Moderator.az 2018-ci il “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” ili bağlı silsilə yazılarına davam edir. Bu dəfə təqdim edəcəyimiz yazının müəllifi biz yox,  bir neçə il bundan əvvəl dünyasını dəyişən mərhum jurnalist-yazıçı, araşdırmaçı Zakir Sadatıdır. 

Əvvəlcə, onu deyək ki, təəssüf ki,  Cümhuriyyət dövrünün araşdırmaçıları çox öyrənilməyib. Xüsusən, 1990-cı illərin ortalarından sonra bu şanlı tarixə maraq artdı. Bir çox araşdırmaçılar arxiv materiallarından əldə etdikləri materialları publisistik dillə bizlərə çatdırdılar. Onlardan biri də “Əfqanıstan uçurumu” romanının müəllifi Zakir Sadatlıdır. O, həm radioda, həm də mətbuatada Cümhuriyyət məsələlərini tez-tez qabardırdı.

Artıq həmin mətbuu orqanların bir çoxu gün fəaliyyət göstərmir. Lakin əldə etdiyimiz həmin qəzetlərin hesabına Zakir Sadatlının Cümhuriyyətin 90 illiyi  barəsində maraqlı bir məqaləsini təqdim edəcəyik. Bunun üçün isə araşdırmaçının ailəsinə minnətdarlığımızı bildiririk:

“Tarixi keçmiş təkcə sevgi və incəlik deyil. O həm də Qorxudur... Ürəyində çat verən Qorxu...

Tarix həm də ona görə təkrar olunur ki, onu yalnız tarixçilər yazır. Və onların yazdığı tarixin rəngi, dadı, hissi, həyəcanı olmur. Allah insaf vermişlərin yazdıqları eynən ümumi yeməkxana aşpazının bişirdiyi borş kimi bir şeydi.

...Zənnim məni aldatmırsa, bütün dünyada tarixi üç cür yazıblar:

1) Arzu olunan kimi;

2) Haqqında danışılan kimi; Və bir də

3) Olduğu kimi!”

“Əkbər ağa Şeyxülislamzadənin “Azərbaycan necə quruldu” məqaləsini tariximizin qısa bir dövrü haqqında qiymətli salnamə hesab etmək olar. Əkbər ağa Şeyxülislamzadə kimdir? Dövrün tanınmış siyasi və ictimai xadimi Əkbər ağa İbrahim oğlu Şeyxülislamzadə 1891-ci ildə İrəvan şəhərində dünyaya gəlib. İlk təhsilini gimnaziyada alıb. 1912-ci ildə Peterburqda Yol Mühəndisliyi İnstitutuna daxil olub. 1917-ci ildə Rusiyada fevral burjua inqilabından sonra yaranmış siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq, vətənə qayıdıb. 1918-ci ilin fevralında Ə.Şeyxülislamzadə Zaqafqaziya Seyminin üzvü seçilib. Bu qurumda yüksək siyasi fəallıq göstərən gənc Əkbər ağanı Seym Türkiyə hökuməti ilə sülh danışıqları aparmaq üçün 1918-ci ilin martın 1-də yaradılmış nümayəndə heyətinin tərkibinə daxil etmişdi. Hətta Zaqafqaziya hökumətində (ZFDR) Daxili İşlər nazirinin müavini vəzifəsinin icrasını Ə. Şeyxülislamzadəyə tapşırmışdılar.

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra o, F.Xoyskinin təşkil etdiyi birinci kabinetdə Torpaq və Əmək naziri vəzifəsini tutub. 20 gün sonra ”“ yəni iyunun 17-də Hökumət bütövlükdə istefaya çıxdığı üçün Əkbər ağa tutduğu vəzifədən uzaqlaşıb.

1918-ci il dekabr ayının 7-də Bakıda təntənəli şəkildə açılmış Azərbaycan Parlamentinə üzv seçilib.

Ə.Şeyxülislamzadə Azərbaycan nümayəndəliyinin tərkibində 1919-cu ildə açılacaq Versal sülh konfransında iştirak etmək üçün Parisə gedib. Həmin ilin martında böyük çətinliklə Parisə gəlib çıxan Əkbər ağa bir daha vətənə dönməyib.

Ömrünün qalan hissəsini mühacirətdə keçirən Ə.Şeyxülislamzadə bir çox qəzet və jurnallarda Azərbaycan həqiqətlərini işıqlandırıb.

1943-cü ildə Ədil xan Ziyadxanlı və digər mühacirətdə olan dövlət və hökumət nümayəndələrilə birlikdə azərbaycanlıların Berlində keçirilən xüsusi qurultayında iştirak edib. Milli Birlik Partiyasının yaradıcılarından və liderlərindən biri olub. Milli Birlik Partiyasının üzvləri sırasında Azərbaycanın Avropada yaşayan ən görkəmli nümayəndələri təmsil olunurdular. Gəncə üsyanının başçısı polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyli, doktor Əziz Alpoud, professor İbrahimbəyli və başqa nəhəng şəxsiyyətləri partiya öz ətrafında birləşdirirdi.  Ə.Şeyxülislamzadənin qələmə aldığı və bir sıra Avropa dillərinə çevirib, çap etdirdiyi əsərləri xalqımız və torpağımız haqqında maraqlı elmi məlumatlarla zəngindir. Əkbər ağa Şeyxülislamzadə 1920-ci illərdə Parisdə Azərbaycandan 2-ci İnternasionalın üzvü olub. Onun İkinci Dünya müharibəsinə qədər qələmə aldığı, 1952-ci ildə Parisdə nəşr olunan “Azərbaycan” jurnalının 2-ci sayında dərc olunmuş ”Azərbaycan nasıl quruldu” məqaləsi Xalq Cümhuriyyəti tarixini öyrənmək baxımından çox qiymətlidir. Bu yazıda 1918-ci ilin 26-28 may günlərində Tiflisdə baş vermiş böyük tarixi hadisələrin gedişi bütün əlamətləri ilə işıqlandırılır.  Məqalə qürbətdə yaşayan soydaşlarımızın nəşr etdirdikləri qəzet və jurnallarda dəfələrlə təkrar-təkrar çap olunub. Təsadüfi deyil ki, bu məqalə düz on il sonra ”“ yəni 1962-ci ildə Ankarada nəşr olunan “Mücahid” jurnalında bir daha işıq üzü görüb.

Ceyhun bəy Hacıbəylinin dəfnində iştirak edərkən Ə.Şeyxülislamzadənin də qəbrini ziyarət edən Mustafa bəy Vəkilov “Parisdə bir məzar daha” (“Mücahid”, â„–53-54, 1963) adlı məqaləsində yazırdı: “Bir az o tərəfdə Əkbər ağa Şeyxülislam yatır. Yurdunun qurtuluşu uğrunda gənc yaşlarından bəri bir çox məşəqqətlərə sinə gərmiş, cəfakeş, idealist Əkbər ağa!...”

Parisin yaxınlığındakı müsəlman qəbiristanlığında dəfn olunan Əkbər ağa Şeyxülislamzadənin məzarı üstündə göyərən başdaşında rəqəmlər beləcə çiçək açıb: 1891-2 mart 1961...

Onun doğum günündən 100 il sonra Milli İstiqlalımız yenidən tariximizə təşrif buyurdu. Vətəndən iraq düşənlərimizsə, Qürbətdə qaldı - doğum və ölüm təvəllüdüylə...

PS: Fransız ətrindən ötrü sinov gedənlərin nəzərinə: Heç bilirsinizmi, o “duxi”lərə Ə.Topçubaşovun, C.Hacıbəylinin, Ə.Şeyxülislamzadənin Parisdəki məzarlarında Azərbaycan üçün yanıb cızdağı çıxan sümüklərin tüstüsündən də qatıblar. Demə, ONLAR bu yurddan təkcə öz başlarını götürüb getməyib, həm də TARİXİMİZin ətrini özləriylə aparıblar”¦

Baharın ən gözəl ayı olan maydır... Tiflisdə daha da qüvvətli bir surətdə insana təbiətin oyanması və yeni bir ömrə hazırlanmasını göstərir... Parlayan günəş, buludsuz göy; hər tərəfdən hamını səssiz yaşamağa dəvət edir, bütün Qafqazı bizə bəxş edirmiş kimi görünür. Bu nemətdən istifadə edə bilməyimiz üçün hər şey əmrinizə hazırdır. Bu gözəl gün, bu gözəl hava, yaşıl təbiət ürəklərdən keçən qaranlığı, sonsuz düşüncələr, ağır vəzifələr qarşısında olmağımızı heç vaxt bizə unutdura bilməyəcəkdir.

Bu hisslər o zamanlar hər bir Qafqaz vətənpərvərinin qəlbində yaşamaqdaydı. Xüsusən Azərbaycan vətənpərvərləri (Azərbaycan Milli Şurasının üzvləri) əminəm ki, bu duyğuları ürəklərində bir cövhər kimi daşıyırdılar.

Ancaq bu gözəl günlərdə bütün Güney Qafqaz od tutub yanmaqdadır. Hər şey anarxiya içində, Bakı bolşeviklərin işğalı altında və Gəncə isə təhlükəli bir halda Qırmızı Ordunun qarşısında müqavimət göstərməkdədir. İrəvanda 300 kilometrlik bir cəbhə boyu erməni-Azərbaycan savaşı davam etməkdədir. Türk Ordusu Qafqazın hüdudlarına doğru hərəkət etmək üçün hazır vəziyyətdədir. Bir çox yerlərdə hətta sərhədləri belə keçmişdir. Bu hadisələr qarşısında Seym ”“ Güney Qafqaz Parlamenti dağılmaq üzrədir. Qafqaz birliyinin gəmisi siyasi tufanların dalğaları içərisində çarpışmaqdadır. Hər kəsi düşündürən gəminin özünü qurtarıb sahilə çıxıb, yaxud çıxa bilməyəcəyidir. Bu batmaq üzrə olan gəmini ancaq bir kapitan qurtarmağa müvəffəq ola bilər ki, o da Qafqaz Xalqının Birliyidir!

Bu birliyə inanan daha yoxdur. Xarici qüvvələrdən başqa, içəridə bu batan gəmini dələnlər getdikcə artır. Qafqaz millətləri arasında birlik yaratmaq getdikcə çətinləşir. “SOS” verməyə belə vaxt qalmır. Qayıqlar dənizə endirilir, ayrılmalar başlayır. İlk qrup gürcülər, sonra ermənilər və sonra da azərbaycanlılar bu batan Qafqaz Birliyi gəmisini tərk etdilər.

Mayın 26-da keçirilən Parlament toplantısına gələn deputatlar Güney Qafqazın bu gün son günü olduğunu dərhal anladılar. Parlament verəcəyi qərarla özünü buraxacaq, bu şəraitdə Qafqaz millətləri də bir-birindən ayrı yollarla öz hədəflərini təqib edəcəklər. Gürcülər, ermənilər, azərbaycanlılar tarix qarşısında qərarlar verəcək, öz fərdi hərəkətlərinə özləri cavabdeh olacaq, məsuliyyətlərini özləri ayrı-ayrılıqda öz çiyinlərində daşıyacaqlardı.... Mayın 26-da Gürcü Milli Şurası Müstəqil Gürcü Xalq Cümhuriyyətini elan etdi. O zaman dərhal Azərbaycan Milli Şurası toplaşaraq, yeni yaranan durumu müzakirə etməyə başladı. Əcaba, niyə Azərbaycan Milli Şurası eyni gün (yəni mayın 26-da) İstiqlalını elan etmədi? O gün tarixi məqamın bir çox səbəbləri var idi: Əvvəla, hansı siyasi partiyalar Milli Şurada təmsil edilirdilər?

1.Müsavat partiyası;

2.Bitərəflər qrupu;

3.Əhrar partiyası;

4.İttihad partiyası;

5.Sosial-inqilabçılar partiyası;

6.Sosial-demokratlar partiyası.

Seym dağılmazdan əvvəl Müsavat partiyasının bəzi məsul üzvləri erməni və gürcülərə qəti bir surətdə anlatmaq istəyirdilər ki, hər hansı vaxt bu partiyalarla onların arasında bir xırda məsələ üzərində anlaşma olmazsa, Müsavat partiyası Seymi tərk edib, Azərbaycanı müstəqil bir dövlət kimi elan etmək fikrindədir. Belə bir vəziyyətdə ilk təşəbbüsü gürcülər ələ aldı. Məsələ elə bir qarışıq durum almışdı ki, müsavatçılar nə edəcəklərini bilməyərək, acizlik içində durdular. Sağa, sola baxan bu gözlərdən bir təşəbbüs gözləmək mümkün deyildi. Biz sosialistlər partiyalarla razılığa gələrək, Azərbaycan Mili Şurasının İstiqlaliyyət elan etməsini istədik. Bunun üçün başqa partiyaların liderləriylə təmasa girdik. Mən Fətəli xanı gördüm, Xəlil bəy, Xudadat bəy, Məhəmməd Yusif Cəfər, Şəfi bəy Rüstəmbəyli və başqaları ilə görüşdüm. Nəticədə Həsən bəy Ağaoğlu Milli Şuranın toplanmasına göstəriş verdi. Mayın 26-da günortadan sonra Milli Şura Canişin Sarayının göy salonunda toplandı. Müzakirə başladı... Bizim-yəni iki sosialist firqəsinin yeni proqramı beləydi:

1. Qafqazın birliyini saxlamaq.

2. Ümumi Qafqaz idarəçiliyi Azərbaycan üçün daha əlverişli olur. Azərbaycanda olan dərəbəylik, anarxiya daha tez aradan qaldırılır, həyat daha doğru demokratik məcraya düşür.

3. Qafqaz Seymində müsəlmanlar çoxluq təşkil edəcək, çünki Şimali Qafqaz Seymə gəlmək üzrədir. Azərbaycanlılarla bərabər, 65 faizi əllərində tuturlar. Demək olar ki, az bir vaxtdan sonra müsəlmanlar özlərinə layiq tam bir yer tuta biləcəklər. Biz Şimali qafqazlılarla azərbaycanlılara Qafqaz siyasətində heç bir fərq görməyərək, tam bərabərliklə çalışacağıq. Məsələn, Əli xan Qantəmirov Seymə azərbaycanlılar tərəfindən girmişdir. İbrahim bəy Heydərovla tam sıx təmasdayıq. O, eyni zamanda, bizim partiyadan Azərbaycan Milli Mərkəzinin üzvü seçilib. Müsavat partiyası Türklük proqramından yapışıb, Qafqaz Müsəlmanlarını parçalayır. Bu tarixi məqamda böyük qüvvəmizi dağıdır. Ona görə də biz sosialistlər yalnız Qafqaz birliyinin tərəfdarı olub, ayrıca bir Azərbaycanın əleyhinə idik. Hətta mənim İsveçrə şəkilli idarəçilik olan ümumi bir Qafqaz proyektimi Seym qəbul etmişdi.

4. Madam ki, biz indi vaqeənin diqtəsi qarşısındayıq, Qafqaz Birliyi yoxdur, Azərbaycan da istiqlalını elan edərək, qonşularının tutduqları yolla getsin.

Onun üçün də sosialistlər Müstəqil Azərbaycanın əleyhdarlığından əl çəkib, birinci planda istiqlaliyyətçi oldular. Başqa partiyalar arasında həm şəxsi, həm də siyasi dost və fikir arkadaşlarımız vardı. Sultan Məcid Qənizadə (İttihad), Nəsib bəy, Xəlil bəy, Şəfi bəy (Müsavat) və başqa həmfikirlər görürdük. Məhəmməd Həsən Hacinskinin bir bəyanatı Milli Şurada atmosferi daha da qızışdırdı:

- Bizə İstiqlaliyyət lazım deyil, sanki biz “ Müsavat Ədəmi Mərkəziyyət” fraksiyasıyıq, yəni federalist bir firqəyik, - dedi. İlk vaxtlar Türkiyə ilə birlikdə federativ surətdə birləşməliyik. Bizim öz hökumətimiz ola bilər. Amma hərbi, maliyyə və xarici işlərimiz Türk dövlətinin əlində olmalıdır... Bundan sora hamının müstəqil olaraq rəy verməsi qərarlaşdırıldı. Hər bir şəxs öz seçiminə özü şəxsən məsuliyyət daşıyırdı. Məsuliyyət partiyalara deyil, şəxslərə aid idi.

Bu şəkildə rəy vermək partiyaları tamamilə ortadan silinmiş bir durumda saxladı.

Müsavat partiyasının mərkəzi komitəsi üzvü olan və məsuliyyətdən çox qorxan Məhəmməd Həsən Hacinski bu vəziyyəti görüncə, dərhal geri çəkilməyə başladı...