Yenicə istifadəyə verilmiş Ələt-Astara magistralının rahatlığı bizi çox uzaqlara apardı.  Belə ki, Biləsuvar tərəfə dönmək əvəzinə, ötüb az qala Masallıya qədər getdik, sonradan dönüb geri qayıtdıq. Əslində burada yol nişanlarının kifayət qədər olmaması da öz sözünü dedi.

Biləsuvar boyunca uzanan yolun da tezliklə müasir tələblərə cavab verəcəyi ümidi ilə Biləsuvar sərhəd-keçid gömrük məntəqəsinə yetişdik. Bu ilin yazından etibarən İran-Azərbaycan hökumətlərinin imzaladığı memoranduma əsasən, 24 saatlıq iş rejiminə keçildikdən sonra burada insanların sıxlığı nisbətən azalıb. Amma yenə də qonşu ölkəyə ticarət məqsədilə, müalicəyə gedənlərin sayı az deyil. QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının dəstəyi ilə Qarabağ konfranslarına qatılmaq üçün İrana gedən heyətimizi ən çox narahat edən buraxılış məntəqəsində insanları daşımaq üçün ayrılan “Nuh əyyamından” qalma mikroavtobusların vəziyyəti idi. (İran tərəfdəki müasir, təzə maşınları gördükdə, düzü, pərt olduq. Özü də ancaq oturaq vəziyyətdə daşınırdı adamlar - E.P.) Təsəvvür edin, maşınlar dayanacağa yaxınlaşan kimi insanlar bir-birini itələyə-itələyə maşına tərəf qaçır, oturanlardan daha çox ayaq üstə, ikiyə bükülmüş vəziyyətdə irəli gedirlər. Sürücüyə yeni maşın arzulayıb ayrıldıq. İnsafən, həm Azərbaycan, həm İran sərhəd-buraxılış məntəqələrinin əməkdaşlarından hörmət gördük. Hətta Qarabağla bağlı tədbirlərə getdiyimizi bildikdə münasibətlərinin birə-beş yaxşılaşması da nəzərimizdən qaçmadı...

İrana qarşı Qərb ölkələrinin tətbiq etdiyi sanksiyalar müsəlman qonşumuza öz təsirini göstərib. Belə ki, ölkədən bir sıra ərzaq məhsullarının çıxarılması birmənalı şəkildə yasaqdır. Bu sıraya çay, qənd, düyü, yağ aiddir. Xəbərdarlığın yazıldığı xüsusi lövhələrin yanında saxlanılan məhsullar da diqqətimizi cəlb edir. Sənədləşmə ilə bağlı prosedurlar yekunlaşanda sərhədçinin özü ilə qadağan olunmuş məhsulları aparmaq istəyən qadına dediklərini eşidirik: “Heç bir kilo da olmaz!”

Bizi qarşılamağa gəlmiş avtomobillə tikanlı məftillərin kənarı ilə üzü Təbrizə doğru yolçuluğumuz başlayır. İrana ikinci gəlişim olsa da, Təbrizə ilk dəfə gedirəm. Sol tərəfimizdəki tikanlı məftillərin o üzü Cəlilabad ərazisidir. Yolun sağ tərəfində isə əkin sahələridir. Payız şumu başlanıb artıq. Diqqətçəkən odur ki, buradakı dəmyə torpaqlarının bir qarışı belə boş saxlanılmır. Daha çox taxıl əkilir.

Təbriz şəhərinə yaxınlaşdıqca bizi müxtəlif rənglərə çalan dağlar müşayiət edir. Maqnitofonda ölməz Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın səsini - “Heydərbabaya salam”ını dinləyə-dinləyə ruhumuzun paytaxtına doğru gedirik, bu anda hansı hisslər keçirdik, demək belə çətindir.

Təbriz hər guşəsi ilə hər birimizə doğmadır. Təəssüf ki, bizim mühafizəmizlə məşğul olan şəxslər sərbəst hərəkətimizə imkan vermirdilər. Xüsusilə də Əhvazda baş vermiş dəhşətli terror olayından sonra təhlükəsizlik tədbirləri daha da gücləndirilmişdi və Azərbaycan  nümayəndə heyətinin başından bir tük əskik olmasın deyə, bir addım belə kənara atmağımıza izn verilmirdi. Amma konfranslar, görüşlərdən sonra imkan tapıb birgə gəzintiyə çıxmaq şansı qazandıq. Təbrizə gedəsən, onun “Dağüstü parkı”na - Eynalı dağına qalxmayasan, gözəl Təbrizimizin füsunkar mənzərəsini yuxarıdan seyr etməyəsən, bu, günah olardı. Təbrizin  gecələri xüsusilə gözəldir, adamı valeh edir. Dağın üstündə qərar tutmuş qazların, ördəklərin məskəni olan mahi sulu göl də bir əfsanədir. Dağın üstündənsə kanat çəkilib. Bura həm xarici, həm də daxili turistlər üçün olduqca cəlbedicidir.

Ölkəyə qarşı sanksiyalar olsa da, Təbrizdə - özü də təkcə Təbrizdə yox, Zəncanda, Ərdəbildə də - insanlarda aqressiya müşahidə etmədik. Adamlar bir-birinə “başuva dönüm”, “xahiş edirəm” deyə müraciətlər edir, üzləri gülərək. Sanki yaman gün, 40 ilə yaxın artıq davam edən sanksiyalar insanları daha da mehriban edib. Hətta bizim qaldığımız otelin qarşısında iki maşın toqquşanda zənn etdik ki, indi aləm bir-birinə dəyəcək. Amma hər iki sürücü düşdü, heç nə olmamış kimi polisin gəlişini gözlədilər, sənədləşdi hadisə və oradan uzaqlaşdılar. Yəni dəmirə görə bir-birinin qanını zəhərə döndərmədilər.

Təbrizə gedəsən, “Şairlər məəqbərəsi”nə (“Məqbərətüş-şüəra”) getməyəsən, ustad Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın məqbərədəki məzarını ziyarət etməyəsən, bu, günah olardı. Biz də ziyarətə getdik. Məqbərədə təmir işləri gedir. Amma deyəsən, sanksiyalar buradakı işlərin də sürətinə təsir göstərib. 

Burada təkcə təbrizli şairlər dəfn olunmayıb, o taylı-bu taylı Azərbaycandan 410 şair bu məkanda özünə əbədi məskən seçib. Bir çoxları məhz öz vəsiyyətlərinə görə məhz burada dəfn olunub. Xaqani, Fələki Şirvandan, Əbülula Gəncədən, Zahiri Faryabi Xorasandan gəlib Təbrizdə məskən salmış, burada yazıb-yaradıb. “Şairlər məqbərəsi” adına hələ 8-ci əsrdən kitablarda rast gəlinib.

“Şairlər məqbərəsi”nin müasir tikilisi 1970-ci ildə bərpa olunub. Həmçinin XII əsrin digər məşhur şairi Beyləqanda dünyaya gəlib Təbrizdə vəfat edən Mücirəddin Beyləqanidir. O, Xaqaninin şagirdi olub. Qatran Təbrizi, Zülfüqar Şirvani, Hümani Təbrizi, Məğribi Təbrizi və digər tanınmış ədiblər də burada dəfn olunublar. Ancaq Təbrizdə baş verən sel fəlakəti və zəlzələ nəticəsində onların qəbirləri itib. Fransa, Azərbaycan, İran, Almaniya araşdırmaçıları üst-üstə üç dəfə bu məkanda qəbirləri axtarıb, amma hər hansı iz tapılmayıb. Deyir ki, bu ərazidə 9 dəfə güclü təbii fəlakət olub, yerin altı üstünə çevrilib: “Ondan əlavə bu şəhər iki dəfə rusların, bir neçə dəfə osmanlıların əlinə keçib. Hər hücumdan sonra böyük insanların məzar daşları ya aparılıb, ya da yoxa çıxarılıb”.

Şəhriyar təxəllüsü ilə şöhrət tapan Məhəmmədhüseyn Behcəti Təbrizi də burada dəfn olunub. Böyük şair 1988-ci ildə sentyabrın 18-də, 82 yaşında vəfat edib və bu məzarlıqda torpağa tapşırılıb. Söhbətimiz elə ustadın məzarı başında davam edir. Ruhuna dualar oxuyuruq Bakı həsrətilə dünyanı tərk edən böyük Şəhriyarın. Ardınca ustadın şeirlərindən parçalar oxundu, onun keçdiyi həyat yolundan danışıldı, ailə üzvləri barədə məlumatlar verildi.

Həmsöhbətimiz şair Muxtar Sədr Məhəmmədi Şəhriyarın ölüm xəbərinin bütün İranı sarsıtmasından danışdı: “O zaman İran İslam Respublikasının prezidenti olan hazırkı dini lider Seyid Əli Hüseyni Xamenei gəlib ustad Şəhriyarın tabutunun qabağında diz çökdü və tabutu öpdü. Ondan sonra tabutu təyyarəyə qoydular və təyyarə Təbrizə uçdu”. Azərbaycan türkcəsini bizə daha da sevdirən ustadın eynilə İranda, fars oxucuları tərəfindən sevildiyini də deyir. Digər otaqlarda kitabxana var, Azərbaycan Respublikasının şair və yazıçılarının da əsərləri yer alır bu məkanda.

Bələdçimiz Muxtar Sədr Məhəmmədi deyir ki, dünyanın hər yerindən buraya qonaqlar, turistlər gəlir: “İranın böyük şəhərlərindən tutmuş, lap balaca kəndinədək hər yerdən gələnlər olur. Turist şirkətlərinin də səfər proqramlarında hökmən bu məkanın adı olur. Xaricilər çox böyük maraq göstərirlər. Həmçinin İran prezidentləri burda olub.  İran parlamentinin üzvləri də bu məkanı ziyarət etməyi özlərinə şərəf bilirlər. Onlardan kim ki, Təbrizə gəlsə, hökmən buraya baş çəkirlər. Rəhmətlik Heydər Əliyev də burada olub, əlyazması da var. Həmçinin Türkiyədən gələnlər çox olur”.

Bu məkanın 15-ə yaxın işçisi var. Hazırda isə kompleksdə təmir işləri gedir. Ona görə də ətrafını dolaşmaq, şairlərin heykəllərini ziyarət edə bilmədik. Amma iki böyük şairimizin - Xaqani Şirvanı və Seyid Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın abidələrini ziyarət etmək imkanı oldu.

Sözarası bələdçimiz dedi ki, İran və Azərbaycan şairləri, yazıçılarının davamlı görüşlərinin keçirilməsini, yaradıcılıq günlərinin reallaşdırılmasını çox istəyir. Təbrizdə Qarabağ günləri də keçirilir. Qarabağa aid yazılmış şeirlərin isə ayrıca çap olunmasına dəstək verilməsi xahişini də etdi.

****

Təbrizlə Zəncan arasındakı məsafə 200 km-ə yaxındır. İranın içərilərinə doğru irəlilədikdə infrastrukturun daha yaxşı olduğunu, yolların daha da abadlaşdığını müşahidə edirik. Getdiyimiz pullu yolun sonunda sürücüdən nə qədər ödəniş etdiyini soruşanda təəccübləndik. Bizim pulla 1 manata qədər xərci çıxmışdı. Zəncanın da özünəməxsusluğu var. Bu şəhər suvenir bıçaqlar, xəncərlər, qılıncların düzəldildiyi məşhur məkan kimi tanınıb. Zəncanın özünün maraqlı yeməkləri var. Zəncan küftəsinin dənəsi az qala bir kilodur, pitisi də Şəki pitisinin iki porsiyası həcmindədir. Ayranı başqa aləmdir.

İranda milli valyutanın dollara nisbətdə dəyərdən düşməsi ciddi çətinliklər yaradıb. Hazırda 18 min tümən 1 dollara bərabərdir. 1 Azərbaycan manatı isə 8 min tümən dəyərindədir. Hətta bir neçə ay əvvəl manatımız daha da baha imiş. Bazarlarda sənaye malı, yaxud restoranlarda yemək bizim pulla çox ucuzdur. Amma yerli əhalinin gəlirlərinin elə də yüksək olmamasını da unutmaq olmaz. Hələ qarşıda növbəti sanksiya dalğası var. Bütün bunlara baxmayaraq, əhali o qədər mətin, o qədər cəsarətlidir ki. Dərhal da İran-İraq müharibəsini xatırladıb düşmənə qalib gəldiklərini misal çəkirlər. Üstəlik bizə də tez-tez “niyə gedib torpağınızı ermənidən almırsınız, siz ordan başlayın, biz də hazırıq” mesajlarını da eşidirdik.

****

Zəncan səfərimizdən sonra üzü Ərdəbilə, növbəti 200 km-lik yol başladı. Bu yolda 12 yeraltı tunel var, hərəsi bir imamın adına. Yol kənarları da əkin sahələri. Bütün münbit ərazilər əkilir, İranın kabinəsiz traktorları gecə-gündüz işləyir. Adamlar sabah vəziyyətin daha ağır ola biləcəyini göz önünə gətirib qarışqa kimi işləyirlər.

Yolların kənarına vurulmuş lövhələr kifayət edər ki, Ərdəbilə, Xoya, Miyanəyə, Əhərə, Meşkinə gedəsən. O qədər aydın şəkildə işarələnib ki, yollar. Təkcə əski əlifbanı bilmək yetərlidir. Yol kənarında çay fasiləsi zamanı həmsöhbət olduğum azərbaycanlı, Həsən adlı gənc bir azdan əsgər gedəcəyini fəxrlə dedi. Amma işsiz olduğu üçün çayxanada işləmək məcburiyyətində qaldığını da bildirdi. İşsizlik problemi ciddidir. Bir az qabaqda isə Tehrandan gələn, ayı 50 manata kirayədə qalıb çörək bişirən ailə də problemlərdən danışdı. Azərbaycanlıları dinlədikcə görürsən ki, onların da günü xoş keçmir, amma vətənlərini sevirlər, cəfasına da dözürlər. Adamın ürəyini dağa döndərən bilirsiniz nədir? Hara gedirsənsə, Azərbaycan dilində danışan qan qardaşlarını görürsən, millətinin nə qədər böyük olduğunu bir daha dərk edirsən. Erməninin sayı bu qədər olsa, bizi kürüyüb dənizə atardı...

Ərdəbildə Şeyx Səfi məqbərində olduq, Şah İsmayıl Xətainin, doğmalarının məqarlarını ziyarət etdik, ikinci dəfə bu möhtəşəm kompleksin sehrinə düşdük. Buradakı təmir işləri, ingilislərin Təbriz xalçalarını daşıyıb aparması barədə faktlar sadalayır bələdçi xanım, Şah İsmayılın üzərinə sandıqlar qoyulmuş möhtəşəm məzarı barədə məlumat verir. Daha sonra həyətdəki məzarlığa - şəhidlər xiyabanına baş çəkirik. Çaldıran döyüşünün şəhidlərinin dəfn olunduğu ünvanda iki Türk imperiyasını bir-birinə qarşı qoyanları lənətləyib hər iki tərəfdən şəhid olanları sayğı ilə anırıq. Bu məkanda bizi təəssüfləndirən bir söz eşidirik. Məlum olur ki, Ərdəbilə, Təbrizə dəva-dərman, yaxud ticarət məqsədilə gedənlərimiz çox olsa da, Şah Xətaini ziyarət edənlər arasında Azərbaycan vətəndaşları azlıq təşkil edir. Biz Şahımızı unutmuşuq...

Səfər təəssüratları bitən-tükənən deyil. Amma gəldiyimiz qənaət budur ki, qonşu ölkəyə səfərlər nə qədər çox olsa, rəsmi və ya qeyri-rəsmi görüşlər nə qədər çox həyata keçirilsə, bu, bizim də faydamıza olar. Araya nifaq salmaq istəyənlər var. Xüsusilə də işğalçı Ermənistan və onu dəstəkləyənlər Azərbaycan-İran münasibətlərinə zərbə vurmaq üçün fürsət gəzir. İranda 40 milyona yaxın türk varsa, hər şeyə rəğmən, biz bu ölkə ilə əlaqələrin inkişafına çalışmalıyıq. İran Azərbaycanın qonşuluğunda ən çox türk yaşayan ikinci böyük dövlətdir. Özü də təkcə Təbriz, Zəncan, Ərdəbil və digər Azərbaycan şəhərlərində yox. Söhbət etdiyimi Tehran azərbaycanlısı dedi ki, paytaxtın özündə gündüzlər 10 milyon, gecələr azı 5 milyon azərbaycanlı olur. Onlar Tehranda işləməyə gəlirlər...(musavat.com)