Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Orfoqrafiya Komissiyası və AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu tərəfindən hazırlanaraq Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 28 dekabr 2017-ci il tarixində keçirilən iclasında müzakirə olunub və çap üçün tövsiyə edilən “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları” layihəsinin geniş ictimaiyyət tərəfindən heç də birmənalı qarşılanmaması təbiidir. Başqa cür də ola bilməz, çünki “Orfoqrafiya lüğəti” Azərbaycan dilinin sözlərinin yazılışında əsas mənbə hesab edilir. Bununla belə yeni variantın bu dərəcədə aqressiv, əgər belə demək mümkündürsə “süngü və qalxanla” qarşılanması, sərt təpki göstərilməsi müəyyən mənada başa düşülən deyil.

Mən dilçi alim deyiləm, heç ixtisasca da dilçi deyiləm. Bildiyim qədər Azərbaycanda ilk dəfə orfoqrafiya lüğəti latın qrafikası ilə 1929-cu ildə nəşr edilib. Bundan sonra 1940, 1960, 1975-ci ildə orfoqrafiya lüğətləri nəşr olunub. 29 illik fasilədən sonra sonuncu dəfə orfoqrafiya lüğəti 2004-cü ildə işıq üzü görüb. Qloballaşma dövrünü yaşayırıq. Keçən dövr ərzində elmi-texniki tərəqqi nəticəsində dünyanın bütün dillərinə olduğu kimi bizim də dilimizə yüzlərlə, bəlkə də minlərlə yeni sözlər daxil olub, lüğət tərkibimiz xeyli zənginləşib. Eyni zamanda xeyli sözlər də var ki, neçə onilliklərdir dilimizdə ışlədilmədiyindən artıq unudularaq bizə yadlaşıb. Bu mənada dilimizin tarixini tədqiq edərkən onun zənginləşdirilməsi ilə yanaşı, qorunması da vacibdir.

Elə götürək dilimizdə ən çox işlədilən əcnəbi “компью́тер” sözünü. Yəni bu söz hələ də bu günə qədər ayrı-ayrı mənbələrdə “kompüter”, “kompyuter”, hətta “bilgisayar” kimi ışlədilməkdədir. Əlbəttə mən də deyək ki, “ədəbiyyat”, “riyaziyyat”, “iqtisadiyyat”, “ictimaiyyət” və onlarla, yüzlərlə bu qəbildən olan sözlərin bir “y” ilə yazılışını təqdir edərdim. Elə, digər “metafor”, “profilaktori”, “sanatori” şəklində verilmiş sözlərin də metafora, profilaktoriya, sanatoriya kimi yazılmasının tövsiyə olunmasını qəbul etmək olar.

Bununla belə bəzi sözlərin yazılışında orfoqrafik qaydalara əməl etmək baxımından istisnalar var ki, əgər rus “ц” hərfini bizim “ts” əvəz edirsə və “Мо́царт” Motsart kimi yazılırsa, onda nəyə görə “Лице́й” litsey deyil, lisey kimi yazılmalıdır... və s. və i.a

Əlbəttə istisna olunmur ki, təsdiq olunacağı halda yeni lüğət geniş ictimaiyyət üçün buna alışqanlıq baxımından ciddi problemlər yaradacaq. Yalnız yeni birinci sinfə gedənlərdə buna nisbətən rahat alışqalıq yaratmaq mümkün olacaq. Hər halda bunu zaman göstərəcək.

Ədalət naminə deməliyik ki, bütün incəliklərə, irad və nöqsanlara, hətta ciddi fikir ayrılığına baxmayaraq əməkdaşlar tərifindən böyük zəhmət və əziyyət hesabına ərsəyə gətirilən bu ağır iş nəticəsiz qalmamalıdır. Bununla belə yeni variantın artıq təklif olunduğu kimi bütün dilçi alimlərimizdən, yazarlarımızdan, ali və orta məktəblərin dil və ədəbiyyat müəllimlərindən, qəzet, sayt, nəşriyyat redaktorlatından ibarət bir komissiya yaradıb, təklif olunan dəyişikliklərin, əlavə olunacağı nəzərdə tutulan sözlərin, qaydaların geniş müzakirə edilməsinə, bir daha araşdırılaraq mükəmməl lüğət hazırlanmasına ehtiyac var. Ümid və arzu edək ki, mütəxəssislərin və geniş ictimaiyyətin ümumi rəyi və təklifləri nəzərə alınmaqla ortalığa sanballı bir lüğət çıxarılacaq.