1918-ci ilin 28 mayında qurulmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Rusiyanın ölkəmizə qarşı növbəti işğal aktı ilə süquta uğradılsa da, 1920-ci ildən sonrakı sovet hakimiyyəti dövründə də xalqımızın müstəqillik amalları uğrunda gizli və ya açıq mübarizə aparmış lider və təşkilatların olduğunu bilirik. Lakin onlardan bəziləri barədə hələ də çoxumuz məlumatlı deyilik. Bu yazımızdan başlayaraq sizi  belə təşkilatlardan biri  ilə tanış edəcəyik. Həmin qurum və onun liderinin siyasi fəaliyyəti, eləcə də Azərbaycan və ümumilikdə müsəlman, türk dünyasının tarixinə dair qeyri-adi, qulaq eşitməmiş araşdırmalarından danışacağıq. İlk yazımıza qısaca tanışlıqla təməl qoyaq... 

1957-1982-ci illərdə Azərbaycanın məşhur alim və ziyalılarının rəhbərlik etdiyi, hökumət adamlarının da məxfi şəkildə daxil oduğu bir gizli hərəkat SSRİ-nin   nüvə nəhəngi kimi dünyaya meydan oxuduğu, DTK-nın hər adamın necə yatmasından belə, xəbər tuta bildiyi bir dövrdə xalqımızın azad, müstəqil dövlətçiliyə malik olması üçün ağlasığmaz çabalar göstərir, 14 bölgəmizin idarəçiliyinə tam nəzarət edirdi.  Bu, Türkiyədə fəlaiyyət göstərdiyi deyilən “İxtiyarlar”(Ağsaqqallar) tipli  məxfi bir qurum idi. Həmin təşkilatın adı Milli Azadlıq Qərargahı(MAQ) idi...

Xudu Məmmədov, Yusif Məmmədəliyev  onun  müavinləri olmuşdu...

...1990-cı illərin ortalarında "Azərbaycan" nəşriyyatının pilləkənlərində bütün fəsillərdə bir ayağına ayaqqabı əvəzinə çəkələk geymiş, qış aylarında başında qulaqlı qalın papaq, əllərində əlcək olan arıq, ahıl bir kişiyə rast gəlmək olardı. Çoxları, hətta bəzi baş redaktorlar bu çəlimsiz bəndəni otaqlarında qəbul etməyi, ona buraxılış vərəqəsi yazdırmağı özlərinə yaraşdırmazdı. Həmin ağsaqqalı tanımaq, onunla həmsöhbət olmaq xoşbəxtliyi bu sətirlərin müəllifinə də nəsib olmuşdu. O adamla söhbətləşmədən heç kəsin ağlına gəlməzdi ki, Kremlin qılıncının dalı-qabağı kəsdiyi zamanlarda bu insan SSRİ boyda imperiya əleyhinə gizli təşkilatın rəhbəri, dünya şöhrətli kristalloqraf Xudu Məmmədov, cahanşümul kimyaçı Yusif Məmmədəliyev kimi yüksək zəkalı insanlar isə onun müavinləri olmuşlar...  

Oqtay əfəndi(o, insanlara osmanlısayağı “əfəndi” deyə müraciət etməyi xoşlayardı)  1990-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq ömrünün son aylarınadək(2002, may) çap makinasında öz əli ilə yazdığı məqalələrini də götürüb  “Azərbaycan” nəşriyyatına gələr, bizimlə çay içər, şirin söhbət edərdi. Təəssüf ki, o günlər işlə bağlı vaxt məhdudiyyəti ucbatından  bu qeyri-adi ziyalının bir çox dəyərli xatirə və yazılarını qəzetlərdə dərc etdirə bilməmişdik. Lakin  yaddaşımızda və qeydlərimizdə də çox şeylər qalıb. Məqamı gəldikcə ən maraqlı epizodları istəkli oxucuların diqqətinə çatdıracağıq... 

Oqtay Rəfili... Mətbuatda Oqtay Eldəgəz imzasıyla tanınan  qəhrəmanımızın ad ”“soyadı belə idi. Müstəqilliyimiz uğrunda ömrünü fəda etsə də, 2 dəfə həbs olunub, illərlə DTK zindanında   yatsa da, müstəqillik illərində ictimaiyyət tərəfindən laqeydliklə qarşılandı. Bəlkə də buna səbəb onun sağlamlığını itirməsi və özünü sadə, təbii, olduğu kimi aparması, bir çoxları kimi  məşhurlaşmaq mərəzinə tutulmaması idi. Bunlara rəğmən, vəfatından sonra ömür-gün yoldaşı Rəfiqə xanım 14 il ərzində minbir əziyyətə qatlaşaraq Oqtay Eldəgəzin yazılarından ibarət 4 kitabı çap etdirə və kiçik çərçivədə olsa da, bu sonuncu “MAQikan”ın 80 illik yubileyini keçirdə bildi...  

MAQ lideri təşkilatın yaranmasını 1957-ci ildə hərbi xidmətdən döndükdən sonra təsadüfən tanış olduğu Xudu müəllimlə  görüşü ilə bağlayırdı:”...Onunla xalqımızın taleyi ilə bağlı uzun-uzun söhbətlərimiz olurdu. Bir dəfə Əlyazmalar İnstitutunun yeməkxanasında yəhudilərdən danışdıq. Dedim ki, bütün sarsıntılara, təzyiqlərə baxmayaraq bu xalq öz milli-mənəvi dəyərlərini qoruyub saxlaya bilib. Bəlkə biz də yəhudilərin mübarizə təcrübəsindən yararlanaq. Mənim yəhudi masonçuluğu haqda söhbətlərim Xudu əfəndini də, yanında olanları da çox maraqlandırdı. Bu mövzuda bir neçə gün söhbət etdik. Xudu əfəndi ilə söhbətimizin digər iştirakçıları isə kimyaçı, akademik Yusif Məmmədəliyev, görkəmli tarixçi Əlisöhbət Sumbatzadə idi...”

Oqtay Əfəndinin sözlərinə görə,  adı çəkilən görkəmli ziyalıların da məsləhətiylə MAQ məhz  gizli fəaliyyət göstərən milli masonçuluq hərəkatı kimi yaradıldı. Amma bu qurumun hazırda da mövcud olan və İslamın, türk dünyasının məhvinə yönəldilmiş beynəlxalq mason təşkilatlarıyla zərrəcə əlaqəsi olmayıb...

 MAQ-ın yığıncaqlarında Məmməd Araz, Bəxtiyar Vahabzadə, cavanlardan Nüsrət Kəsəmənli, Sabir Rüstəmxanlı və b. da iştirak edirmişlər... MAQ sovet dövrünün amansız təhlükələri şəraitində 11 respublika əhəmiyyətli, taleyüklü əməliyyat keçirmiş, daşnak ermənilərin və şovinist rusların namuslu azər-türklərlə əvəzlənməsi ilə müşayiət olunan 17896 vəzifə yerdəyişməsi, 23 475 yeni vəzifəyə təyinetmə, yüz minlərlə şikayət üzrə tədbirgörmə və s. həyata keçirmişdir.  Qeyd edək ki, MAQ ”“a dair bilgilər  son illər çoxcildli  Azərbaycan tarixi kitabına (VII cild. səh.146) və XI siniflər üçün Azərbaycan tarixi dərsliyinə(səh.123) də daxil edilmişdir., 

Təəssüf ki, sonradan adlarını çəkmək istəmədiyimiz bir neçə "ziyalı"nın xəyanəti nəticəsində Oqtay Eldəgəz dəfələrlə həbs edilmiş və üst-üstə 5 il 6 ay sovet DTK-sının zirzəmilərində yatmışdır. Azərbaycan üçün göstərdiyi xidmətlərin "əvəzi" olaraq sovet çekistləri onun ayağına xüsusi iynə vuraraq ömürlük müalicəsi olmayan göbələk xəstəliyinə düçar etmişlər. Nəticədə milli masonçuluq lideri əl və ayaq dırnaqlarını itirmişdi. 2001-ci ilin payızında ayağında “qanqrena”-çürümə başlamasına və az sonra dünyadan köçməsinə də səbəb məhz  bu “KQB” iynəsi oldu...  Yəqin bilməyənlər indi anladı ki, yazımızın girişində təsvir etdiyimiz "Azərbaycan" nəşriyyatının pilləkanlarını ağır-ağır, dayana-dayana qalxan kişinin niyə əllərində əlcək, bir ayağında isə ayaqqabı əvəzinə çəkələk var imiş. O kişi sovet DTK-sının zülmət zirzəmilərindəki əzablı labirintlərindən keçib yuxarı qalxırdı... 

Milli masonçuluq hərəkatının lideri Oqtay Eldəgəz milli tarixi, mədəni köklərimizi öyrənmək üçün əlçatmaz mənbələrə baş  vurmuşdu. O, bir dərya idi. Hansı mövzudan danışsan, dərhal tarixi məxəzlərdən ona uyğun, heç kəsin eşitmədiyi nümunələr söylərdi. Onun 1960-cı illərdən bəri formlaşan milli azadlıq hərəkatının liderləri, ziyalılar haqqında da maraqlı açıqlamaları olurdu. Kimlərsə Oqtay əfəndinin sözlərinə şübhə edə bilərdi. Lakin Əbülfəz Elçibəy də daxil,  tanınmış siyasi lider və ziyalılardan heç biri  onun fikirlərini təkzib etməzdi. Müsavat başqanı İsa Qəmbər, Vəhdət Partiyasının sədri Tahir Kərimli MAQ liderinin tez-tez ünsiyyətdə olduğu liderlər idi. Yadımdadır ki, Oqtay əfəndi xəstə yatanda  ustad şair Bəxtiyar Vahabzadə redaksiyamızın üzvləri ilə birgə onu ziyarət etmiş, professor-cərrah Nurəddin Rzayev onu müayinə etmişdi... 

Bəxtiyar müəllimlə söhbətlərimizdə o, Oqtay Eldəgəzin  MAQ lideri kimi xidmətlərindən danışır. “Gülüstan” poemasını yazdıqdan sonra ev dustağı edildiyi vaxt gizli şəkildə onun evinə yardım göndərilməsini məhz MAQ-ın təşkil etdiyini illər sonra öyrənməsini vurğulayırdı...  

 “Milli masonçuluq lideri ilə söhbətlər” silsiləsindən  ilk yazımızda Oqtay Eldəgəzin rəhbəri olduğu MAQ-ın 1970-ci illərdə antisovet təbliğatına görə Qaradağ zindanında yatan  və illər sonra ölkəmizdə başlanacaq milli azadlıq hərəkatının liderinə çevriləcək eks-prezident Əbülfəz Əliyevin(Elçibəy) həbsdən azad edilməsi üçün  keçirdiyi xüsusi əməliyyatdan bəhs edəcəyik.   

”...1971-ci ildə universitetdə tarixçi alim Əbülfəz Əliyevin rəhbərlik etdiyi “Yurd”,  5 il sonra görkəmli filosofumuz Asif Əfəndiyevin “Ocaq”,  daha sonra Məhəmməd Hatəminin “Çənlibel” cəmiyyətləri yarandı. Onlar ruhən MAQ-çılarla müttəfiq olsalar da, qarşıya qoyduqları  məqsəd və mübarizə baxımından onunla müqayisəyə gəlməzdilər. Onların fəaliyyəti yalnız məhdud dairələrdə söhbətlər, müzakirəlr pərdəsindən kənara çıxmırdı. Buna baxmayaraq həmin cəmiyyətlər xalqın, xüsusən ziyalıların oyanışında mütərəqqi işlər görmüşlər... 

“Yurd” cəmiyyətinin sorağı tezliklə DTK-ya çatdı və Əbülfəz Əliyev 1974-cü ilin yayında müttəhimlər kürsüsündə əyləşdi. O, 5 il azadlıqdan məhrum edildi.” Bildiyimiz kimi, sovet dövründə  digər müttəfiq respublikalarda da siyasi əqidəsinə görə tutulan şəxsləri adətən birbaşa mərkəzə - Moskvaya göndərilirdi. MAQ lideri Elçibəyin Rusiyaya “etap” edilməməsini belə izah edirdi:

“Əbülfəz əfəndi əslində siyasi məhbus idi və onun bu adla Azərbaycandan uzaqlaşdırılması respublikanın o vaxtkı rəhbərliyinə qətiyyən sərf etmirdi. Odur ki, Əbülfəz Əliyev Qaradağ həbsxanasına göndərildi...” 

Bundan xəbər tutan MAQ  rəhbərliyi  Əbülfəz bəyin xilası  üçün dərhal konkret fəaliyyətə keçir. Şuranın qərarına görə, imzatoplama əməliyyatına  təşkilati məsələlər üzrə birinci müavin, sevimli alimimiz Xudu  Məmmədov, digər texniki-əməli planlara isə MAQ lideri şəxsən özü rəhbərlik edir. Bəs Elçibəyin həbsdən vaxtından öncə azad edilməsinə  konkret olaraq hansı addımlar təkan verir?  MAQ-çılar tezliklə o dövrdə  respublika Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin I katibi olan Heydər Əliyevin ən yaxın adamlarından birini ələ almağa nail olurlar... 

Oqtay Eldəgəz:

“Ən əvvəl rüşvət verməklə Əbülfəz Əliyevin Qaradağ islah-əmək düşərgəsində  ağır mişar daşları yükləməkdən otaq şəraitində işə keçməsinə nail olduq. Sonra isə onun azad olunması üçün imza toplanışına girişdik. 6 ayda ölkənin bütün bölgələrindən ünvanları, iş yerləri göstərilmiş 249 min 556 imza topladıq. İndi qalırdı imzaları ünvana çatdırmaq. Təhlükəli olsa da, biz belə bir yol seçdik,  necə olursa-olsun, KPMK-nın I katibinin köməkçisi Olevtina Syominanı ələ almaq... Göndərilən hədiyyələr öz işini gördü. Növbəti dəfə biz arasına imzalar qoyulmuş üç qırmızı qovluğu MK-nın təsərrüfat müdiri olan bir kapitan vasitəsilə Olevtinaya çatdırdıq. O isə oktyabrın 28-də  nahar fasiləsi zamanı qovluqları Heydər Əliyevə gedən məktubların toplandığı 53-cü otağa qoydu. Nəhayət, azad nəfəs aldıq - 1975-ci il noyabrın 12-də   məhkəmə Əbülfəz Əliyevin  həbs müddətini 1 il yarımadək azaltdı və 1976-cı il iyulunda isə o, azad edildi..” 

Təbii ki, 250 minə yaxın vətəndaşın imzası böyük güc idi.  1975-ci ildə Azərbaycan SSR-in təxm. 5,5 mlin. əhalisi olduğunu nəzərə alsaq, bu xalqın təxm. 5 faizi demək idi. Amma  totalitar sovet rejimi xalqın istəklərinə asanlıqla ram olmurdu. Bəs nə əcəb, Azərbaycan rəhbərliyi SSRİ-yə qarşı təbliğat aparan bir ziyalının belə tezliklə həbsdən azad edilməsinə qərar verdi? Oqtay Eldəgəz bunu belə izah edirdi:

“Bilirsiz,  o dövrdə Azərbaycanın müttəfiq respublikalar arasında sıçrayışla irəli çıxması bizim işimizə yaradı. Məsələ burasındadır ki, keçmiş SSRİ miqyasında birinci katib kimi ad-san qazanan, nüfuz toplayan Heydər Əliyev bu şöhrəti  siyasi dustaq Əbülfəz əfəndiyə görə itirmək istəmədi və güzəştə getdi...”

Heydər Əliyev məhkəməyə açıq müdaxilə etmirdi...

Qeyd edək ki,  Elçibəyin məhkəməsində dövlət ittihamçısı kimi çıxış etmiş sabiq prokurorluq əməkdaşı Yamən Yusifov 2013-cü ildə mətbuata verdyi müsahibədə jurnalistin “O zaman Azərbaycan SSR-yə rəhbərlik edən mərhum Heydər Əliyevin Əbülfəz Elçibəyin məhkəməsinə münasibəti necə idi?” sualına belə cavab vermişdi:

“Heydər Əliyev məhkəməyə açıq müdaxilə etmirdi. Amma bilirdi ki, nələr baş verir, proses nə yerdədir.  Heydər Əliyevin Əbülfəz Elçibəyə az cəza verilməsində böyük xidmətləri oldu...”

Təəssüf ki, sözügedən məlumatları MAQ liderindən aldıqdan sonra Əbülfəz Elçibəylə görüşüb onun rəyini öyrənmək imkanımız olmadı. Cəmi bir neçə il sonra AXC lideri rəhmətə getdi. Amma Elçibəyin sağlığında bu haqda qəzetlərin birində yazı dərc edilmişdi. Və istər Əbülfəz bəy, istərsə də yaxın silahdaşları məsələyə mənfi münasibət bildirməmişdilər... 

Əbülfəz Elçibəyin qardaşı Almurad Əliyevlə əlaqə saxlayıb onu  qardaşının 1976-cı ildə vaxtından öncə azadlığa çıxarılmasında MAQ-ın rolu barədə məlumatı olub-olmadığını öyrənmək istədik. Almurad bəy bunları söylədi:”Yadımdadır ki, Əbülfəz bəy, nə qədər iş verilmişdisə, hamısını yatıb çıxdı. O zaman məhkəməsində DTK-da onun işini aparan Səlimzadə soyadlı müstəntiq, sağ olsun, yaxşı kömək elədi, az iş verdilər. O, çox yaxşı, xeyirxah insan idi. Prokuror əəvvəlcə 3 il iş oxumuşdu. Səlimzadə  xahiş edəndən sonra  prokuror 2 il iş tələb etdi, hakim  isə il yarım oxudu. Bundan sonra hakim deyirmiş ki, neçə gecə yata bilməyib. Yəni, Elçibəyə az iş verdiklərinə görə Kreml tərəfindən cəzaladırılcağından qorxurmuş. Düzü, başqa kiminsə, hansısa təşkilatın  Bəyin azad olunmasına yardım etməsindən xəbərim olmayıb... Amma onu deyim ki, qardaşımın türmədə də vəziyyəti yaxşı idi. Gedən kimi, türmənin "vor-zakon"u gəlib Bəylə görüşmüşdü ki, sən bizim böyüyümüzsən, nə desən, biz hazırıq. Bəy ayrıca otaqda qalırdı. Ona bir rus xidmətçi də tutmuşdular; ayaqqabılarını silirdi, yerini yığırdı və s.”

 Əbülfəz bəyin işinin azaldılmasını prokurordan “KQB” əməkdaşı xahiş etmişdi...

Aydındır ki, DTK-nın xəbər tuta bilmədiyi bir təşkilatdan  və onun əməliyyatlarından adi insanlar da məlumatlı ola bilməzdi. Amma Almurad bəyin  dediyi kimi, DTK əməkdaşının təmənnasız olaraq prokurordan Elçibəyin həbs müddətini azaltmasını xahiş etməsi özü kiçik nüans deyildi... 

Məhz  gizliliyi belə qoruya bilmək səbəbiylə Oqtay Eldəgəzin rəhbəri olduğu  MAQ 1960-cı illərdən bəri Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, ictimai-siyasi, iqtisadi vəziyyəti ilə bağlı bir sıra təsirli əməliyyatlar keçirə bilmişdi. Bunlar barədə, inşallah, növbəti yazılarımızda bəhs edəcəyik...