“Əgər biz, bir yerdə olmasaq, bizi tək-tək də asacaqlar"
Bencamin Franklin
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2017-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasında “2018-ci ili Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ili” elan etmişdir. Bu, gələcəyə hesablanan və hamının bir bayraq altında birləşməsinə, AXC-nin 100 illiyinə töhfə olaraq böyük dövlət Xadiminə xas siyasi və diplomatik bir çağırış idi. İstərdim ki, bəzi detalları ictimaiyyətin diqqətinə çatdırım.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və ya Azərbaycan Demokratik Respublikası (özünü adlandırma; Azərbaycan Cümhuriyyəti) ”“ Azərbaycan xalqının Çar Rusiyasına qarşı milli azadlıq mübarizəsinin canlı təcəssümü kimi şimali Azərbaycanda yaranmış müstəqil dövlət və müsəlman şərqində ilk parlament respublikası olmuşdur. Öncədən paytaxtı Gəncə şəhəri, sonra isə Bakı şəhəri elan edilmişdir. Həmin ərəfədə Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların ümumilikdə yaşadıqları ərazilər təqribən 150 min kv. km-i əhatə edirdi. 1918-ci ildə Cənubi Qafqazda müstəqil dövlətlər meydana gələn zaman, əzəli Azərbaycan torpaqlarının müəyyən hissəsində Ermənistan Respublikası yaradılmışdır.
İndi, ürək ağrısı ilə AXC hökumətinin xalqımızın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olan İrəvan xanlığının mərkəzi sayılan İrəvanı, azğınlığı dünya ictimaiyyətinin gözü qarşısında tüğyan edən, fasiq və yolunu azmış, Beynəlxalq Hüququn prinsiplərini qulaq ardına vuran bu günkü Ermənistana güzəştə getməyə və həmin İrəvanı, ana torpağımızda yaranan Ermənistan Respublikasının paytaxtı kimi tanımağa məcbur olmasını xatırlayırıq. Bundan sonra, AXC Cənubi Qafqazdakı Azərbaycanın tarixi torpaqlarının 113, 9 min kv. km-ni əhatə edirdi. Həmin dövrdə AXC-nin əhalisi 3,3 milyondan çox idi. Yaratdığımız Ermənistan isə cırtdan bir dövlət kimi “gəmimizin sakininə” çevrildi. İndi, “bu sakinlər”gəminin sahibləri ilə savaşa başlayıb. Həyasızlığın həddinə baxın!..
AXC məcbur olub güzəştə getdi, torpaqdan pay verdi, İllər ötdü,bu dəfə havadarlarının köməyi ilə Qarabağın bir hissəsi də işğal olundu. İtkilər verdik, şəhidlərimiz oldu, beynəlxalq həyasızlıqla və vahdalizmlə müşayət olunan qətliama məruz qaldıq.Yetər artıq, tarixin “ibrət dərsini”aldıq. BMT-nin TŞ-nin 4 qətnaməsini də saymırlar, bundan sonra da heç saymayacaqlar.Ümid Allaha, Baş Komandana və Azərbaycan əsgərinədir. İndi torpaqlarımızı işğaldan azad etmək kimi çətin bir missiya Prezidentin müstəsna səlahiyyətindədir. Mürəkkəb, çox mürəkkəb məsələdir,mən deyərdim ki, həm də risklidir. Amma, Azərbaycan xalqının iradəsi bunu diktə edərsə, Baş Komandanımıza Rəbbül Aləmin dayaq olacaq. Haqsızlığa qaşı mübarizədə Allah həmişə və hamıya arxadaş olub.Yetər ki, milli birliyimiz olsun...Əks təqdirdə...
AXC-nin dövlət hakimiyyəti də müasir Azərbaycan Demokratik Dövləti kimi üç qoldan ibarət idi: Müasir dövlətimizdəki “Qanunvericilik Hakimiyyəti” həmin dövrdə 1) “Azərbaycan Parlamenti”; “icra hakimiyyəti qismində” 2)”Hökumət” və hər iki hakimiyyətdə eyni qalan üçüncü qol “Məhkəmə hakimiyyəti” adlanırdı. Hökumət ”“ icra hakimiyyəti Parlament qarşısında cavabdeh idi.
AXC üçün diqqət çəkən çətin fəaliyyətə nəzər salaq:
Cümhuriyyət 1918-ci il may ayının 28-dən iyunun 16-dək Tiflisdə, iyunun 16-dan sentyabrın 17-dək Gəncədə, sentyabrın 17-dən 1920-ci il aprel ayının 28-dək Bakıda fəaliyyət göstərmişdir. AXC Paris Sülh Konfransının qərarına əsasən müstəqil dövlət kimi tanınmış, dünyanın bir çox ölkələri ilə səfirlik və nümayəndəliklər səviyyəsində diplomatik münasibətlər qurulmuş, dövlətlərarası sazişlər bağlanmış, müstəqil məhkəmə sisteminə malik idi. AXC Parlamenti 11 fraksiyadan və 109 üzvdən ibarət olmuşdur.
Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının parçalanması şəraitində baş vermişdi. 1918-ci ilin may ayının 27-si keçmiş Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası yaranmış siyasi vəziyyəti müzakirə etmək üçün fövqaladə iclas çağırdı. Müzakirələr çox çəksə də nəhayət Müvəqqəti Milli Şuranın yaradılması qərara alınmışdı. Müvəqqəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının sədri vəzifəsinə Müsavat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, icra komitəsinin sədri vəzifəsinə isə bitərəf olan Fətəli Xan Xoyski seçildi. Həmin ilin may ayının 28-də Milli Şuranın ilk iclası keçirildi və Azərbaycanın müstəqil dövlət elan olunması haqqında tarixi qərar qəbul edildi. Bu tarixi qərar nəticəsində və 100 illik böyük fasilədən sonra Azərbaycanın Şərqi və Cənubi Zaqafqaziya hüdudlarında milli dövlətçiliyimiz bərpa olundu. Həmin iclasda da yeni, demokratik dövlətin yaranması faktını hüquqi baxımdan əsaslandıran “Azərbaycan İstiqlaliyyəti haqqında Akt” qəbul edildi.
2018-ci ilin 28 mayında AXC-nin 100 illiyi qeyd olunacaq. Bu məqsədlə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2018-ci ili Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ili elan etməsi də tarixi zərurətdən doğur və bu tarixi missiyanı da məhz Dövlət Başçısı ümumxalq diqqətə çatdırdı.
1918-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyi “Azərbaycanın İstiqlaliyyəti haqqında Akt”la, 1991-ci ildə Azərbaycanın təkrar müstəqilliyi “Azərbaycanın Müstəqilliyyi haqqında Konstitusiya Aktı” ilə təsdiq edildi.
Diqqət etsək tarix təkrarlanır. 1918-ci ilin yayında Azərbaycanda siyasi vəziyyət iki hakimiyyətliklə şərtlənirdi, istiqlaliyyət uğrunda mübarizənin vəziyyəti mürəkkəbləşirdi. Azərbaycanın şərq hissəsində - Bakı quberniyasında Bakı Xalq Komissarları Soveti fəaliyyət göstərirdi. Qərb regionunda isə Gəncə quberniyası AXC-nin milli hakimiyyətinin idarəçiliyində idi.
4 iyunda Azərbaycan və Osmanlı İmperiyası arasında Sülh və Dostluq müqaviləsi imzalandı. Bir gün sonra Türk ordusu Gəncəyə daxil oldu. Həmin ilin 16 iyununda Milli Şuranın üzvləri və AXC Tiflisdən siyasi vəziyyətin qeyri-stabil olduğu Gəncəyə köçür. Hadisələrin gərgin olduğu belə şəraitdə 1918-ci ilin iyunun 17-də Milli Şura siyasi müvazinətini saxlaya bilməyib özünü buraxması haqqında qətnamə qəbul etdi və altı ay ərzində Azərbaycanın ali qanunverici orqanının - ümumi, gizli, bərabər və birbaşa səsvermə əsasında seçilmiş Müəssisələr Məclisinin çağrılması vəzifəsi irəli sürüldü. Bu məqsədlə Milli Şuranın irəli sürdüyü müddət 1918-ci ilin dekabrın 16-da başa çatacaqdı. İyunun 23-də Fətəli Xan Xoyski Azərbaycan əhalisinə çağırışla müraciət etdi və milli hökümətin təsbit olunması üçün qardaş Türkiyənin köməyinə ehtiyac duyulduğuna görə elə həmin günü ölkənin bütün ərazisində hərbi vəziyyət elan edildi. Beləliklə, 15 min nəfərə yaxın Türk ordusu Azərbaycan Cümhuriyyətinə kömək üçün göndərildi.
Qeyd etdiyim oxşar hal Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndən sonra da baş vermişdi. Yeni yaranmış müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasını parçalamağa, xarici təcavüzün daha da dərinləşməsinə çalışan qüvvələr mövcud idi. Ölkənin şimal bölgəsində “Sadval” qruplaşması, cənub bölgəsində yenə Azərbaycanı parçalamaq niyyətilə yaradılan qondarma “Talış-Muğan Respublikasının” elan edilməsi, qərb bölgəsində bir neçə qanunsuz silahlı birləşmələrin fəaliyyəti vətəndaş müharibəsinin qaçılmaz olduğunu reallaşdırırdı. Amma, Separatçı qüvvələri dəstəkləyən, onları maliyyə və hərbi sursatla təchiz edən xarici qüvvələrin arzusu puç oldu. Dövlətçiliyin mühafizəsi və möhkəmlənməsi üçün yaranmış mürəkkəb bir siyasi şəraitdə, hamımız üçün məsuliyyət doğuran bir anda Heydər Əliyevin Bakıya gəlməsi situasiyanı dəyişdi. Xalqın və Respublika hakim dairələrinin, daha dəqiq ifadə etsəm - 9 iyun 1993-cü ildə Prezident Əbülfəz Elçibəyin dəvəti ilə Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyevin Bakıya gəlməsi,15 iyun 1993-cü ildə isə Milli məclisin iclasında yenə Əbülfəz Elçibəyin təklifi ilə deputat, Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev Azərbaycan parlamentinin sədri seçildi...
Heydər Əliyevin siyasi, diplomatik bacarığı və böyük Liderin kəşfiyyat xarakterli taktikası nəticəsində vətəndaş müharibəsinin qarşısı alındı. Beləliklə, həmişəyaşar Liderin qətiyyəti Azərbaycanın bir əsrdə ikinci dəfə əldə etdiyi müstəqilliyinin yenidən itirilməsinə imkan vermədi. Həmin ərəfədə demokratik Respublikamızın gələcək inkişafını təhlükə altına alan separatizmin və vətəndaş müharibəsinin qarşısını almaq məqsədilə Heydər Əliyev televiziya ilə Azərbaycan xalqına uzaqgörən bir müraciət etdi...” Bizim Azərbaycan vahid Azərbaycandır... İndiyədək Azərbaycanda heç vaxt talış-azərbaycanlı, türk və sair söhbəti olmamışdır... Onları bir-birindən ayırmaq olmaz. Bu, əti dırnaqdan ayırmağa bərabərdir. Ayrı-ayrı avantüristlərdən başqa buna heç kəs yol verməz. Bizim birliyimizi heç kəs poza bilməz, bizi bir-birimizdən heç kəs ayıra bilməz...”
Məhz Heydər Əliyevin xalqın təkidi ilə hakimiyyətə gəlişindən sonra Azərbaycanda dövlətçilik ideyalarının və demokratik islahatların inkişafı üçün yeni era açıldı. Etiraf etmək yerinə düşərdi ki, ölkədə dövlətçiliyin və ictimai təhlükəsizliyin davamlı olmasında, habelə siyasi sabitliyin təminatında hüquq mühafizə orqanlarının, ələlxüsus, DİO əməkdaşlarının prinsipal mövqeyi, ekstremal şəraitlərdə müvazinətlərinin qoruyub saxlaya bilmələri, ən mühümü isə vətənə, xalqa və Heydər Əliyev ideyalarına sədaqətin təcəssümü mühüm rol oynamaqla hamıya, daha çox əvvəlki komanda üçün gec də olsa, görk oldu. Burada, Daxili İşlər Nazirinin və kollegiya üzvlərinin prinsipal rolu danılmazdır. Hüquqşünas deputat, məntiqli mülahizələrlə yadda qalan Qüdrət müəllimin gətirdiyi “Elçibəy deyirdi ki, kaş mənim belə bir nazirim olaydı” sitatına uyğun mən də deyərdim: “Nazir belə olar! Qətiyyətli, sədaqətli və prinsipal”. Din-də belə peşəkar kadrlar çoxdur. Ona görə də bizdə sabitlikdir. Şükr Allaha! Bərəkət də elə sabitlik olan yerdə olar. Allah Azərbaycanı yad fitnələrdən hifz etsin, Amin!
Sonrakı hadisələr, separat qüvvələrinin “liderlərinin”, Nazirlər Kabinetinin Sədrinin və digər məmurların taleyi hamıya bəllidir. Heydər Əliyevin qətiyyəti, cəsarəti, uzaqgörən siyasəti və gələcəyə hesablanan diplomatiyası olmasaydı, bu dəfə də ADR süqut edəcəkdi. Birinci mürəkkəb siyasi vəziyyətdə Azərbaycanı Türkiyə Ordusu, Nuru paşanın rəhbərlik etdiyi Osmanlı və AXC qüvvələrindən ibarət Qafqaz Ordusu (Bolşevik-Daşnak-Bakı Soveti qüvvələrinə qarşı) xilas etdisə, sonrakı, yəni əvvəlkinin hüquqi varisi olan müasir Azərbaycanın Demokratik hakimiyyətini Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti və diplomatiyası xilas etdi. Həmin ideyaların canlı təzahürü olaraq müasir, müstəqil Azərbaycan dünyanın siyasi xəritəsində BMT-nin və Beynəlxalq Hüququn subyekti kimi yerini möhkəmlətmiş, qüdrətli Milli Orduya sahib olmuş, məntiqli siyasət yürüdən ölkələr sırasında yer almışdır. Qeyd etdiklərimdə Prezident İlham Əliyevin balanslaşdırılmış siyasətinin, dövlətlərarası beynəlxalq tədbirlərdə ərazi bütövlüyünün bərpasına istiqamətlənən, diqqət çəkən və düşündürən çıxışlarının, habelə nota xarakterli bəyanatlarının böyük təsiri olmüşdur.
Yeni ilin ilk dekadasında Prezidentin 2018-ci ili “Cümhuriyyət ili” elan etməsi təklifi hamımızın Onun ətrafında, umu-küsüyə son qoyaraq birləşməyimizi zəruru edir. Güc də birlikdədir. Biz, bir dərddə, bir arzuda, hətta Allaha dualarımız da bir olduğundan bir olmalıyıq ki, “...əti dırnaqdan ayırmaq” istəyənlərə “Dur!”-deyə bilək.
Vaxtilə Amerika dövlətinin yaradılmasında xüsusi əməyi olan, görkəmli fizikaşünas və müdrik siyasətçi Bencamin Franklin üzünü amerikalılara tutaraq söyləmişdi: ”Əgər biz, bir yerdə olmasaq, (və yaxud ola bilməsək) bizi tək-tək də asacaqlar”. Dərin mənası var. Millət bir olmasa, onu tarixin arxivinə atmaq çox rahat və asandır. Ona görə də sabitliyin və onu təmin edənlərin qədrini bilək.! Dünyanın siyasi xəritəsinə diqqət yetirəndə Azərbaycan əhalisinin sayına və digər inkişaf parametlərinə görə o qədər də böyük dövlət deyil. Dövlətimizin gücü onun xarizmatik Liderinin siyasətində, diplomatiyasında və xalqın birliyində ifadə olunur...
Şəmsəddin Əliyev
hüquqşünas-publisist
