Moderator.az iki böyük hÉ™rbi düha, uÄŸurlu siyasÉ™t adamı vÉ™ É™n É™hÉ™miyyÉ™tlisi dÉ™ É™bÉ™di dost olan Atatürk vÉ™ Ä°smet Ä°nönü haqqında yazı tÉ™qdim edir. 

 

Atatürk və İsmet İnönü uzun illər birlikdə mübarizə apardılar. Bəzi məsələlərdə razılaşdılar, bəzi məsələlərdə isə fikirləri şaxələndi. Ancaq heç vaxt küsülü qalmadılar.

Tez-tez çox ciddi mübahisÉ™lÉ™ri düşərdi, Salih Bozok hÉ™r zaman aralarında bir körpü vÉ™zifÉ™sini icra edÉ™rÉ™k Atatürk ilÉ™ Ä°nönünü daim barışdırar, onların bir-birindÉ™n ayrı düşmÉ™sinÉ™ imkan vermÉ™zdi. 

Amma 1937-ci ildəki son mübahisələri ən şiddətlisi idi və bu mübahisə İsmet İnönünün baş nazir vəzifəsindən ayrılmasına səbəb olacaqdı.

Atatürk ilə İnönü ilk dəfə Hərbi Akademiyada oxuyanda tanış olmuşdu. Atatürk İnönündən iki sinif yuxarıda oxuyurdu. Məktəb illərində bir-birlərini o qədər də yaxından tanıya bilməmişdilər. Amma orduda vəzifəyə başladıqdan sonra artıq vətənini müdafiə edən iki silahdaş olmuşdular. Teleqramlar vasitəsi ilə yazışırdılar. Fethi Okyar da bu ikilinin arasında üçüncü şəxs idi. Özü Atatürkdən də 1 yaş böyük idi.

Atatürklə İnönü orduların görüşdüyü vaxtlarda görüşür, vətənin taleyi ilə bağlı məsələlər barəsində danışarlarmış. Amma zaman sonra bir araya gələcəkləri ağıllarına gəlməzmiş. Tək hədəfləri və düşüncələri vətəni düşmənlərdən müdafiə etmək, daim ölkənin xeyri üçün çalışmaq imiş.

Ədəbi dostluqları isə Birinci Dünya Müharibəsinin başlamasından sonraya təsadüf edib. O zaman Atatürk Çanakkaledə , İnönü isə Hərbi Nəzarətində hərəkat şöbəsinin müdiri imiş. İsmet bəy vəzifəsi ilə əlaqədar bütün cəbhələrlə ünsiyyətdə olurmuş, həmçinin də Atatürklə tez-tez teleqraflaşırmış.

İsmət bəy ilk komandanlığı üçün 1916-cı ildə Qafqaz cəbhəsinə yollanmışdı. Atatürk isə eyni rayonda korpus komandiri imiş. Bu üzdən də Atatürk və İnönünün ən yaxın münasibətləri buradan başlayır. Burada yaranan bu əbədi dostluqları isə Atatürkün vəfatına qədər davam edəcək və Milli Mübarizənin əsasını təşkil edəcəkdi.

Atatürk ilÉ™ Ä°nönü tÉ™bii olaraq bir çox mÉ™sÉ™lÉ™dÉ™ razı olduqları kimi bÉ™zi mÉ™sÉ™lÉ™lÉ™rdÉ™ dÉ™ mübahisÉ™lÉ™r edÉ™r, fikir ayrılıqlarına gÉ™lirlÉ™rmiÅŸ.  Bu münaqiÅŸÉ™lÉ™rdÉ™n 1932-ci ildÉ™ baÅŸ vermiÅŸ biri haqqında Salih Bozok xatirÉ™lÉ™rindÉ™ danışıb.

Münaqişəyə bir ingilis qəzetində Atatürkə Dizbağı nişanı veriləcəyinin yazılması səbəb olur. Bu mükafat qədimdən bəri ingilis soylulara verilən çox mühüm bir mükafat imiş. Əslində isə ingilis qəzetində yazılan bu xəbər yalan və əsassız imiş. Çünki ingilis hökumətindən belə bir təklif gəlməmişdi.

Ä°smÉ™t PaÅŸa 1932-ci ilin 29 avqust  gecÉ™sindÉ™ Atatürkün Yalovadakı köşkündÉ™ qurulmuÅŸ dost mÉ™clisindÉ™ bu mÉ™sÉ™lÉ™nin qÉ™zetlÉ™rdÉ™ çox yanlış yazıldığını vÉ™ bununla baÄŸlı "HakimiyyÉ™ti MilliyÉ™" qÉ™zetindÉ™ bir açıqlama dÉ™rc olunmasını tÉ™klif edir. Atatürk bu tÉ™klifi qÉ™bul edir. Ä°nönü dÉ™ dÉ™rhal bir açıqlama yazaraq yüksÉ™k sÉ™slÉ™ oxuyur.

Atatürk bu yazını çox bəyənir və özü də bir neçə cümlə əlavə etmək istəyir. "Xüsusilə İspaniya kralından geriyə qalan belə bir nişan Türk prezidentinə verilə bilməz, verilsə belə Türkiyə prezidenti o mükafatı qəbul edə bilməz" deyir. İsmət Paşa ingilislərin belə bir təklif etmədiyini və qəzetdə yazılanların yalan olduğu üçün belə bir ifadənin yazılmasının uyğunsuz olacağını bildirir. Münaqişə bu hadisədən sonra başlayır. Mübahisə qızışır, səslər yüksəldilir. Gecənin sonunda dost məclisi xoşagəlməz şəkildə dağılır. Ertəsi gün isə Saleh Bozok səhər tezdən Atatürk və İnönü ilə görüşərək onları barışdırır.

Ä°nönü baÅŸ nazirlikdÉ™n ayrılmasına sÉ™bÉ™b olan münaqiÅŸÉ™ isÉ™ 1937-ci ildÉ™ baÅŸ verir. Bu dÉ™fÉ™ É™vvÉ™lkindÉ™n daha böyük bir dost mÉ™clisi qurulubmuÅŸ. Atatürk meÅŸÉ™ tÉ™sÉ™rrüfatından vÉ™ bir sıra iÅŸlÉ™rlÉ™ baÄŸlı danışır. Ä°nönü isÉ™ Atatürkün yanındakı hÉ™r kÉ™sin iÅŸlÉ™rinÉ™ qarışmasından gileylÉ™nir. MübahisÉ™ qızğın davaya çevrilir. Bir birlÉ™rinÉ™ çox ağır ifadÉ™lÉ™r söylÉ™yirlÉ™r, dost mÉ™clisi ertÉ™dÉ™n dağılır. 

Əvvəllər belə mübahisələr baş verirmiş, amma ertəsi gün İnönü Atatürkün yanına gedəndə "canım sən bildiyin kimi et" cavabını alırmış. Amma son qızğın mübahisədən sonra İnönü Atatürkdən bu cavabı almır.

Ä°smÉ™t Ä°nönü illÉ™r sonra verdiyi müsahibÉ™dÉ™ bu davanın sÉ™bÉ™bini gündÉ™lik ÅŸeylÉ™r, hÉ™r dostun başına gÉ™lÉ™n vÉ™ziyyÉ™tlÉ™r kimi tÉ™svir edir. Bu münaqiÅŸÉ™nin ertÉ™si günü Ä°stanbulda Tarix vÉ™ Dil Qurultayı keçirilÉ™cÉ™kmiÅŸ. Ä°nönü vÉ™ Atatürk eyni qatarla qurultaya gedirdilÉ™r. Atatürk Ä°nönü ilÉ™ qısa görüşüb "Ä°ndiyÉ™ qÉ™dÉ™r min mÉ™sÉ™lÉ™dÉ™ min dÉ™fÉ™ dava etdik, amma dünÉ™n axÅŸamkı çox pis oldu. Bir az çəkilmÉ™yin, istirahÉ™t etmÉ™yin lazımdır, bir az ara verÉ™k" - deyir. 

Lozan və ondan sonra məmləkət işləri İnönü bir az çox zəiflətmişdi. Bu təklifi mübahisəsiz qəbul edir. Atatürk ondan "ağlında bir ad varmı?"-deyə soruşur. İnönü isə heç kəsi öz məqamına təklif etmir. Atatürk Cəlal Bayarı deyəndə isə İnönü "mənə yaxşı təsir etdi" cavabını verir.

Dil Qurultayında Atatürklə İnönü eyni lojada yanaşı oturur. İnönü bir kağıza "Məndən inciksənmi" deyə yazıb Atatürkə verir. Atatürk isə cavab olaraq "Xeyr, hər şeyi unutmuşam, bildiyin kimi dostum və qardaşımsan" cavabını yazır. İnönü mesajlaşdıqları həmin kağızı saxlamış və bu gün də qorunur.

Ä°smÉ™t Ä°nönü rÉ™smÉ™n tÉ™qaüdÉ™ çıxdıqdan sonra da AtatürklÉ™ münasibÉ™tlÉ™ri davam edir. ƏksinÉ™ bundan sonra Atatürk Ä°smÉ™t Ä°nönünÉ™ É™vvÉ™lkindÉ™n daha çox hörmÉ™t göstÉ™rir. Eyni zamanda Ä°nönünÉ™ maaşından ayırdığı maddi yardımı 1.000 lirÉ™dÉ™n 3.000 lirÉ™yÉ™ qaldırır. 

 Bu É™bÉ™di dostluq 1938-cü ildÉ™ Atatürkün vÉ™fatına qÉ™dÉ™r davam edir. HÉ™r 10 noyabrda Ä°smÉ™t Ä°nönü hamıdan É™vvÉ™l AnıtkabirÉ™ gedir, kÉ™dÉ™rli bir ÅŸÉ™kildÉ™ É™trafda gÉ™ziÅŸir, bÉ™lkÉ™ dÉ™ Atatürk ilÉ™ o köhnÉ™ xatirÉ™lÉ™rini xatırlayıb tÉ™sirlÉ™nirmiÅŸ. Ä°nönü 1973-ci ildÉ™ vÉ™fatından aylar É™vvÉ™l yenÉ™ hamıdan É™vvÉ™l qaça-qaça, AnıtkabirÉ™ getmiÅŸ, hazırda mÉ™zarının olduÄŸu yerdÉ™ gÉ™zmiÅŸdi.