Tanınmış politoloq Cümşüd Nuriyev dövlət çevrilişinə cəhddən sonra Türkiyədə cərəyan edən hadisələrlə bağlı Moderator.az-ın suallarını cavablandırıb.

- Dünən Türkiyə telekanallarına müsahibə verən baş nazir Binəli Yıldırım iyulun 28-də Türkiyə Cümhuriyyətinin Təhlükəsizlik Şurasının fövqəladə toplantısının ilk dəfə Çankaya köşkündə keçiriləcəyini dedi. Sizcə, bu toplantıda hansı qərarlar qəbul ediləcək?

- Açığı, Türkiyə bu dəqiqə o qədər proqnozlaşdırılmayan bir ölkəyə çevrilib ki, hansı toplantıda, hansı qərarın veriləcəyi bir qədər qeyri adi ola bilər. Amma bütün hallarda Çankayada keçiriləcək toplantıda Türkiyənin yeni dönəmi üçün xeyirli qərarlar çıxarılacağına inanmaq istərdik.

Türkiyədə indi türk cumhuriyyətinə yaraşmayan elə qərarlar çıxarılır ki, düzü bunların haqqında fikirləşmək və bu fikirləri dilə gətirmək istəmirəm. Ola bilər ki, bəziləri həddindən artıq hirsdən, bəziləri uzaqgörməməzlikdən, bəziləri eyiforiyadan bu fikirləri söyləyir. Amma hər halda Türkiyənin geriyə addımlamaq istəməsi faktı ortadadır. Arzu edək ki, Çankayadakı toplantıda geriyə yox, irəliyə, daha doğrusu birliyə, yeniliyə doğru qərarlar qəbul olunsun.

Amma Türkiyənin hazırkı mövqeyi, yəni nisbətən liberallaşması, xüsusilə Rusiyayla münasibətlərinin yaxşılaşması təbii ki, Azərbaycan üçün çox önəmlidir və çox lazımlıdır. Həm Qarabağ məsələsində, həm bizim qardaş dövlət olaraq Türkiyəyə daha çox sevgimizdən doğan məsələdir.

Açığını deyim ki, bu topantıda nələrin qəbul olunacağını proqnazlaşdırmaq mənimçün bir qədər çətindir.

- Sizcə həmin toplantıda Ərdoğan Əhməd Davudoğlunun kadrı olan Hakan Fidanı kiminləsə əvəz edəcəkmi? Yoxsa ona toxunmayacaq?

- Ərdoğan çox ağıllı bir ifadə işlətdi, dedi ki, “Keçid vaxtı döngədə atı dəyişmirlər”. İndi ona görə düşünürəm ki, hələlik Hakan Fidana toxunmaz. Əslində baş verənlər bir lətifəyə bənzəyir, çünki əvvəlcədən xəbər veriblər, hərbi qüvvələrin baş komandanlığına xəbərdarlıq göndəriblər. Ancaq onlar bunu bir zarafat kimi dəyərləndiriblər. Bu qədər məsuliyyətsizlik ondan xəbər verir ki, Türkiyənin MİT-i də kifayət qədər qeyri ciddi bir qurumdur və onun dedikləri də qeyri ciddi qəbul edildiyindən Türkiyə bu vəziyyətə düşüb. Əgər MİT yaxşı işləsəydi, bu proseslər baş verməzdi və yaxud da vaxtında qabağı alınardı. İndi Türkiyə bu qədər də çox çətinə düşməzdi. Birdən-birə 13 min nəfərin vəzifədən kənarlaşdırılması, bunun 8 mini hərbçidir, bu qədər alimlərin, məktəblərin zərər çəkməsi, Gülənçilərin bu qədər əl-ayaq açması, bütün bunlar onu göstərir ki, həqiqətən də Türkiyənin xüsusi xidmət orqanlarının çox ciddi problemləri var.

İnanmıram ki, Ərdoğan Hakan Fidanı bu dəqiqə dəyişə, amma yaxın bir ay ərzində dəyişəcək. Cünki əgər Ərdoğan prezident qvardiyasını buraxırsa, deməli Hakan Fidanı da dəyişəcək. Həm də ki, Hakan Fidan artıq özünü doğrultmadı, bundan əvvəl də PKK ilə bağlı özünü doğrultmamışdı. Hər halda indi Türkiyə yeni bir düzənə girməlidir. Çünki Gülən 150 ölkədə özünə qol-qanad açıb, o cümlədən, Azərbaycanda da onun tərəfdarlarının olma ehtimalı çox yüksəkdir. Amma MİT ortaya konkret faktlar qoymur. Bilirsiz ki, Azərbaycan ötən dəfə də FETO-yla bağlı özü qərarlar qəbul etdi, bu dəfə də Azərbaycan özü qərarlar qəbul edib. İndi vəzifələrdə kimlərin olduğunu deyə bilmərəm, amma bütün hallarda Azərbaycanda uzun müddət bunların 15 orta məktəbləri, bir universitetləri olub və bunların da hamısı gülənçilərdir. Nurçular demək olar ki, çox azdır, əsasən Gülənin tərəfdarları burada təhsil alıblar, yetişiblər, ABŞ-a gedib- gəliblər. Yəni izlər çox qarışıb. Ona görə də bunları daha çox MİT etməlidir, MİT-in isə, Ərdoğanı bir kənara qoyaq, heç Türkiyə üçün uğurlu bir fəaliyyəti yoxdur. Fəaliyyətsizliyin də özü bir cinayətdir.

- Sizcə, baş qərargah rəisi Hulusi Akarın aqibəti necə olacaq?

- Onların generallarının hesabtlarını oxudum. Əslində Hulusi Akar hadisəni yatırtmağa gedibmiş, onu nəyə görə terrorun başçısı kimi həbs edirlər, bu anlaşılan deyil. Çünki bunların özlərinin etibar etdiyi generallar açıq şəkildə bildirir ki, bu insan bunları bu məqsədlə deyib və ona görə də gəlib. Ona qarşı hörmətsizlik etmək Türkiyəyə başucalığı gətirmir. Türkiyədə çox təəssüf ki, cahil bir təbəqə yetişib, xüsusilə əsgərləri linç edirlər. Axı əsgərin verilən əmri yerinə yetirməməsi problemdir. Yerinə yetirdiyinə görə də indi bunlar problem yaradır. Türk əsgəri tarixən də öz millətini və dövlətini sevən əsgər olub və onlarda komandanlığa xüsusi hörmət, rəğbət olub. Onlar da verilən əmri icra ediblər. Bu baş verənlər isə savadsızlıqdan doğan məsələdir.

Eyni zamanda türk ordusunu gözdən salmaq üçün uzun müddət Qərb ölkələrinin, o cümlədən Səudiyyə Ərəbistanı başda olmaqla, bəzi Şərq ölkələrinin edə bilmədiklərini indi dinçilərin əliylə edirlər. Ona görə də bu, açığı məni çox narahat edir. Amma bütün hallarda Türkiyə ordusunun içərisində hələ də Ərdoğanı istəməyən qüvvələr var. Çünki bunların deməsinə görə, 14 hərbi gəmi bu günə qədər hələ də ortada yoxdur, heç bir əlaqəyə girə bilmirlər. Bundan başqa hərbi təyyarələrindən də itkin düşənlər var. Bunların harada yerləşməsi, hansı ölkənin onları saxlaması da maraqlıdır. Türkiyə NATO-nun üzvü olduğuna görə o təyyarələr Yunanıstanda da, Bolqarıstanda da, Səudiyyə Ərəbistanında da, elə İsrailin ərazisində də ola bilər. Yəni hər yerdə gizlənə bilərlər.

Mən arzulamazdım ki, bu proses davam etsin, proses davam etdiyi müddətcə çevriliş cəhdi qalmaqdadır. Əgər Türkiyəyə  yenidən bu bəlaya düçar olsa, Azərbaycanın 1992-93-cü illərdəki vəziyyətinə, çox ağır günə düşəcək. Mən heç vaxt bunu arzulamıram. Ona görə də Türkiyə üçün ancaq dua etməkdən başqa əlimizdən başqa bir şey gəlmir. Çünki orada artıq siyasət yerimir.

Bu məsələlər vaxtilə çox deyildi, qarşılığında da bizləri təhqir etdilər, söydülər. Ancaq dediklərimizin hamısını Ərdoğan həyata keçirdi. Sağ olsun etdi, ancaq çox gec oldu, bunları vaxtında etmək lazım idi. İndi də Ərdoğan üçün nəsə deməyə adam ehtiyat edir. Çünki bilirik ki, nəticəsi olmayacaq. Amma bütün hallarda yenə də onu demək olar ki, Ərdoğan hökumətinin ağıllı bir konsepsiya qəbul etməsi yaxşı olar. Həm də ordunu hörmətdən salmaq məsələsi gündəmdən çıxsın, bu qədər prokuroru, hakimi, alimi işdən qovmaq yenidən daxili parçalanmaya gətirib çıxara bilər. Türkiyə vətəndaş müharibəsinin qarşısını almaq, birlik konsepsiyasını hazırlamalıdır və bunu da həyata keçirməlidir. Amma düşünürəm ki, Davudoğlu kimi baş naziri olmayan Türkiyə hökumətinin indiki durumu bir qədər acınacaqlıdır. Türkiyənin baş naziri kifayət qədər ölçülü-biçili danışmır. Türkiyə Cumhuriyyətinin baş naziri cumhuriyyət səviyyəsində olan baş nazir deyil. Həm prezidentin, həm də baş nazirin dinçi olmasının, kifayət qədər modernlik olmamasının Türkiyə üçün problemlər yaratma ehtimalı çox yüksəkdədir. Məni də narahat edən budur.

- “Hürriyet” qəzeti Türkiyənin Ermənistanla sərhədləri açmağa hazırlaşdığını, bu istiqamətdə danışıqlara başlayacağını bildirib. Ərdoğan avqust ayında Putinlə görüşəndən sonra  Türkiyənin Ermənistanla sərhəddi açıla bilərmi?

- Buna inanmıram. Bir şeyi dəqiq proqnozlaşdırmaq mümkün olar ki, Ərdoğanla İlham Əliyevin o qədər sıx münasibətləri var ki, hətta bütün Türkiyə, ətrafındakılar belə istəsə Ərdoğan buna getməz. İkincisi, bunu Rusiya istəməz. Çünki Ermənistanın özündə vəziyyət  çox gərgindir. Əgər Ermənistan bir dəstə silahlının əlində əsir-yesir qalıbsa, onun öhdəsindən gələ bilmirsə, deməli dövlət yoxdur. Dövlətçilik də çox aşağı səviyyədədir. Bundan da başqa çox ciddi məsələ var, tarixən onsuz da Ermənistan bütün Qafqaz dövlətlərinin əlində kötək olub. İndi də Ermənistan həm kötəkdir, həm də köpək. Ermənistan o statusadan çıxa bilməyəcək. Nə qədər ki, Rusiya Ermənistanı qısqırtmayıb, Ermənistan ancaq hürəcək, tutmayacaq. Sarkisyanın əlindən bundan başqa bir iş gəlmir. Bunu erməni siyasətçiləri də görür.

Eyni zamanda Qafqaz bir siyasi poliqona çevrilir və bu poliqonda açar dövlət də Azərbaycandır. Rusiya Azərbaycanı bir növ hər hansı bir səviyyədə incitsə, həm aprel ayındakı hadisələr təkarar oluna bilər, çünki Azərbaycana başqa şans qoymurlar. Həm də Azərbaycan mərkəzdənqaçma qüvvəsi ilə siyasi cəhətdən Rusiyaya qarşı demarş edə bilər. Çünki Azərbaycan prezidenti belə bir demarşı vaxtilə ABŞ-a, Avropa Birliyinə qarşı edib. Bakı-Qars dəmir yol xəttinin çəkilməsi ilə Rusiyaya qarşı da etdi. Yəni Azərbaycanın demarşları var, Azərbaycan prezidenti kifayət qədər peşəkar siyasi addımlar atmaq qabiliyyətində olan dövlət başçısıdır. Ona görə mən inanmıram ki, Türkiyənin Ermənistanla sərhəddi açıla, burada nə Türkiyə bir şey əldə edəcək, nə Rusiya. Azərbaycanın hər ikisindən kənarlaşması Azərbaycanın təklənməsi olmayacaq, əksinə güclənməsi olacaq. Çünki Azərbaycan hal-hazırda bir dövlət kimi xüsusi söz sahibi olan dövlətlərdəndir. İlham Əliyev də xüsusi söz sahibi olan dövlət başçıları siyahısındadır. Yəni liderdir, belə liderlər dünyada çox azdır, xarizmatik liderlərə çox ehtiyac var. Ərdoğan özü də xarizmatik liderdir, ona görə də Ədroğanın belə bir addım atacağına inanmıram. Bu daha çox Türkiyəni parçalamaq istəyən PKK-nın və erməni tərəfdarlarının gündəmə gətirdiyi məsələdir. Türkiyə buna getməz.

- Son olaraq, bu gün Türkiyə telekanallarında yayımlanan bir reklam çarxında "Nə mutlu erməniyəm deyənə" sloqanının yer almasına münasibət bildirməyinizi istərdik.

- “Nə mutlu erməniyəm” deyən video çarxın Türkiyə kanallarında yayımlanması məni narahat etdi. Bunların yadından çıxıb ki, Türkiyədə elə 4 milyon azəri türkü yaşayır. Nədən onların haqqında, Xocalı haqqında, Qarabağ haqqında da demirlər ki, hamımız azəri türküyük. Bu bizi çox narahat edir, ona görə ki, bizim hər birimiz Türkiyə üçün həddindən çox yanırıq.

 Rumiyyə MİRASLAN