Azərbaycanın bəşər tarixində ən qədim insan məskənlərindən biri olduğu, vətənimizdə qədim sivilizasiyaların sürətlə bir-birini əvəzlədiyi tarix elminin inkaredilməz dəlillərlə isbatladığı məlum həqiqətlərdən biridir. Lakin Azərbaycan daxilində elə şəhərlər, yaşayış massivləri, tarixi məkanlar var ki, onlar öz tarixiliyi, əzəliliyi, qədim adət-ənənələri ilə daha çox diqqət cəlb edir, daha çox heyrət və ehtiram doğurur. Bu cür qədim yaşayış massivlərindən biri də Muğandır.
Şöhrəti sərhədlərinə sığmayan
Muğan
Muğan Azərbaycanın
cənub-şərq hissəsində yerləşir. Şimalda
Şirvan, qərbdə Qarabağ, cənubdan isə Cənubi Azərbaycanla sərhəd olan Muğanın şöhrəti
onun mövcud sərhədlərindən qat-qat böyükdür. Muğanı şöhrətləndirən bir neçə
ciddi amil var ki, bunlardan da biri ərazidə antik abidələrin, svilizasiya
nümunələrinin çox olması, öz qədimliyi, təkrarsızlığı ilə başqalarından fərqlənməsidir.
Muğanın ən qədim abidələrindən
biri Muğan Babazanlı abidələridir. Yaşı üç min ilə yaxın olan bu abidələr
insanların Muğanda min illər bundan öncə məskunlaşdığını göstərir. Qeyd edək
ki, 2014-cü ildə prezident İlham Əliyevin sərəncamına uyğun olaraq Muğan
Babzanlı abidəsinin 2800 illiyi böyük təntənə ilə qeyd olunmuş, çoxsaylı tədbir
iştirakçılarına sözügedən tarixi abidə haqqında ətraflı məlumat verilmişdir.
Azadkənd,
Fətəlikənd, Cəfərxan, Varxankənd, Əlisoltanlı kəndlərində eradan əvvəl II-III minilliklərə aid xeyli sayda
tarixi abidələr aşkarlanıb ki, onların bir çoxu rayon tarix-diyarşünaslıq
muzeyində saxlanılır.
Muğanı itmiş Atlantida ilə eyniləşdirən
nədir?
Muğanın
zəngin tarixiliyinin digər bir isbatı isə vaxtiylə bu ərazidə Muğan adında şəhərin
mövcud olmasıdır. Hansı ki, bu faktor onu əfsanəvi, itmiş Atlantida ilə eyniləşdirir.
Lakin Atlantidadan fərqli olaraq Muğan şəhərinin mövcudluğu tapılan saysız-hesabsız
maddi-mədəniyyət nümunələri əsasında öz təsdiqini tapıb və belə bir şəhərin
mövcudluğu kimsədə şübhə doğurmur. Belə ki, məşhur tədqiqatçı V.A.Kvaçidzenin
Şirvan qoruğunun sahilyani ərazilərində apardığı araşdırma nəticəsində bu şəhərin
mövcudluğunu isbatlayan tədqiqatlar həyata keçirmiş, IX-XIV əsrə aid şəhərin
qalıqlarını aşkarlamışdır. Dəniz dibindən çıxarılan saxsı qablar, müxtəlif alətlər Muğan şəhərinin mövcudluğu ilə yanaşı,
bu şəhərdə sənətkarlığın və ticarətin yüksək səviyyədə inkiaşf etdiyini təsdiqləyir.
Muğanın həm çar, həm də sovet Rusiyası dönəmində rus elmi-siyasi sferasının
daimi diqqət mərkəzində olması, rus alimlərinin bu ərazilərdə geniş tədqiqat
işləri aparması da Muğan tarixinin düşmən üçün belə maraq və ehtiram
doğurduğunu göstərir.
Əmək titanlarından geriyə qalan izlər, yaxud
dünyanı heyrətləndirənin heyrəti...
Muğanda əkinçilik və
heyvandarlığın qədim dövrlərdən təşəkkül tapdığı, bu diyarda o dövr üçün heyrətamiz
sayılacaq böyük təsərrüfatların mövcud olduğunu isbatlayan xeyli sayda tarixi
fakt var ki, bunlardan da biri qədim dövrdən qalan Govurarx suvarma sistemidir.
Bu qədim suvarma sistemi, onun mürəkkəb və çoxşaxəli forması Muğanda əkinçilik
təsərrüfatının hədsiz inkişaf etdiyini, əhalinin əsas məşğuliyyətini təşkil
etdiyini göstərir. Govurarx sisteminin unikallığı təsərrüfatın inkişaf miqyası
ilə yanaşı, həm də burada əmək titanlarının yaşadığını, onların ağır zəhmət
hesabına əmək xarüqələri yaratdığını göstərir.
Bu sistemin o dövr üçün nə
qədər mükəmməl və həyati əhəmiyyət kəsb etdiyini aydın təsəvvür etmək üçün təkcə
bir faktı xatırlatmaq kifayətdir. XIII əsrdə Çingiz xanın hərbi qüvvələri Azərbaycana
hücum əsnasında Muğandakı təsərrüfatları, eləcə də Govurarx sistemini dağıdır.
XIV əsrdə öz hərbi qələbələri və ilə dünyanı heyrətləndirən Əmir Teymur
Muğandakı bu suvarma sistemi ilə tanış olan zaman onun qeyri-adi
orijinallığından heyrətlənmiş, Muğan düzü üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən bu
sistemin bərpasını əmr etmişdir. Məhz Teymurləngin bu əmrindən sonra Govurarx
1368-ci ildə bərpa edilir.
Hazırda Sabirabad və
Saatlı bölgəsində Govurarxın bəzi hissələri uzaq tarixin yadigarları kimi
qorunub saxlanılmaqda, mühafizə edilməkdədir.
Muğan cəngavərləri “qəhvəyi taun” və erməni
faşizminə qarşı...
Antik dövrlərdən igidlər,
cəngavərlər yurdu olan Muğan Qarabağ
müharibəsində də öz qəhrəmanları, qormaz döyüşçüləri ilə diqqət çəkmiş, tarix
yazmışdır. Müharibə zamanı Saatlı yurdundan
xeyli sayda döyüşçü hücum və müdafiə əməliyyatlarında aktiv iştirak etmiş,
116 şəhid soydaşımız qəhrəmancasına döyüşərək şəhidlik zirvəsinə yüksəlmişdir.
1995-ci ilin mart olaylarında həlak olan Hüseynov Elşən İbrahim oğlu isə Milli
Qəhrəma adına layiq görülmüşdür.
Muğan torpağı 1989-cu ildə
Orta Asiyadan didərgin salınan Axıska türklərinə də qucaq açmış, onların bir
hissəsi Saatlı rayonu ərazisində məskunlaşmışdır.
II Dünya müharibəsi
zamanı faşist Almaniyasının timsalında “qəhvəyi taun”la mübarizədə də öz
döyüşçülərinin cəsurluğu ilə seçilən Saatlıdan 1600 nəfər ordu sıralarına
qatılmış, onlardan 533 nəfər hərbi əməliyyatların gedişində həlak olmuşdur.
Bu gün də Muğan diyarının
minlərlə gənci Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində xidmət keçməkdə, vətənimizi
suverenliyini, ərazi bütövlüyünü mərdliklə qorumaqdadır.
Muğan sevgisi Azərbaycan ədəbiyyatında...
Muğanın barlı-bərəkətli
düzləri, Muğan insanının əməksevərliyi, yüksək yaradıcılıq ruhu yalnız tarix səhifələrində,
maddi-mədəniyyət nümunələrinin timsalında əbədiləşməmiş, həm də Azərbaycan ədəbiyyatına,
Azərbaycan poeziyasına yol tapmışdır. Muğan haqqında yazılan poeziya nümunələrindən
biri Azərbaycanın məşhur şairlərindən Səməd Vurğunun 1948-1949-cu illərdə qələmə
aldığı “Muğan” poemasıdır. Hansı ki, şair bu poemada Muğan düzünün rəngarəng təbiətini,
insan və təbiətin harmoniyasını parlaq poetik boyalarla canlı bir şəkildə təsvir
edir:
“De, yolun düşdümü Muğan düzünə?
Piyada gəzdinmi çölləri sən də?
Söz qoşub ceyranın qara gözünə,
Dincini aldınmı bir göy çəməndə?
Sükuta qərq
olmuş ürəyimlə mən
Keçirəm yenə də Muğan çölündən.
Yanında balası, yağış gölündən
Əyilib su içir bir ana ceyran”.
Azərbaycanın görkəmli
şairlərindən Məmməd Arazın “Muğanın şikayəti” şeiri də Muğan təbiətinin gözəlliyindən,
eləcə də bu təbiətin qorunmasının zəruriliyindən bəhs edir:
“Bu düzləri düz keçin,
Haraysız, səssiz keçin.
Şirvanda ov gəzməyin,
Mili tüfəngsiz keçin:
Ceyran azalıb,
Yaman azalıb!
Güllə səsi gəldimi
Güllə tək süzüb gedər.
Bir şer sətri kimi
Çöllərdən küsüb gedər...
Ceyran azalıb,
Yaman azalıb!”
Mərhum yazıçı Rafiq
Tağının “Muğam tərəflər” hekayəsində də Muğan təbiətinin əsrarəngizliyindən
sevgi ilə bəhs edilir:
“Muğan tərəflərin zəmiləri yamyaşıl vaxtlarında sarımtıla çalır, sapsarı
vaxtlarında ”“ yaşılımtıla. Yaşılına qoyun-quzu daraşır, sarısına ”“ quşlar.
Yayda istidən peçə dönər, içində də alovu ”“
qızıl ilanları”.
Muğan,
onun ecazkar təbiəti ilə bağlı Azərbaycan ədəbiyyatında şeir, hekayə nümunələri
kifayət qədər çoxdur. 2010-cu ildə AYB Muğan Bölməsinin “Muğanın səsi” adlı
şeirlər toplusu nəşr olunub ki, həmin topluda Muğan bölgəsində yaşayan 60 nəfər
qələm adamının yaradıcılıq nümunəsi yer alıb. Hansı ki, bu nümunələr arasında
da doğma diyarın gözəlliklərinə həsr edilən şeirlər az deyil.
Qədim Muğanın bu günümüzə və gələcəyimə
tutduğu işıq...
Qeyd
etdiyimiz kimi, qədim Muğan əhalisinin əsas məşğuliyyət növlərindən biri əkinçilik
olub. Ərazinin Kür və Araz çayı ilə əhatələnməsi, su ehtiyatının bolluğu,
relyefin düzlüyü, torpağın hədsiz məhsuldarlığı və s. kimi amillər burada əkinçilik
təsərrüfatının inkişafı üçün ideal imkanlar yaradır. Sanki təbiət özü yaratdığı
bu imkanlarla insanları torpağa daim yaxın olmağa, onu əkib-becərməyə “vadar
edir”. Hansı ki, təbiətin bu təhrikedici səsi bu gün də yetərincə aydın şəkildə
eşidilməkdədir.
Minillər
bundan öncə olduğu kimi, bu gün də Muğan ərazisində, bu qədim torpağın qoynunda
yerləşən rayonlarda, eləcə də Saatlı torpağında əkinçiliyin inkişaf etdirilməsi
bir zərurət olaraq özünü göstərir. Qeyri-neft sektorunun inkişafı siyasəti
fonunda bu sahəyə diqqətin artırılması getdikcə daha çox aktuallıq qazanır.
Artıq bu
zərurətlə bağlı dövlət səviyyəsində bir sıra konkret addımlar atılıb ki,
bunların bir çoxu məhz prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü əsnasında reallaşıb.
11 may
2011-ci ildə prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə Sabirabad, Saatlı, İmişli,
Ağcabədi və Zərdab rayonlarının sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi məqsədi
ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan həmin rayonların
icra hakimiyyətlərinin hər birinə iki milyon manat vəsaitin ayrılması buna
nümunədir. 16 iyul 2013-cü ildə isə ölkə başçısının digər bir sərəncamı ilə
Saatlı Rayon İcra Hakimiyyətinə 3,5 milyon manat vəsait ayrıldı ki, bu vəsaitin
də qədim Muğan yurdunun sosial-iqtisadi inkişafında böyük rolu oldu.
Görülməsi gərəkən daha bir iş:
“Sehirli xalçalar”ın xilas əməliyyatı...
Bu gün qədim
Muğanla bağlı bərpasını, inkişafını gözləyən tarixi ənənələrdən biri də
xalçaçılıq sektorudur.
Uzun əsrlər
boyu öz xalçaları ilə yalnız Azərbaycan və qonşu dövlətlərdə deyil, bütün
dünyada böyük şöhrət tapan Muğan xalçaları haqqında tarixçilər, xalçaçılıq sənətinin
mütəxəssisləri qiymətli fikirlər söyləmiş, rəylər bildirmişdir. X əsrdə qələmə alınan “Hüdud-ul-aləm” əsərində
Muğanda toxunan xovlu, və xovsuz xalçaların qeyri-adiliyindən, misilsizliyindən
sevə-sevə bəhs edilir. Muğan xalçalarının dünyanın bir çox ölkələrinə ixrac
edildiyi, bu xalçalara tələbatın hər zaman yüksək olduğu da tarixi mənbələrdən
bu günümüzə gəlib çatan məlumatlar sırasındadır.
“Quşlu",
"Səlyan", "Çuxanlu", "Şıx Salahlı", "Səlyan
Xiləsi", "Çiçəkli Muğan", "Qaradonlu", "Şahsevən"və
s. adlarda toxunan, müxtəlif forma və kompozisiyalara malik Muğan xalçalarının
bir sıra növləri zamanla unudulmuş, tarixin qaranlıqlarında itib-batmışdır. Bu
gün Muğan xalçaçılıq sənətinin inkişafı, unudulan qədim xalça növlərinin bərpası,
Muğan diyarının xalçaçılıq şöhrətinin geriyə qaytarılması olduqca vacibdir. Bu,
həm də Azərbaycan mədəniyyəti, sənətkarlığının tərəqqisi yolunda atılan bir
töhfə olar.
Seymur Əliyev
Məqalə Azərbaycan Mətbuat
Şurasının və Saatlı Rayon İcra Hakimiyyətinin “Muğanımız - tariximiz,
sərvətimiz” mövzusunda keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur.