“Övliyalar ensiklopediyası” kitabımın tədqiqatı üçün  bugünlərdə Qax rayonunda səfərdə oldum. Hacı Mustafa əfəndinin şərif məzarını ziyarət etdim və həyatını öyrəndim. Qeyd edim ki, Sufi şeyxi Hacı Mustafa əfəndi övliyaların görkəmlilərindəndir. O, XIX əsrin ortalarından, 1919-cu ilə  qədər Qax rayonuun Malax kəndində yaşamışdır.

Atasının adı İsgəndər olub. Onun Malax kən-dindəki qəbrinin başdaşındakı kitabənin ərəbcədən tərcüməsi belədir:

“Ya Rəhman, Ya Rəhim! Yer üzündə olan hər kəs fanidir. Ancaq əzəmət və kərəm sahibi olan Rəbbinin zatı baqidir. Bu məhşur şeyx, bacraqlı mürşid, sufilərdə üçüncü dərəcəyə çatmışların başçısı (əl-salikin), iki müqəddəs şəhəri-Məkkə və Mədinəni ziyarət etmiş, şərəflilərin və zəvvarların, insanların və cinlərin başçısı əl-Hac Mustafa Əfəndi, əl-Əhmədi, əl-Mahmudi, əl-Xalidi, əl-Xədra nəqşibəndi şeyx əl-Hacı Mustafa Əfəndi bin Hacı İsgəndərin qəbridir. Rəhmətlik cəmadiül-əvvəl ayı 1337-ildə (02.02-04.03.1919) cənnət otağına köçmüşdür”

Kitabədən göründüyü kimi, Hacı Mustafa əfəndi sufiliyin nəqşibəndiyyə qoluna mənsub olmaqla, üçüncü dərəcəyə çatmış şeyx olmuşdur. Bildiyimiz kimi sufilərdə bu dərəcəni almaq üçün mütləq digər sufi şeyxinə mürid (tələbə) omalı və onun rəhbərliyi altında bütün zahiri və batini elmləri mənimsəməli idi. Sonda imtahan verərək, müvəffəqiyyət qazanan tələbə hansısa bir bölgəyə şeyx təyin edilirdi. İmtahanlardan biri 40 saymaq di ki, bu vaxt mürid bir bardaq su və qırx ədəd xurma götürüb, qaranlıq quyuya girər, gündə bir qurtum su və bir xurma yeyərdi. Bu müddətdə orada ibadət edər və “Quran”ı oxuyub, başa çıxardı.. 40 gün tamam olanda müridi quyudan çıxarıb, tanımadıgı bir qəbiristanlığa aparar, oradakı qəbirlərdən birini (və yaxud bir neçəsini) göstərib, qəbirdə yatan şəxsin cinsi, yaşı, həyatdakı fəaliyyəti və s. barədə soruşardılar. Əgər düzgün cavab verərdisə, deməli 40 saymaq effektli olmuşdur. Bu vaxt ona dərəcə verər və şeyx təyin edərdilər. Dərəcəsini artırmaq istəyənlər bəsirətli olduğunu sübut etmək üçün daha ağır imtahanlardan keçməli olardılar.

Şeyx Mustafa Əfəndi də üçüncü dərəcəli (əl-saik) şeyx rütbəsi almazdan oncə, bir neçə il böyük ovliya Talalı Şeyx Əhməd Əfəndiyə mürid oldu. Onun nəzarəti altında seyr və sülukunu tamamladıqdan, zahiri və batini elimləri mənimsədikdən sonra, imtahan verərək, müvəffəqiyyət qazanmış və irşaq fəaliyyəti göstərmək üçün Malax bölgəsinə şeyx təyin edilmişdir. 

Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, talalı Şeyx Əhməd əfəndi özü Almalı Şeyx Mahmud əfəndidən (1809-1876) dərs almış, o da öz nəvbəsində kəramətli övliya Lələli Şeyx Yunis Əfəndidən (XVIII-XIX əsr) dərs almış, sonuncu isə, Kürdəmirli mövlana Hacı İsmayıl Əfəndi Şirvanidən (1782-1848) dərs almışdır. 

Hacı Mustafa Əfəndi şeyx olmaqla yanaşı, həm də kəramət sahibi övliya idi. Duaları haqq dərgahında qəbul olunduğundan, insanlar çətin anlarında ona üz tutardılar. Onun bəsirət və kəramət sahibi olmasını sübut edən əhvalatlar bu gün də xalq arasında maraqla danışılmaqdadır. Deyilənə görə Şeyx cümə namazından qayıdanda həyat yoldaşı soruşur ki, niyə gec gəldin? Cavab verir ki, namazdan sonra Şalbuz Babanı ziyarətə getmişdim, onunçün ləngidim (Dağıstanda dəfn olunmuş övliya). Qadın heç nə demədən otağa keçir. Şeyxin iki arvadı vardı.   Mustafa Əfəndi eşidir ki, qadınlardan biri o birinə deyir: «Əfəndi elə bilir ki, biz qadınıq deyə heç nədən başımız çıxmır, bizi aldatmaq istəyir. Guya biz bilmirik ki, bir saatın içində Dağıstanda Şalbuz Babanı ziyarət edib, qayıtmaq olmaz?!» 

Övliya bu söhbəti eşitsə də, heç nə demir. Növbəti cümə günü namazdan evə qayıdanda qəsdən həyat yoldaşına deyir ki, başmaqlarımı təmizlə. Qadın başmağa baxanda, üstündə qar olduğunu görür və ərinin Şalbuz Babanın ziyarətindən gəldiyinə heç bir şübhə etmir. 

Onu da qeyd edim ki, sufilərin həyatına dair apardığım araşdırmalardan görünür ki, onlardan üçüncü dərəcəyə (əl-salik) çatanlar su üzərində gəzmək, uzaq məsafəni qısa vaxta qət etmək kimi problemlərin öhdəsindən Allahın izni ilə çox asanlıqla gəlirlər. Şeyx  Mustafa əfəndidə də bu cür kəramətlər olmuşdur.

XX əsrin əvvəllərində Malax kəndində taun xəstəliyi yayılmışdı. Xeyli sayda insan bu xəstəliyin qurbanına çevrilmişdi. Nəhayət, ağsaqqallar Hacı Mustafa əfəndinin yanına gəlib, çıxış yolu göstərməsini xahiş etdilər. Bu xəstəlikdən dünyasını dəyişənlərin məzarlığı təpənin ütündə idi. Şeyx camaatı toplayıb, həmin məzarlığın altından təpənin bir üzündən o biri üzünə tunel qazdırdı. Sonra bütün kənd əhalisini bir-bir həmin tuneldən keçirməyə başladı. Özü isə tunelin çıxışında dayanaraq, əlində tutduğu və əvvəlcədən dua oxuduğu bir vedrə sudan adamların üzərinə çiləməyə başladı. Yaşlı adamların danışdığına görə həmin gündən kənddə  bir nəfər də olsun bu bəlaya düçar olmadı.

Şeyxin Malax kəndindəki evini ötən əsrin əvvəllərində İlisudan olan ustalar inşa etmişlər. Evin eyvanlarından birinə tamet döşənmişdir. Həmin dövrdə tametlər həyətdə kustar usulla hazırlandığından yaş-yaş düzülürdü, yerində də quruyub bərkiyirdi. Bir gün ustalar görürlər ki, axşam eyvana düzdükləri tametin üzərində itin ayaq izləri var. Mustafa Əfəndiyə deyirlər ki, bu tametləri sökək, başqasını düzək; bunlar artıq murdarlanıb, sizə layiq deyillər. Şeyx cavab verir ki, «Narahat olmayın, onsuz da yaxın vaxtlarda bu ev it kimi adamlara qismət olacaq». 

Bu söhbətdən sonra çox keçmir ki, övliya dünyasını dəyişir. Bir neçə ildən sonra isə, Allahı inkar edənlər - kommunistlər hakimiyyətə gəlirlər. Şeyx Mustafa Əfəndinin evini müsadirə edərək, bir otağını kolxoz sədrinə, birini partiya katibinə, birini komsomol katibinə, bir otağını isə, məktəbə verirlər. Övladlarını isə kənddən didərgin salırlar. 

Nəhayət, sovet hökuməti dağılana yaxın nəvə-nəticələri həmin mülkü geri qaytara bilirlər. Onu da qeyd edim ki, həmin eyvandakı it ləpirləri bu günə qədər qalmaqdadır.

Malaxda olarkən, burada diqqətimizi çəkən qədim bir məscidin qalıqları oldu. Məciddəki kitabənin məzmunundan aydın olur ki, bina Molla Xəlilin oğlu Molla Mübin tərəfindən hicri 1277 (miladi 1860-1861) ilində tikilib.

Digər bir camenin ərəbcə yazılmış kitabəsində deyilir ki, hazırda Malax adlanan ərazi əvvəllər Ömərabad adlanırmış. Həmin cameni 1906-cı ildə Hacı Mustafa Əfəndi kənd camaatının köməyi ilə tikdirmişdir.

Bu və digər faktlar sübut edir ki, Şeyx Mustafa əfəndi mədəni maarif işlərinin inkişafında, bölgədə sosial problemlərin həll edilməsində də mühüm işlər görmüşdür. Onun çox zəngin kitabxanası olmuşdur ki, kommunistlərin hakimiyyəti dövründə hamısı yandırılmış, vəyaxud torpağa basdırılmışdır. 

Kəramətləri ilə məşhur olan Şeyx Mustafa əfəndinin şərif məzarı bölgənin inanclı insanları tərəfindən bu gün də hörmətlə yad edilməkdədir.  Biz də öz növbəmizdə bu həzrətin pak ruhuna dualar oxuyub, Bakıya qayıdırıq.

Paşa Yaqub ”“ tədqiqatçı-yazıçı

Qax ”“ Bakı. 

Yazarın arxivi:

 //www.moderator.az/search?q=pa%C5%9Fa+yaqub