Xocalı faciəsindən düz 8 il öncə, yəni 1984-cü ildə, el dilində desək, hələ “dünyanın guya düz vaxtında” ermənilər tərəfindən Azərbaycanın bir kəndi tamamilə yer üzündən silinib. Həmin kəndin adını yalnız ömrünün yetkin illərini Dağlıq Qarabağ və ya Ağdam rayonunda yaşamış azərbaycanlılar bilər...
Moderator.az əməkdaşı həmin kəndin adına Xocalı soyqırımıyla bağlı 26 il öncə yazılmış rəsmi bir sənəddə rast gəlib. Məhz bu diqqətəlayiq fakt bizi həmin sənədi bütövlükdə oxucularımızın müzakirəsinə buraxmaq qərarına gəlməyə vadar etdi. Söhbət 1993-cü il fevralında Milli Məclisin iclasında qəbul ounmuş “Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Dağlıq Qarabağda, o cümlədən Xocalıda törədilmiş soyqırımı hadisələrini aydınlaşdıran deputat istintaq komissiyasının RƏYİ”ndən gedir. Hələlik sənəd müəlliflərinin, komissiya üzvlərinin adlarını çəkməyəcəyik. Təbii ki, bilənlər biləcək. Ancaq ümumi oxucu kütləsi kimisə təbliğ etmək məqsədi güddüyümüzü düşünməsin deyə, həmin adları sonda açıqlayacağıq. Deyə bilmərik ki, DEPUTAT-İSTİNTAQ KOMİSSİYASININ RƏYİndə Xocalı və 1988-1992-ci illərdə Qarabağda və ümumiyyətlə, Azərbaycanda yaşanmış ictimai-siyasi və hərbi olaylar tam obyektiv əks etdirilib. Lakin 26 il əvvəl neçə-neçə insanın zəhməti sayəsində qəbul olunmuş və bəhs edilən faciələr barədə ilk rəsmi sənədlərdən olan həmin sənədi yenidən ictimaiyyətin müzakirəsinə çıxarmaq hələ də bir sıra məqamları qaranlıq qalan Dağlıq Qarabağ hadisələrinin və xüsusən, bu günlərdə növbəti 27-ci ildönümünü yaşayacağımız Xocalı faciəsinin bəzi gizlinlərinin üzə çıxmasına səbəb ola bilər. Bu sənəd son iki onillikdə, demək olar ki, qəzet və saytlarda dərc edilməyib, ictimailəşdirilməyib. Mümkündür ki, 25-26 il öncə sözügedən rəylə tanış olmuş adamlar, o cümlədən tanınmış siyasət nümayəndələri, ziyalı, hərbçi və qazilər, hətta sənəd müəlliflərinin özləri belə, bu gün həmin sənədi yenidən nəzərdən keçirdikdən sonra hansısa fakt, olay, məqam, proses barədə tamamilə fərqli şərhlər versin. Öncədən bildirək ki, oxucuların, həmçinin materialda adları çəkilən şəxslərin, o dövr olaylarının şahidi olmuş hər bir kəsin fikir və mülahizələrini də təqdim etməyə hazırıq.
Beləliklə, sözügedən materialı müzakirənizə təqdim edirik:
(Əvvəli bu linkdə://www.moderator.az/news/260652.html)
“Əziz rəhbərimiz, Xocalı əhalisi Xocalını tərk etsə, onda Stepanakertlə Əsgəran arasındakı yol açılacaq...”
“...Hələ ötən il (1992-ci il-S.L.) dekabr ayının 25-də, yəni Xocalı faciəsindən düz iki ay əvvəl Xocalı rayonunun prokuroru Atakişi Atakişiyev Prezident A.Mütəllibovun və baş prokuror M.Babayevin ünvanına teleqram göndərmişdi:
“... Biz də hər şey qurtarıb, bizi başa düşün, nə demək istəyirik. Artıq xalq Xocalını tərk etmək istəyir. Xalq rəhbərliyə də münasibətini dəyişib. Bizə Müdafiə Nazirliyindən də bu günə kimi bir nəfər kömək və başqa şey göndərilməmişdir. Əziz rəhbərimiz, Xocalı əhalisi Xocalını tərk etsə, onda Stepanakertlə(Xankəndi-S.L.) Əsgəran arasındakı yol açılacaq. Aeroport və dəmir yolu vağzalında azərbaycanlıların gördüyü işlər hədər gedəcək. Əziz rəhbərimiz, bilirsiniz ki, Xocalı camaatına heç bir dəqiq məlumat verən yoxdur. Xocalıya düzgün məlumat çatdırılmır. Biz Sizdən artıq dərəcədə xahiş edirik ki, bizə... kömək edəsiniz. Xocalıda heç bir idarə, müəssisə, məktəb, kolxoz, sovxoz işləmir... Yaralılara təcili yardım və yaxud cərrahiyyə əməliyyatı aparmaq üçün heç bir şərait yoxdur... Adi sarğı materialı yoxdur... Biz Sizdən təxirə salınmadan kömək və ümid gözləyirik. Əziz rərhbərlərim, sonra bizim üçün gec olacaq, bizə təcili kömək edin...”
Teleqramın üzərində A.Mütəllibovun dərkənarı:
“y. Həsənov H.Ə., y. Mehdiyev T. y. Kərimov. T., y. Hüseynov İ.- Xahiş edirəm, əməli kömək edin.”
Bağışlayın ki, sizin diqqətinizi bir fakta bir daha cəlb edirik – bu, faciədən düz iki ay əvvəl olub. Hələ çox şey eləmək olardı, hələ çox şeyi çatdırmaq olardı. Heç bir əməli kömək edilmədi...
Gəlin, açıq danışaq, özünütənqiddən çəkinməyək; həyəcanlı siqnallar, xəbərdarlıqlar burada da olurdu. Parlamentin divarları arasında da, sessiya vaxtı da, Qarabağla əlaqədar parlament müşavirəsində də. Müxalifətin həyəcanı çox güclü idi. Elə o biri deputatlar da, xüsusilə, sərhəd rayonlarından olan deputatlar acı, amma dəqiq informasiylara verirdilər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq bu problem bizim üçün əsl mənada, BAŞLICA, ƏSASLI, KÖKLÜ-KÖMƏCLİ problem olmamışdı. Düzdü, Qarabağ problemi xüsusi parlament yığıncaqlarının, geniş iclasların, komissiya iclaslarının müzakirə mövzusu olurdu, gündəliyin başında iri hərflərlə yazılırdı. Amma FAKTİK olaraq biz ona hələ də diqqətlə yanaşmamışıq, ona görə ki, həmişə müzakirə vaxtı başqa mövzuya keçirdik. Çox vaxt da xırda, lüzumsuz məsələlər barədə höcətləşirdik. Ən başlıcası isə heç vaxt ağır qarşıdurma yükünü çiyinlərimizdən atıb bizim hamımız üçün vacib olan məsələnin həlli naminə, öz parlament borcumuzu yerinə yetirmək xatirinə, müvəqqəti də olsa, birləşə bilmirdik. Hətta bəzi müdrik deputatlarımız Qarabağın başı üzərində təhlükə olduğunu, Qarabağın əldən çıxacağını müdrikcəsinə göstərsələr də, bəzi ikiüzlü deputatlar rəhbərliyə xoş gəlsin deyə, “Qarabağ indiki qədər bizim olmayıb” deyərək süni qarşıdurma yaradırdı. Əksər depuatatlar da buna əl çalırdılar. Əlbəttə, biz heç də parlamentimizin o vaxtkı fəalıiyyətinə qiymət vermək niyyətində deyilik, qarşımıza elə bir məqsəd qoymamışıq. Həm də komissiyanın, yəqin ki, belə bir hüququ yoxdur. Amma buna daxili bir ehtiyac duyduq. Əvvəla, ona görə ki, biz özümüz də, komissiya üzvlərinin, demək olar ki, hamısı həmin parlamentin üzvləriyik. Və aydın məsələdir ki, özümüzü də nəzərdə tuturuq. İkincisi, biz özümüz də parlament üzvləri ilə birgə başımızın üstünü alan təhlükə, fəlakət barədə həyəcan siqnallarına, xəbərdarlıqlara hay vermədiyimizə, sözdə yox (dildən pərgarıq, sözdə həmişə, hər şeyə hay vermişik), konkret əməli təkliflər vermədiyimizə görə cavabdehik...
Bir epizodu sizə xatırlatmaq istərdik. Burada sessiya vaxtı deputatlardan kimsə Prezidentə sual verdi:
“Şuşanın, Xocalının təhlükəsizliyinə təminat olacaqmı? Olacaqsa, necə?”
A.Mütəllibov cavab verdi:
“Bu sualın cavabını bilsəydim, özümü dünyanın ən xoşbəxt adamı hesab edərdim...”
Biz parlament olaraq bu cavaba lazımi dərəcədə qiymət verə bilmədik. Bu cavabın yalnız bir tərəfini görə bilirdik – dövlət başçısının kədərli səmimiyyətini. Yəqin ki, elə imiş, mübahisə etmirik. Lakin bizi bu cavabda başqa bir məsələ maraqlandırmalı idi, həyəcanlandırmalı, narahat etməli idi: hakimiyyət qurumunun acizliyinin etirafı. Yersiz ədəbi kəlmə üçün üzr istəyirik, ancaq Prezidentin bu cavabının məzmunundan bəlli olurdu ki, Xocalının(elə Şuşanın da) kitabı bağlanıb. Bizim borcumuz idi, o anda bunu dərk edək və qətiyyətlə bu bəlanın qarşısını almağa səy göstərək. Amma biz dərk edə bilmədik...
Gəlin, fikrimizin axırını dəyişək. Necə olsa, deputat deputatdır – özü kimi 350 nəfərdən biridir. Prezident isə prezidentdir. O, bütün ölkə üçün yeganə başçıdır. Müdafiə naziri də bir nəfərdir. Və onlara gələn informasiya axınını, deputatlara gələn informasiya ilə müqayisə eləmək olmaz...
Özünüz bir götür-qoy edin. Söhbət Azərbaycan rəhbərliyinə gələn o informasiyalardan gedir ki, onlar faciənin yaxınlaşmasına həftələr, saatlar qaldığını xəbər verirdi...
Azərbaycan Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin 14 fevral 1992-ci il tarixli arayışından fraqmentlər:
“Xocalı şəhərinin vəziyyəti barədə.
Hazırda şəhərdə aşağıdakı qüvvə və vəsait vardır:
-yerli batalyon – 80 nəfər;
-Milli Ordunun hərbi qulluqçuları- 20 nəfər;
-aeroportun keşiyi həvalə olunmuş yerli milis əməkdaşları – 60 nəfər;
-avtomat silahlar -200-250 vahid;
-“BRDM” - 1 vahid(mərmi yoxdur);
-artilleriya topu(102 mm kalibrli) -1 vahid(mərmiləri qurtarır);
-“AQS-17” – 1 vahid;
-“PD-25” qurğular – 4 vahid.
Mövcud vəziyyət barədə general-mayor Şahin Musayevə( Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyi) məlumat verilib...
(Davamı var)
Təqdim etdi: Sultan Laçın
