Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Geologiya və Geofizika İnstitutunun İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin rəhbəri, elmi jurnalist Səid Hüseynov zəfəranla bağlı araşdırma aparıb. Doqquz ay davam etmiş araşdırma dünya alimləri, eləcə də Azərbaycan tədqiqatçılarının elmi jurnallardakı məqalələrində çap olunmuş faktlar əsasında həyata keçirilib. Jurnalist tədqiqatının nəticələri elmi-publisistik məqalə şəklində “Azərbaycan” qəzetinin 3 noyabr 2016-cı il tarixli nömrəsində dərc edilib.

Bu təşəbbüs GGİ-nin elmin təbliği istiqamətindəki təcrübəsini geologiyadan kənar sahələrdə də paylaşmaq məqsədi daşıyır.

Zəfəran (Crocus sativus L.) dünyanın ən bahalı ədviyyatıdır. İştah gətirən bu bitki xalq təbabətində suçiçəyi, prostad, astma, böyrək iltihabı, göz və ürək ağrıları, zob, revmatizm və digər xəstəliklərə qarşı dərman kimi məşhurdur. Lakin daha çox xörəklərə, içkilərə xoş dad və ətir verən, restoranlara daşınan ədviyyat kimi tanınır. Onun dünya bazarını özünə cəlb edən hissəsi məhz çiçəyin içindəki 3 qırmızı telidir ki, bir kiloqramı 1100 dollardan 11 min dollara qədər qiymətə satılır. Bu qədər məbləğlər həqiqətənmi ədviyyata görə xərclənir?

Hər il payızda çox qısa müddətlik çiçək açan zəfəran Crosus cinsinin  toxumla artmayan və yalnız soğanaqla çoxalan yeganə növüdür və insan tərəfindən yetişdirilmiş hesab olunur. Ondan istifadə tarixi 3 min ildən çox əvvələ qədər izlənib. Amma elə bir qədim zəmanədə vəhşi təbiətdə hansı mənbədən götürüldüyü, yəni genetik “ana və atası”, həmçinin hansı laboratoriyada elmi nəticə kimi yaradıldığı məlum deyil. Bəzi alimlər sübut edə bilməsələr də düşünürlər ki, bəlkə də hər şey Misirdən əvvəlki sivilizasiyada baş verib. Bu fərziyyəni stimullaşdıran bir məqam da var: Qədim sivilizasiyanın ondan faydalı istifadə yollarına bələd olması. Yəni, bu bitkinin məhsulunu, indiki kimi, ağızla qəbul edirlərmiş.

Güman edilir ki, onun geniş miqyasda yetişdirilməsi məhz Yunanıstanda bürünc dövründə olub və sonralar əkin sahələri Şərqi Asiya və Mərkəzi Şərqə qədər genişlənib, hətta hazırda Böyük Britaniyada da yetişdirilir.

Onun faydaları haqqında ilk yazılı sənəd eramızdan əvvəl VII əsrdə qələmə alınmış “Assuriya botanikası” elmi əsəridir. O vaxtdan sonra 4 min il ərzində zəfəranın faydalarından yazılsa da tibbdə istifadə qaydalarından, xüsusən də 90 xəstəliyin sırasında xərçəngin müalicəsi üçün necə istifadə edildiyi barədə heç bir mənbədə məlumat verilmir.

Bu çiçəyin xərçəngə qarşı müsbət effekti barədə ilk məlumat 1990-cı illərin əvvəllərində Hindistan alimləri tərəfindən verilib. Sonrakı illərdə tədqiqatların coğrafiyası genişlənib və zəfərana qlobal maraq hazırkı pik həddə çatıb. Qeyd olunan xəstəliyə qarşı müalicəvi təsir onun tərkibindəki vitaminlər ”“ A, C, karotinoidlər, selenium (selen), fol turşusu, riboflavin, niasin və digərlərinin birgə təşkil etdiyi antioksidant tərkiblə əlaqələndirilir. Əsl zəfəranın tərkibində pikrokrosin (acı tamla əlaqəli), safranal (ətirlə əlaqəli) və krosin (rənglə əlaqəli) kimyəvi elementlər olmalıdır. Bunlar bitkinin tellərini dünya bazarındakı saxta məhsullardan fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdir.

Zəfəranın hikməti məhz selenlə bağlıdır və bu maddənin xərçənglə mübarizədə müalicəvi xüsusiyyəti hələ keçən əsrin ikinci yarısında məlum idi. Meksikanın Milli Pediatriya İnstitutunun “Onkoloji laboratoriya”sının azərbaycanlı rəhbəri, akademik Fikrət Abdullayev 2004-cü ildə həmkarları ilə birgə yazır ki, alimlər seleni soğan, sarımsaq, çay, gül kələmi və Braziliya qozundan alaraq heyvanlardakı şişin üzərində təcrübədən keçirib və müsbət nəticə əldə ediblər.

Bundan əlavə, 2000-ci illərdə zəfəranın tərkibindəki eyni növ maddələr bu bitkidən yox, digərlərindən götürülüb və selenlə əlaqəli halları ayrı-ayrılıqda fərqli illərdə və laboratoriyalarda insan, həmçinin heyvan üzərində təcrübələrdən keçiriliblər. ABŞ-ın Milli Elmlər Akademiyasının Tibb İnstitutu, Milli Xərçəng İnstitutu və Rusiya Tibb Elmləri Akademiyasının Qida üzrə Elmi-Tədqiqat İnstitutu bu istiqamətlərdə effektli nəticələr alaraq elmi məqalələrdə çap etdiriblər.

Zəfəranın ən böyük xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, selen başqa bitkilərdən fərqli olaraq, onda məhz tellərdə toplanır.  Bu dişicik tellərdəki antioksidantlar selenlə birgə unikal tərkib təşkil edərək xərçəngin müalicəsi üçün hazır vəziyyətə gəlirlər.

Zəfəranın normal, sağlam hüceyrələrə toksik təsiri yoxdur, onun işi yalnız korlanmış hüceyrələrə qarşıdır. Buna baxmayaraq, ondan reqlamentsiz istifadə arzuolunmaz nəticələrə səbəb ola bilir. Xüsusən də selen bədənimizdə normadan çox, yəni hər kiloqrama 2 milliqram olarsa zərərli toksinlərə çevrilərək xərçən təhlükəsi yaradır. Nəzərə alaq ki, ideal norma 0,05 qramdan 1 qrama qədərdir.

ABŞ-da qadınlar gün ərzində 55, kişilər 70 mikroqram selen sərf edir. Avropada bu, hər iki cinsin nümayəndəsi üçün 55 mikroqramdır. Onun çatışmazlığı isə zəfəranın dərman olduğu xəstəlikləri yaradır. Selenin əvəzolunmaz mikroelementləri QİDS-in müalicəsində də istifadə olunub.

Bu maddənin mənbəyi başlıca olaraq səhra və yarımsəhralıqlarda aşınmaya məruz qalmış qələvili torpaqlar və neftqazçıxarma nəticəsində lay sularının töküldüyü ərazilərdir. Otuz faizi isə atmosfer çöküntülərindən əmələ gəlir və əsasən qeyri-üzvi formada.

Baxmayaraq ki, son 26 ildə aparılmış tədqiqatların nəticələrində zəfəranın xərçəngə qarşı təsiri qeyd edilir, bunu təkzib edən və ya klinikada sübuta yetirən heç bir mənbə yoxdur. Bu istiqamətdə ən azı bir fakt tapmaq üçün İranın Tehran Tibb Elmləri Universitetinin professorları 2015-ci ildə 276 elmi məqalə toplayıblar. Materialların beşi fars, qalanları ingiliscə olmaqla yalnız 73-ü məhz zəfəranın antioksidant keyfiyyətindən yazır. Lakin İran müəllifləri insanla əlaqədar hər hansı nəticənin tibbdə tətbiqi barədə məlumata rast gəlməyiblər. Onların ən yaxşı halda tapdığı faktlardan biri odur ki, zəfəran məhsulu Albino siçanlarında dəri xərçənginin formalaşmasının və inkişafının qarşısını alıb. Həm də, zəfəran ağızla qəbul edildikdə şişə qarşı daha təsirli olur nəinki birbaşa bədənə yeridiləndə. Bu cür təcrübə qeyd olunan siçanlarda serum B-karotene və A vitaminini artırıb. Güman edilir ki, zəfəranın xərçəngə qarşı effekti həmin vitaminlərin artımı ilə əlaqəli ola bilər. Bütün bunlara baxmayaraq, İran alimləri bu tədqiqatların nəticələrini əsaslandırılmamış sayır.

Toxumla artmayan, soğanaq üzərində inkişaf edən zəfəranın yığımı ən çətin əl əməklərindən sayıla bilər. Onu dərməyin ən yaxşı vaxtı səhər tezdəndir, şeh altında olanda. Ən vacib olan qırmızı telləri 240 mindən çox sayda toplandıqda yarım kiloqram təşkil edir ki, bu da futbol stadionu qədər sahəni əhatə edən 80 mindən çox çiçəkdən alınır.

Son onilliklərdə zəfəranın dünyadakı əkin sahələri azalmaqdadır. Səbəb yüksək maya dəyəri, məskunlaşma, torpaq çirklənmələri, virus və s.-dir. İspaniyada zəfəran sahələri 1971-ci ildəki 6 min hektardan 200 hektara, Yunanıstanda 1982-ci ildəki 1600 hektardan 860 hektara qədər azalıb.

Dünya üzrə ümumi məhsulun 94 faizi İrana məxsusdur. Onların əksəriyyəti Xorasanın (Cənubi Azərbaycan ərazisinin) şimalında yetişdirilir. Təkcə buradakı sahə 44 min hektardan çoxdur və ilə 172 ton məhsul verir. 2014-cü ildə İran ümumən 53 ölkəyə 244 milyon dollar dəyərində 170 ton zəfəran ixrac edib. Dövlət rəsmilərinin bildirdiyinə görə, növbəti il ölkə rekord həddə çatdıraraq 310 ton zəfəran yetişdirib və bir kiloqramının qiyməti 72 milyon rial (3600 AZN) təşkil edib. Hazırda Amazon.com alış-veriş saytında İran zəfəranının 1 qramı 6-14 dollar arası qiymətə satılır.

Lakin Azərbaycanda qonşu İranın 1 qram zəfəranı 7 manatadır və xeyli ucuz forma sayılır, yerli növ qədər dəyərli hesab olunmur. Amma tarixi botanik simvolumuz olan yerli zəfəran da qlobal azalma prosesinə qoşulub. XIX əsrin ikinci yarısı ”“ XX sərin əvvəllərində əkin sahələri Abşeron yarımadasından şimala doğru Xəzərin sahili boyu uzanırdı. O vaxt Bilgəh qəsəbəsi Avropa, Rusiya və İrana ixracatı ilə çox məşhur idi. Abşeron əhalisi əsasən bu biznesin gəlirləri ilə dolanırdı. SSRİ-də yeganə zəfəran sovxozu məhz bu qəsəbədə yerləşirdi və 130 hektar sahəni əhatə edərək ildə 150 kiloqram çiçək məhsulu verirdi. Hazırda sovxoz fəaliyyət göstərmir və onun varisi olaraq, cəmi 16 hektar əkin sahəsi qalıb. Bütün respublika üzrə fərdi əkin sahələri də daxil olmaqla, 21 hektar ərazidə zəfəran yetişdirilir və məhsul ilə 80 kiloqramdır. Bu bitkini şəxsi torpaq sahələrində yetişdirən ailələr onu xeyli dəyərli bitki kimi yaxınlarına çox kiçik, hətta milliqramlarla hədiyyə edirlər. Amma ölkədən zəfəran ixracı yoxdur.

Respublikada zəfəranı öyrənən əsas təşkilatlardan biri Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Molekulyar biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutudur. Elmi müəssisənin “Bitki biotexnologiyası” laboratoriyasının müdiri, biologiya elmləri namizədi Tofiq Qaragözov 2015-ci ildə həmkarları ilə birgə yazdığı məqalədə bildirir ki, ən yaxın zamanda bu Abşeron bitkisinin endemik keyfiyyəti yoxa çıxa bilər. Bu işdə digər ölkələrdən gətirilən, virusa yoluxmuş nümunələrin yerli zəfəranlara qarışması xüsusi rol oynayır.

Azalmanın digər səbəbi də elmi mərkəzlər tərəfindən kütləvi daşınmadır. Zəfəranı ən çox idxal edən Almaniya, ABŞ, İsveçrə, Böyük Britaniya və Fransadır. İxrac və idxalçı ölkələrdə bu bitkini tədqiq edən elmi mərkəzlər var. Lakin onların tibbi təcrübələrdəki nəticələri barədə heç bir mənbə yoxdur.

F.Abdullayev öz iş yoldaşları və Meksika Milli Muxtar Universitetindəki həmkarları ilə birgə 2000-ci illərin əvvəllərində 11 ölkədən götürülmüş zəfəran nümunələri üzərində sitotoksik aktivliyi qiymətləndirib. Nəticədə dünyada xərçəngə qarşı ən keyfiyyətli zəfəranın Hindistanda yetişdirildiyi məlum olub. Ondan sonra İran, Yunanıstan, Türkiyə, Azərbaycan və digərlərinin adı çəkilir. Çin zəfəranı isə ən zəif aktiv müəyyən edilib.

“Çöllərin zərif qızı” ilə bağlı daha bir sirr onu qlobal virusdan azad etmək və süni yolla çoxaltmaq üçün aparılan tədqiqatların nəticələridir. Laboratoriyalarda hər gün soğanaqlar doğranır, kolbalarda xüsusi qida mühitində klonlaşdırılır və nəticədə bir dilimdən 5-6 ay ərzində bir neçə soğan əldə edildiyi bildirilir. Lakin T.Qaragözov bu istiqamətdə ən böyük nəticə göstərib və 1 dilimdən 10-25 soğan alıb. O, dünyanın qəbul etdiyi 5 dərəcə temperatur standartını 2011-ci ildə dəyişərək fərqli nəticəyə nail olub. Belə ki, genetiq proqramın 5 həftəyə dəyişdiyi və bu müddətdə embryoidlərin çoxaldığı müşahidə olunub. T.Qaragözov bu yolla proqramı sürətləndirməyi və müddəti qısaltmağı da mümkün hesab edir.

Alim ABŞ, Ukrayna və Azərbaycanda dərc olunmuş elmi məqalələrində 5 il əvvəl əldə etdiyi bu uğurlu nəticə barədə geniş məlumat verir. Lakin beynəlxalq patent ala bilmədiyinə görə temperatur qradientini paylaşa bilmir. Xatırladaq ki, Azərbaycan beynəlxalq patent konvensiyasına hələ qoşulmayıb.

Zəfəranın biotexnologiyası 100 ilin ən perspektivli işləri siyahısındadır. F.Abdullayev 2002-ci ildə inanaraq qeyd edirdi ki, nə zamansa laboratoriyalarda yüksək keyfiyyətdə daha ucuz başa gələn zəfəran yetişdirilməsinə nail olunacaq. T.Qaragözov bu gün bunun hansısa ölkədə əldə edildiyinə əmindir. Onun fikrincə, zəfəranın klonlaşdırılması üzrə qabaqcıl yerləri tutan və yüksək elmi texniki avadanlıqlarla təmin olunmuş xarici elmi mərkəzlərin indiyə qədər xeyli sayda klonlaşdırmaya nail olmaması inandırıcı deyil. O, bu istiqamətdə elmi nəticələr barədə məlumatlara rast gəlinməməsini kommesiya sirri ilə izah edir. Lakin alim inanır ki, xarici həmkarlarının qarşısına onun reallaşdırdığı tərzdə təcrübə çıxmır. Çünki, onların diqqəti müasir imkanlar mühitində bu təcrübədən bir qədər yan keçir.

İran alimləri və T.Qaragözov qeyd edirlər ki, zəfəranın yetişdirilmə metodları və tibdə istifadə imkanları gələcəkdə qida biokimyası kimi öyrənilməli və inkişaf etdirilməlidir. Azərbaycan alimi əlavə olaraq diqqətə çatdırır ki, yerli zəfəranların keyfiyyətcə dünyada neçənci yerdə olduğu məlum deyil. Səbəb indiyəcən sözügedən bitkinin məhsulu və torpaq üzərində beynəlxalq standartlara uyğun kompleks analizlərin aparılmamasıdır. Bununla yanaşı, respublikamızın təbii ekosistemi müxtəlif tərkibli olduğuna görə zəfərandan istifadə məqsədi ilə ölkənin hər bir regionunda torpaq ayrıca araşdırılmalıdır. Bu bitkinin keçmişdən yetişdirildiyi torpaqların selenlə qarşılıqlı əlaqəsi müəyyən edilməlidir.

- Hər il 8 milyon insana xərçəng diaqnozu qoyulur. Təkcə ABŞ-da 2010-cu ilin statistikasında 1 milyon 530 min insanda xərçəngin aşkarlandığı və bu xəstəlik səbəbindən 570 min ölüm halının qeydə alındığı bildirilir.

 - Məqalədə adı çəkilən, Meksikada xərçəng əleyhinə təbii və sintetik preparatların axtarışı ilə məşğul olan akademik Fikrət Abdullayev qərib ölkələrdəki yaradıcılıq illərində Azərbaycanı və ölkəmizin elmini təbliğ edib. O, 2006-cı il iyulun 17-də 63 yaşında gözlənilmədən ürək tutması ilə dünyasını dəyişib.