Moderator.az-ın “Siyasətçi və sənət” layihəsində yaxşı tanıdığımız ictimai və siyasi xadimlər hər zaman olduğu kimi rəsmi, siyasi mövzularda deyil sırf sənət, mədəniyyətə söykənəcək sualları cavablandırırlar. Layihəyə qonaq olan siyasi şəxs, ictimai xadim həm də ədəbiyyat və elm barəsində də öz mülahizələrini irəli sürür. Bu dəfəki qonağımız millət vəkili, “Vəhdət” partiyasının sədri Tahir Kərimlidir:
- Tahir müəllim, fikrinizcə, bu gün mədəniyyətimiz, musiqimiz ölkəmizi lazımınca təmsil edə bilir?
- Mən Azərbaycanın mədəni inkişafını və onun dünyada yüksək səviyyədə təmsil olunduğunu düşünürəm. Sovet dövründə dünya səviyyəli musiqiçilərimiz var idi. Üzeyir Hacıbəyovdan gələn bir xətt Fikrət Əmirov, Qara Qarayev və başqalarında davam edirdi. SSRİ qapalı olduğuna görə onlar o dərəcədə dünyaya çıxa bilmirdilər. Baxmayaraq ki, böyük sənətkarlar idilər. Amma bu gün musiqimiz dünyada təmsil olunur. Bununla belə mənim çox ciddi narahatlığım var.
- Narahatlığınız nədən ibarətdir?
- O vaxtı Lenin deyərdi ki, hər bir mədəniyyətin daxilində iki mədəniyyət var: biri burjua, o birisi isə proletar mədəniyyəti. Yəni, biri elit kütləyə, yuxarılara, o biri isə sadə xalq kütləsinə xas olan mədəniyyətdir. Bu iki mədəniyyət arasındakı ciddi fərqlər, uçurum məni narahat edir.
Amma mədəniyyətimizdən danışanda məni məmnun edən məqamlar da az deyil. Məsələn, Sakit Məmmədov adlı çox
tanınmış rəssamımız var. O “Cıdır düzü” adlı portreti hazırlayıb və bu əsər Azərbaycan hökuməti adından Böyük Britaniyanın kraliçasına hədiyyə olunub. O əsərdə çövkən oyunundan tutmuş, Qarabağ atları, xalça ornamentlərinə qədər bütün milli ünsürlərimizin təsviri var. Bu cür əsərin özünü dünya kraliçası hesab edən bir şəxsə təqdim edilməsi mədəniyyətimizin səviyyəsinin yüksəlişidir.
Tar, saz, muğam, kəlağayı UNESCO-nun mədəni irs siyahısına salındı. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə Avropanın bir çox muzeylərində tariximizə aid nümunələr nümayiş etdirilir.
Alim Qasımov bu gün dünyanın musiqi nəhəngləri sırasındadı. Dünyada sorğu keçirildi və Alim Qasımovun adı bəşəriyyətin yüz böyük musiqiçisi siyahısına düşdü.
Baxın, hazırda mədəni baxımdan dünyada bu cür təmsil olunuruq: bir yandan yüksəliş var, o biri yandan isə mədəniyyətin parçalanması yaşanır. Nəyin bahasına olursa olsun, bunun qarşısını almaq lazımdır. Bir ay bundan əvvəl mən Milli Məclisdə dövlət dilinin qorunması ilə bağlı çıxış etdim, narahatlığımı bildirdim. Sizə açığını deyirəm, bir millətin ki, elitası öz doğma ana dilində danışmırsa, o millətə kim hörmət edər? Əgər bir insan özünə hörmət etmirsə başqası ona hörmətmi edər?! Bizim üçün vətən həm də Dərbənd, Təbriz, Kərkükdü. Onlar bizim dövlətin olmasa da, eyni dildə danışdığımız üçün bizim üçün də vətəndir. Bu dövlətdə yaşayıb onun dilində danışmayan insanlar üçün isə, Azərbaycan sadəcə olaraq dövlətdir, amma vətən deyil. Mən bunu qorxmadan, çəkinmədən deyirəm. Cənab prezident də akademiyadakı çıxışında bildirdi ki, dilimizi əcnəbi təsirlərdən qorumaq lazımdır.
- Elm və sənət bir quşun iki qanadıdır. Qanadın biri olmasa quş hərəkətdə olmaz. Sizcə, bugünkü Azərbaycan cəmiyyətində o qanadlardan hansı aktiv, hansı isə passivdir?
- Düzgün yanaşmadı. İntibah dövrü Avropasında kapitalist münasibətləri sürətlə inkişaf edirdi, sənaye yüksəlirdi. Bu inkişafın bir səbəbi elm idisə, ikisincisi isə o biri qanad olan sənət idi - Mikelancelonun, Da Vinçinin, Rafaelin və başqalarının yaratdıqları bir sənət!!! O zaman elm və sənət bir-birilərini tamamlayırdılar. Bu nəinki güclü iqtisadi inkişaf, həm də mədəni estetikanı yarada bildi.
Ancaq bizdə isə vəziyyət fərqlidir: təhsilə yüz minlərlə, milyonlarla vəsait ayrılır. Əgər şagird məktəbdə heç nə öyrənməyəcəksə, xüsusi hazırlıq müəllimlərinin yanına gedəcəksə, bununla belə ali məktəbə qəbul olmayacaqsa onda bu qədər vəsait niyə sərf olunur? Bu gün həqiqətən də təhsilimizin vəziyyəti çox ağırdı. Mən güman edirəm ki, “Elm və təhsil haqqında” qanun parlamentdə üçüncü oxunuşda qəbul olunanda biz bəzi detallara diqqət edəcəyik.
Sovet dövründə insanlar muzeylərə, teatrlara gedərdilər. Bu çox təbii bir proses idi. O zaman akademik yaradıcılıqla xalq yaradıcılığı bir-biriylə çox uzlaşırdı. Amma sonrakı vaxtlarda bunların uzlamşması, bir-birilə vəhdət təşkil etməsi baş tutmadı. Biz bunun acı fəsadlarını cəmiyyətdə də görürük.
- Tahir müəllim, uşaqlıqdan kitabları çox sevmisiniz. İndi hansı kitabları oxuyursuz?
-Kitab oxumaq mənim üçün fəxr olunası bir şey deyil. Mən beş yaşımdan buna aludə olmuşam. Bütün həyatım boyu bu aludəçilik məni tərk etməyib. Uşaq vaxtından bütün əyləncələrdən qaçmışam. Kitab oxumaqdan başqa əlimdən bir iş gəlməyib. Bu mənim heç də yaxşı cəhətim deyim. Yeri gələndə əylənmək də, istirahət etmək də lazımdı. Yəqin bundan sonra da belə olacaq. Bu gün də məndə öyrənmək həvəsi çox böyükdü. Mümkün deyil ki, hasısa gün kitaba, qəzetə baxmayım. Çalışıram ki, hər tərəfli öyrənim. Mənim xüsusi profilim yoxdu. Elə bütün sahələrə adi nəsə öyrənmək istəyirəm. Hüquqşunaslıqla bərabər, biologiya, fəlsəfəni, o biri elmləri də oxuyuram.
- Sonuncu aldığınız kitablar hansılardı?
- Seyfəddin Abdullayevin iki kitabını almışam. Onlar dini ədəbiyyata aiddir. Əlisa Nicatın əsərlərinin 18-ci cildini də aldım. Son aldığım başqa kitab isə Fridrix Nitşenin Azərbaycan dilinə çevrilmiş külliyatından qızıl seçmələrdir. Ən son bu kitabları almışam. Amma hər gün stolumun üstündə 20-dən çox qəzet olur. Ən azı hər qəzetin beş-altı səhifəsini oxuyuram.
- Mirzə Cəlildən bu yana, ədəbiyyatımızda sevdiyiniz yazıçılar kimlərdi?
- Klassiklərdən danışanda mən həmişə əzab çəkmişəm. Taciklər bizim klasiklərin əsaslərini orijinaldan oxuyub dərk edirlər. Amma biz özümüzə aid olan dahiləri anlaya bilmirik. Çünki bizim dildə yox, fars dilində yazıblar. Deyirəm ki, kaş
Nizaminin Azərbaycan türkcəsində bircə sətir yazısı olaydı. Bu yaxınlarda Təbrizə gedən zaman Şəhriyarın “Məqbərəti-şüəra”dakı məzarını ziyarət etdim. Orada Əfzələddin Xəqani, Mücirəddin Beyləqani və Fələki Şirvani, o cümlədən cənubdan olan çoxlu dühalarımız da dəfn olunub.
Amma hansı dildə yazmalarından asılı olmayaraq onlar yenə də bizim fəxrlərimizdi. Çünki hansı dildə yaratmalarından asılı olmayaraq onlar bizə məxsudu.
Bu gün Çingiz Abdullayev rus dilində yazsa da, kitablarında, ssenarilərində bəzi bilgilər müəyyən mənbələrdən götürülsə də, o yenə də Azərbaycanı xaricdə təmsil edən bir sənətkardı. Elə daha yaxşı olar ki, dünyanın ən çox istifadə olunan beynəlxalq statuslu dillərində çap olunasan.
- Bəzən mətbuatdakı çıxışlarda klassikləri silmək tendensiyası müşahidə olunur...
- ...Açıq danışaq, sovet dövrünü də tam inkar etmək də düzgün deyil. Səməd Vurğunu, Hüseyn Cavidi, Müşfiqi onlardan əvvəl Mirzə Cəlili, Sabiri , Haqverdiyevi necə silmək olar?!
Maarifçilik hərəkatının əsası 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabi tərəfindən qoyulub. O, Jan Jak Russonun maarifçilik ideyalarını burada zərrəbinlə yayırdı. İnsanlarımızı maarifçilik ideyaları ilə zənginləşdirirdi. Sonradan buna görə nə qədər əzablar çəkdi.
- Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında nə deyə bilərsiz?
-Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında oxuduqlarım arasında Musa Yaqub, Ramiz Rövşən və başqaları var. Gənclərimiz arasında da istedadlıları var. Amma onlarda özünü göstərmək üçün süni janrlar, postmodernist, sürrealist dünyagörüşünə çox müraciət edirlər. Onlardan bəziləri lap şitini çıxardır. Bunlar sanki özlərini göstərmək üçün edilir. Bir yazıçı deyir ki, postinsan dövrünün əsərini yaradıram. “Postinsan dövrünün əsərini yaratmaq” nə deməkdir? Bu cür istedadlı insanlar öz vaxtını daha yaxşı şeylərə sərf etsələr yaxşı olar”.
- Bu gün mədəniyyətimizin inkişafı üçün nələri qorumağa borcluyuq?
- Azərbaycanın özünəməxsus muğamı olub. Amma bəzən muğamı bizim üçün gəlmə musiqi adlandırırlar. Bu belə deyil. Doğrudur, Hindistandan gələn bəzi ənənələr Hicaz muğamının əsasını qoydu və bu tərz İran ərazisində yayıldı. İndi bütün dünyada məşhurdu. Amma Azərbaycanın da qədim muğam ənənləri var. Bizim muğamlar XIX əsrdə yaranmayıb. Onun tarixi daha qədimlərə gedib çıxır. Məni də yandıran odur ki, muğam haqqında, onun qədim tarixi barəsində çox əsər yazılmayıb. Muğam bizim ruhumuzdu. İnsan cisim və ruhdan ibarətdir. Ruh hissəmiz elə muğamdı. Odur ki, muğam tarixinə aid kitablar yazılmalıdı.
XVII əsrdə alman səyyahı Adam Olleari Azərbaycana gələndə çox təəccüblənib. Deyib ki, bu cür naməlum yerin necə zəngin tarixi, ənənəsi, necə böyük mədəniyyəti var?! XII əsrdə Məhəmməd İbn Əbubəkr, XIV əsrdə Hacı Nəcəf, XV əsrdə
Abdullah Şirvani, XVII əsrdə Zakir ibn Mustafanın muğam haqqında çox dəyərli qeydləri var. Nəsimi 600 il bundan əvvəl yazdığı qəzəllərdə muğam və qədim musiqi alətlərimiz haqqında məlumat verib. Ud, rübab, kamança, tanbur kimi alətərin adlarını çəkib. “Humayun”dan başqa bütün muğamlar ”“ “Rast”, “Şur”, “Bayatı şiraz”, “Şahnaz” və başqaları haqqında məlumatlar verib.
Bizdə tarix boyu istər saray, istərə xalq mədəniyyəti çox yüsək səviyyədə inkişaf edib. İstərdim ki, bu gün bunlar haqqında kitablar yazılsın. Bu gün “Dədə Qorqud”dakı xalq mədəniyyəti ilə, orta əsrlərəki saray mədəniyyəti haqqında kitab yazılsın. Ən əsası Qarabağ haqqında kitab yazılsın.
- Sizin üçün klassik kimdir? Kimləri klassik sayırsınız?
- Mənim klassikim o adamdı ki, o kitabında Qarabağı vəsf etsin, orda gedən prosesləri düzgün işıqlamdırsın.
Çox təəssüf edirəm ki, Qarabağdan yazılanlar arasında guya erməniləri məhv etməyimizi göstərən əsərlər var. Təəssüf edirəm ki, bizim öz torpağımızda ermənilər tərəfindən məhv edilməmizi yazmağa gücü çatmayan Əkrəm Əylislilər var. O bunu yazıb. Özünü Orxan Pamuka oxşadıb Nobel mükafatı almaq istəyib. Bəs ümumiyyətlə, ermənilərin cinayətlərini, bizi necə məhv etmələrini orijinal şəkildə əks etdirən əsərlərə niyə rast gəlmirik? Mənim üçün klassik bu vür əsərləri yazan şəxs olardı.
Elmin Nuri
