünəqayıdışın təsdiqidir. Bu mənada yeni yaranmış “Əyyub və Sənəm dastanı” da ənənələrimizə söykənir. 

Dastanda baş verən hadisələrin Kəlbəcərdə cərəyan etməsi də bir simvolik məna daşıyır. Burada Miskin Abdalın, Aşıq Ələsgərin, şair Qurbanın, Aşıq Şəmşirin, Səməd Vurğunun ölməz ruhu dolaşır. Bir yaylaq, köç havası, aran yanğısı, yüzillər boyu Qarabağ camaatının saflığını, simsarlığını özündə əks etdirən elat ruhu bu dastanın mayasıdır.

Dastanda adları çəkilən bulaqlarımız, dağlarımız, dərələrimiz, cığırlarımız, dumanımız belə qədim dastanlardakı doğmalığı xatırladır. Ona görə bulaqdan yarpız ətri gəlir. Dağ döşündə kəklikotu, qırxbuğum nəfəsi duyulur.

Bulağın başı adətən görüş yeri olub həmişə. “Əyyub və Sənəm dastanı”nda da sevənlər bir-birini bulaq başında görürlər.

Dastanda qarşılıqlı verilən sorğu-suallar da zəngin mənəviyyata, əxlaqa xidmət edir.

Dastanda həm də elat camaatının adət-ənənəsini, gələnəklərini, mərdliyini, qəhrəmanlığını verməyə çalışmışıq. At minən, cıdır yarışına çıxan qızlarımız sevgi imtahanından da alnıaçıq, üzüağ çıxmaq istəyirlər. Ancaq keçmişdən qalan, bu gün də davam edən var-dövlət  hərisliyi, övladın arzu və istəyi ilə hesablaşmamaq duyğusu ailə münaqişəsinə, faciələrə yol açır.

Övladın hiss və duyğularına hörmət etməmək, əslində, onu xoşbəxtlikdən çox bədbəxtliyin acı girdabına yuvarlatmaq deməkdir.

Sənəm də son nəticədə xoşbəxt ola bilmir. Qaçırıldığını, aldadıldığını bilib özünü çaya atır, sulara qərq olur ki, bu da onun öz uca sevgisinə sadiqliyinin, əhdinə vəfalılığının, fədakarlığının parlaq qələbəsi sayıla bilər.

Dastanın finalının belə acı sonluqla bitməsi də bir həyat dərsidir.

Qeyd edək ki, “Əyyub və Sənəm dastanı”nı istedadlı şair Əyyub Cabbarovun şeirlər toplusunun motivləri əsasında qələmə almışıq.