Bu günlərdə Qazax Dövlət Dram teatrının səhnəsində, respublikanın xalq artisti Zülfüqar Abbasovun quruluşunda Cəfər Cabbarlının “ Solğun çiçəklər ” pyesinin ictimai baxışında iştirak etdim. İlk öncə deyim ki, bu gün klassik dramaturgiya ona görə öz aktuallığını qoruyub saxlaya bilir ki, dramaturqlar öz əsərlərində bəşəri ideyaları tərənnüm etməklə, fikir tamlığını qorumaqla, zamanının pyeslərində belə ideya və düşünçələri müasir olur.  Məhz bu gün Cəfər Cabbarlı dramaturgiyasının müasirliyi də dövrünün, zamanının problemlərini öz aktuallığı ilə qorumasındadır. Düzdür Cabbarlının yaradıcılığı zaman etibarilə çox davam etməsə də, siyasi-ictimai cəhətdən çox əhəmiyyətli bir dövrü, 1915-1934-cü illər arasındakı iyirmi illik bir tarixi mərhələni özündə cəmləşdirir. Çox mühüm ictimai-siyasi hadisələrlə dolu olan bu tarixi dövrü nəzərə alsaq Cəfər Cabbarlının ədəbi fəaliyyəti Azərbaycanda, xüsusən Bakıda kapitalizm münasibətlərinin daha sürətlə inkişaf etdiyi burjua və mülkədar Azərbaycanının fəhlə-kəndli sovet respublikasına çevrildiyi illərdə keçmişdir. Azərbaycan demokratik-realist klassik ədəbiyyatına, zəngin xalq ənənələrinə əsaslanan Cəfər Cabbarlı yaradıçılığı, başlıca olaraq,  Mirzə Fətəli Axundov realizmindən, dövrünün maarifçi-demokratik ziyalılarının fikirlərindən bəhrələnmişdir. Məhz Cəfər Cabbarlının əsaslandığı realizm xalqın həyatı ilə, onun azad və gözəl arzuları, sədaqətə doğru coşqun meylləri ilə sıx şəkildə bağlı idi. Məlumdur ki, Cəfər Cabbarlı ədəbiyyata şeirlə gəlmiş və ilk mətbu şeirləri 1911-ci ildə “ Həqiqəti-Əfkar ” qəzetində dərc olunmuşdur. Zaman-zaman gənc Cəfər hələ uşaq yaşlarından insanların ağır vəziyyətini, cəmiyyətin yoxsullara və varlılara bölündüyünü görür, birincilərin ağır, məşəqqətli həyat içərisində yaşamasını müşahidə edir və bütün bunları qələmə almağa, onlara öz münasibətini obrazlarının dili ilə bildirməyə çalışırdı. Məhz Cəfər Cabbarlı yaradıcılığının ilk dövründə mühüm yer tutan satira ədibin bir realist, bir demokrat kimi yetişməsində mühüm rol oynamışdır. Heç təsadüfi deyil ki, onun ilk satirik şeirlərində həm mövzu, həm də forma cəhətdən Sabir ruhu duyulmaqda idi. Hər zaman Cəfər Cabbarlının pyes və hekayələrində kapitalizm şəraitində qadına münasibət məsələsi mühüm yer tuturdu. O, yaradıcılığa şeirlə başlasa da, ən gözəl əsərlərini dramaturgiya janrında yazmış, Azərbaycanın görkəmli dramaturqu, teatr xadimi kimi tanına bilmişdir. 

Xalqın tərəqqisini məhz mədəniyyətin, teatrın inkişafında görən sənətkar bir-birinin ardınca gözəl səhnə əsərləri yaratmaqla, yaradıcılığının ilk dövrünə aid olan “ Vəfalı Səriyyə yaxud göz yaşları içində gülüş ” daha sonra isə 1917-ci ildə qələmə aldığı “ Solğun çiçəklər ” əsərlərində mövzu etibarı ilə aktual olan cəmiyyətdəki ədalətsizlikdən bəhs etməklə, gördüyü haqsızlıqlara qarşı qəzəb və nifrətini bildirirdi. Bu əsərlərdə dramaturq burjua-mülkədar cəmiyyətində hökm sürən nadanlığın, cəhalətin, avamlığın bir-birini təmiz məhəbbətlə sevən gənclərin həyatlarına böyük maneə olduğunu ustalıqla və dəqiq ştrixlərlə göstərə bilmişdir. Yazıçı “Solğun çiçəklər”də yaşadığı burjua-mülkədar cəmiyyətinin ziddiyyətlərini əsas götürərək, onu bir ailə daxilində verməyə çalışmış, eyni zamanda həmin cəmiyyətdə hakim rolu olan pulun və dövlətin insanların əxlaqını pozaraq, daxili aləmlərini eybəcərləşdirdiklərini, sədaqətli, təmiz qəlbli insanlara əzab, işgəncələr verildiyini məharətlə ifşa etmişdir. Ailə-məişət mövzusuna həsr olunmuş “ Solğun çiçəklər ” pyesi Cəfər Cabbarlının qüvvətli bir dramaturq istedadına malik olduğunu bir daha göstərməklə, bəşəri ideyaları mistik deyil daha dəqiq və dolğun canlandıra bilmişdir. Bununla da məhz Cəfər Cabbarlı klassik Azərbaycan dramaturgiyasının ən yaxşı ənənələrinə sadiq qalan, eyni zamanda bu ənənələri özünəməxsus bir səpgidə orjinal xüsusiyyətlərilə canlandırmağı bacaran bir ədib kimi diqqət mərkəzində olmağı baçarmışdır. Bu arada Cəfər Cabbarlının əsl peşəkar ustalığını onun bədii texniki yetkinliyini, həyati konfliktlər, təbii monoloq və mükalimələr qurmaq məharətini də qeyd etməmək mümkün deyil. ilk dəfə olaraq onun peşəkar ustalığı məhz bu pyeslərdə tam qüdrəti ilə təzahür etmişdir. Heç şübhəsiz ki, Cabbarlının ədəbi dil sahəsindəki fəaliyyəti Azərbaycan dilinin  inkişafında bir mərhələ təşkil etməklə yanaşı, xüsusən dramaturji yaradıcılığında dil əsas olaraq tipləşdirmə vasitələrindən biridir. Buna görə də yazıçının saf, aydın dilinin qüvvəti, hər şeydən əvvəl onun dramlarında meydana çıxıran əsas amillərdəndir. Məhz bu meyarlara görə Cəfər Cabbarlı həmçinin xalq danışıq dilinə əsaslanan dram dilinin yox, normativ bədii dilə əsaslanan dram dilinin yaradıcısıdır. 

Qazax Dövlət Dram teatrının quruluşunda təqdim edilən “ Solğun çiçəklər ” pyesi bir daha yuxarıda sadaladıqlarım amilləri əsas bir formada tam aydınlığı ilə göstərməyə müvəffəq olmuşdur. Demək olar ki, tamaşada əsas obrazları gənc aktyor heyəti canlandırır. Gənc truppanın rejissor traktofkası ilə uyğun bir formada mizanları dəqiq və baxımlıdır. Obrazlar aktyorların ifasında bir daha bəşəri duyğuların canlanması, insanların qəlblərində olan şeytan ruhların formalaşdırdığı tiplərə haykırtısı kimi təqdim edilir. 

Gənc aktyor Yusif Qocanın ifasında Bəhram obrazı baxımlıdır. Aktyor ilk andaca saf təbiətli bir gənc olduğunu məharətlə göstərə bilir. Onun üçün sevgi müqəddəsdir. Ançaq qadın hiyləsi ilə məhəbbətinə xəyanət edən Bəhram səhnədə aktyorun ifasında mala, pula olan hərisliyi ilə daha da cılızlaşır, adiləşir. Aktyor Yusif Qoca obrazın mahiyyət etibarı ilə cilalanmasına calışsa da onun səhnədə bir çox hallarda pofoslu danışıq tempi tamaşanın ümumi axarına ziddir. Bununla belə aktyor Yusif Qoca vəziyyətə, obrazın düşdüyü məqamlara uyğun olaraq gah intim məhəbbət, hərarətli qısqanclıq, gah acıq cağırış, təbiətə, həyata və onun gözəlliklərinə sonsuz vurğunluq, gah da dramatik dialoqlarla müşayət edilən gərginlik, cılğın monoloqlarla ifadə edilən parcalar obrazın tam mahiyyəti haqda kifayət qədər təssəvvür yarada bilir. Bəhramın Saraya olan sevgisi və bu sevginin sonunda bəşəri ülvi bir məhəbbət üçün ölümü belə göz altına alaraq səfil, yazıq və güçsüz olduğunu tam şəkildə təqdim etməyə müvəffəqdir. Tamaşanın finalında iki saf məhəbbətin Bəhram və Saranın ruhları ilə birləşməsi isə rejissor traktofkasının maraqlı səhnə həlli baxımından aktyor ifasında diqqəti cəlb edir. Müəllifin ideyası rejissor traktofkasında aktyor Yusif Qocanın təqdim etdiyi Bəhram obrazı bir daha mənfəət düşgünlərinin qəddar, qaba və nadan adamlar olduğunu tam aydınlığı ilə acıb göstərməyə müvəffəq olmuşdur.

Aktrisa Zəmanə Orucovanın Sarası isə bu illər ərzində səhnə həlləri icərisində təqdim olunan obrazlardan tamam fərqlidir. O, nə qədər saf və təmiz qəlbli bir qız olduğunu məharətlə göstərməklə yanaşı, həm də ailə daxili vəziyyətlərin gərginləşməsi fonunda daha baxımlıdır. Ümumiyyətlə qadın azadlığı Cabbarlı dramaturgiyasının əsas mövzularındandır. Aktrisa Zəmanə Orucova dramaturji mövzudan irəli gələn saf sevgi üçün qadın azadlığının elə də zəmanəsi üçün azad olmadığını tam şəkildə təqdim edə bilmişdir. Xüsusilə onun Bəhramla hər an görüşmək istəməsi arzusu daha dolğun və məzmunludur. Aktrisa səhnədə sevgi hisslərinin ülvülüyünü tam cılğınlığı ilə təqdim etməyə nail olmuşdur.

Tamaşa zamanı maraqlı və yadda qalan əsas surətlərdən biri də aktrisa Xanım Məmmədovanın ifasında Gülnisə obrazıdır. Gülnisə həmçinin tamaşa boyu tragig obraz kimi də xüsusi olaraq yadda qalmağa müvəffəq olmuşdur. Məhz pyesdə cəryan edən hadisələrin mərkəzində Gülnisə mənfi bir surət kimi dayanır. Gülnisə bütün var-dövlətə sahib olmaq, öz arzularına catmaq üçün Saranın səadətini şüurlu surətə pozaraq, öz insanlıq şərəf və vicdanını ayaqlar altına atır. Aktrisa Xanım Məmmədovanın ifasında Gülnisə obrazı həmçinin məkirli, iradəli və qüvvətli bir xarakterə malikdir. Həmçinin Gülnisə - Xanım Məmmədova səhnədə ehtiyyatlı və tədbirlidir. O, öz hərəkəti ilə cinayətə yuvarlandığını dərindən dərk edir və onu ört-basdır etməyə calışır: “ Tamah və bala məhəbbəti insanı hər şeyə vadar edər, hətta cinayətə belə. Nə eləyim ? Bir yandan qızım Pəri onu gözləyir. Bir yandan da işlərin üstünü örtmək lzımdır ” ”“ deyərək pyesdə cəryan edən hadisələri daha da gərginləşdirir. Tamaşa boyu maraqla izlənilən Gülnisə obrazı sonda rejissor, respublikanın xalq artisti Zülfüqar Abbasovun maraqlı tapıntısı ilə daha da diqqət mərkəzində olmağı bacarır. Rejissor Zülfüqar Abbasov bu çür fitnə-fəsad törədən Gülnisənin tam kimliyini bir ştixlə acıb ortalığa qoyur. Belə ki, Gülnisə aktrisa Xanım Məmmədovanın xac cevirməsi, onun erməni xislətli bir qadının olmasından xəbər verir. Məhz bu çür xislətli bir nadanın öz həyat yoldaşını zəhərləyərək öldürməsi, mal və dövlətinə sahib cıxaraq onu mənimsəməsi, gənc bir qız olan Saranın ülvü məhəbbətinin ayaqlar altına atılaraq məhv edilməsi daxili gərginlik fonunda daha marqala izlənilir. 

Hadisələrin maraqla izlənilməsi üçün Pəri obrazı da vəziyyətlərin gərginləşməsi fonunda daha dolğun bir səpgidə təqdim olunur. Pəri obrazı aktrisa Nazilə Məmmədovanın ifasında daha dinamikdir. Əsasən Pəri obrazı köməkçi rol oynasa da vəziyyətlər halına daha yaxındır. Aktrisa Nazilə Məmmədova tərəfmüqabili olan personajların tam şəkildə özünü göstərməsi baxımından maraqla izlənilir. Ançaq çox zaman aktrisa Nazilə Məmmədovanın səhnə plastikası bir qədər tamaşanın ümumi axınına ağırlıq gətirsə də o, bu maniyəni məharətlə dəf etməyə müvəffəq olur. Gülnisənin planları ilə Bəhramı özünə cəlb etməyi bacaran Pəri aktrisa Nazilə Məmmədova Saranın xoşbəxtliyinə mane ola bilir. Bəhramı Gülnisənin planları və öz hiyləsilə nəfsinin quluna çevirir. Sonda isə bu hiylənin və nəfsin qurbanı Pəri özü olur. 

Maraqla izlənilən personajlardan biri də Əbdül əmi obrazıdır. Tamaşa boyu baş verən hadisələrin həm iştirakçısı, həm də sözçüsü kimi təqdim olunan Əbdül əmi obrazı aktyor İlqar Hacəliyevin təqdimatında daha dolğundur. Aktyorun ifasında Əbdül əmi zəmanəsinin ağırlığını öz ciyinlərində daşıyan, Saranın nakam məhəbbətinin əzabları içində boğulan bir quludur. O, hər zaman öz sədaqətilə Saraya qarşı olan məhəbbətini nümayiş etdirə bilir. Aktyor İlqar Hacəliyev obrazın tam mahiyyətilə təqdim edilməsinə calışmışdır. Onun Saranın ölüm səhnəsindəki hayqırtısı, Bəhram və Pəridən müjdə istəməsi vəziyyətlərin daha da dinamik həlli baxımından diqqəti cəlb edir. Aktyorun səhnədə Saranın çiçəklərinə qarşı olan həssalığı bir daha onun bu ailəyə bağlılığının bariz nümunəsi kimi təqdim edilir. Tamaşa boyu Əbdül əmi aktyor İlqar Hacəliyev müəllif tərəfindən verilən həyatı realist boyalarla təsvir edərək, ədalətsizliyin, fəlakətlərin mənbəyini göstərməyə müvəffəq olmuşdur. 

Ümumiyyətlə Cəfər Cabbarlı dramaturgiyası bəsit və natamam əlavələri qəbul etmir. Cabbarlı yaradıçılığında dramaturji janrına və ideyasına uyğun olaraq hər hansı bir əlavə və artırmalar mümkünsüzdür. Ançaq tamaşanın quruluşçu rejissoru, respublikanın xalq artisti Zülfüqar Abbasov çox böyük bir risq etməklə pyesə yeni bir personaj əlavə edib. Bu Dərviş obrazıdır. Səhnədə iki pərdədə görünən Dərviş aktyor Nəsimi Aşbazov vəziyyətlər dinamikasına daha çox yaxındır. Bəhramın sanki sonradan başına gələçək hadisələri bir ilahi varlıq kimi işarətlə “ Məndə əvvəl sənin kimi idim, indi necəyəm ” söyləməsi səhnədə Dərviş obrazının maraqla izlənilməsinə şərait yaratmış olur. Xalq artisti Zülfüqar Abbasovun quruluşunda “ Solğun çiçəklər ” pyesi olduqca maraqlı, hadisələr dolğun və ardıçıl şəkildə bir-birini əvəz edir. Tamaşanın daha baxımlı olması üçün rejissor cərəyan edən hadisələrin, vəziyyətlərin reallığı və dolğunluğu üçün yüksək ritm yaratmış, səhnədə mizanlar rejissor traktofkası ilə daha dəqiq göstərilmişdir. Pyesdə cərəyan edən hadisələrin inkişafı olduqca surətli və eyni zamanda təbiidir. Rejissor traktofkası öz mizanları ilə əvvəldən sonadək dramatik gərginliklə inkişaf edir. Rejissor Zülfüqar Abbasov hər zaman öz quruluşlarında müəlliflərin təqdim etdiyi pyesi olduğu kimi səhnəyə gətirmir. O, hər hansı bir səhnəni mizanlara görə ya dəyişir, ya da ona əlavələr etməklə orjinallığı qorumağa calışır. Bununla da xalq artisti Zülfüqar Abbasov hər zaman “ tamaşanın üç müəllifi olur: dramaturq, rejissor və teatr kollektivilə bərabər tamaşaçı ” fikirlərinə sadiqliyini nümayiş etdirmiş olur.  Bu baxımdan xalq artisti Zülfüqar Abbasovun “ Solğun çiçəklər ” pyesinə vermiş olduğu yeni quruluşu orjinal və təqdirə layiqdir.  

Tamaşanın maraqla izlənilməsi üçün quruluşçu rəssam Afiq Məmmədov və müsiqi tərtibatçısı Aybəniz Qurbanovanın da maraqlı işi diqqəti cəlb edir. Hər iki şəxs pyesin ideyasına uyğun olaraq rejissor traktofkası ilə eynilikdə vəziyyətləri olduğu kimi təqdim edə bilmişlər.     

Qeyd etmək lazımdır ki, görkəmli dramaturq Cəfər Cabbarlının qələmə aldığı “Solğun çiçəklər” pyesi bütün dövrlər üçün aktual olduğu qədər də bir çox teatrların repertuarında dəfələrlə uğurlu səhnə taleyini yaşayır. Bu gün real həyatımızda ailəsini başsız qoyub, xoşbəxtliyini başqa qadınlarda axtaran, imkanına, var-dövlətinə susayan, amma mənəviyyatca o qədər də bütöv olmayan qadınların qoltuğuna sığınan kişilərə tez-tez təsadüf olunur. Bu baxımdan pula hərislik, mənəviyyat düşgünlüyü dövrümüzün aktual problemlərindəndir. Cəfər Cabbarlı dramaturgiyası bu amillərin fövqündə hər zaman müasirdir.

Anar Bürcəliyev

Teatrşünas