Bu günlərdə Milli Məclisin İqtisadiyyat, sənaye və sahibkarlıq komitəsinin iclasında “Banklar haqqında” qanuna dəyişiklik layihəsi müzakirə olunub.

Qanuna əlavə edilən 36.6-1-ci maddəyə əsasən, bankların müştərilərlə bağladığı kredit müqavilələri üzrə faiz dərəcələrinin, komisyon haqların və göstərilən bank xidmətləri üçün digər ödənişlərin yuxarı həddi maliyyə bazarlarına nəzarət orqanı tərəfindən müəyyən edilir.

İclasda iştirak edən Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasının İdarə Heyətinin üzvü Asim Zülfüqarov məsələni şərh edərək bildirib ki, son günlərdə ölkə başçısının problemli kreditlərlə bağlı imzaladığı fərman inqilabi addım hesab olunur. “Banklar haqqında” qanuna edilən düzəliş vətəndaşların sosial rifahının yaxşılaşdırılması, istehlakçıların hüquqlarının qorunması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. İnsanlara çox aşağı faizlə güzəştli kreditlər veriləcək.

 

Millət vəkili, Milli Məclisin adıçəkilən komitəsinin üzvü Əli Məsimli Musavat.com-a bildirir ki, banklar iqtisadiyyatın qan-damar sistemidir: “Qan-damar sistemi normal işləməyən orqanizmi sağlam hesab etmək mümkün olmadığı kimi, bank sistemi normal işlməyən iqtisadiyyatı da sağlam hesab etmək olmaz. Bank faiz dərəcələrinin ifrat dərəcədə yüksək olması, bank sisteminin fəaliyyətinin dövlət və cəmiyyət üçün səmərəlilyini aşağı salan, kreditlərin əlçatanlığını və vaxtında qaytarılmasını problemə çevirən, banklarla iqtisadiyyatın real sektoru arasında uçurum yaradan, bank sistemində müştərinin ödəmə qabiliyytinin fərqinə varmadan kredit verib, xaos yaradan çox ziyanlı bir məsələdir.

Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsinin 1 faiz, yoxsa 11 faiz olmasından asılı olmayaraq, bank faiz dərəcələri həmişə demək olar ki, eyni dərəcədə yüksək olmaqda davam edir. İnflyasiyanın 2-3 faiz olduğu bir şəraitdə inflyasiyanın dərəcəsindən 11-12 dəfə yüksək faizlə kredit verilməsinə soyğunculuqdan başqa ad vermək olmaz. Martın 18-də Milli Məclisin İqtisadi siyasət, sənaye və sahibkarlıq komitəsinin növbəti iclasında “Banklar haqqında” qanuna bankların müştərilərlə kredit müqavilələrində faiz dərəcəsinin yuxarı həddinə limit qoyulması barədə dəyişiklik müzakirə olunanda, bir sıra Komitə üzvləri bu dəyişikliyin qüsurlu olması barədə çox konstruktiv movqe sərgilədi. Bankların müştərilərlə kredit müqavilələrində faiz dərəcəsinə limit qoyulması məsələsi bir sıra ölkələrin təcrübəsində yer alsa da, belə çox ciddi və mürəkkəb bir məsələnin Azərbaycana tətbiqində birtərəfli yanaşaraq şablona yol verilməsi bir sıra yan effektlər yarada bilər.

Azərbaycanda bank faiz dərəcələrinin yüksək olmasına görə bunu tez-tez soyğunçü faiz dərəcələri adlandıran və faiz dərəcələrinin aşağı salınması məsələsini ən çox qaldıran bir adam kimi, həm də hesab edirik ki, bank faiz dərəcələrini inzibati yollarla heç bir fəsad yaratmadan etibarlı şəkildə aşağı salmaq mümkün deyil. Ona görə də Komitədəki çıxışımızda bildirdik ki, əgər belə bir dəyişiklik qəbul olunursa, onda inzibati yolla faiz dərəcəsinin aşağı salınmasını yalnız qısamüddətli bir “aralıq mərhələ” kimi işlətmək və paralel olaraq digər müvafiq tədbirlərlə tamamlamaqdan söhbət gedə bilər”.

Millət vəkilinin fikrincə, faiz dərəcələrinin aşağı salınmasına etibarlı şəkildə nail olmaqdan ötrü bu məsələyə onu yaradan səbəbləri obyektiv araşdırıb, daha çox istisadi üsullara üstünlük verilməklə kompleks yanaşılmalıdır: “Çünki faiz dərəcələrinin aşağı salınmasına yalnız inzibati yollarla nail olmağa üstünlük verilsə və bu üsulun tətbiqi məqbul sayıla biləcək zaman kəsiyindən çox çəksə, onda bunun yan effektləri, məsələn, dollar satışına limit qoyanda olduğu kimi, faiz dərəcəsinə də uzunmüddətli sərt limit qoyulması bu sahədə müəyyən miqyasda “qara bazar” yaranmasına gətirib çıxara bilər və sair. Ona görə də Azərbaycan üçün çox aktuallıq kəsb edən yüksək faiz dərəcələri probleminin həllinə doğru belə addımlar atılarkən, ona kompleks yanaşılmasını zəruri hesab edirik.

Çünki bank faiz dərəcələrinin etibarlı şəkildə aşağı salınmasının yolu bu məsələyə kompleks yanaşmaqla bank sistemindəki monopoliyann aradan qaldırılmasından, sağlam rəqabətin yaradılmasından keçir. Bu cür kompleks yanaşma baxımından belə hesab edirik ki, Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası kredit faizinin yuxarı həddini müəyyənləşdirəcəksə, mütləq kredit bazarındakı problemlər və faiz dərəcələri müzakirə olunarkən bankların daha çox hallandırdıqarı “risklərin” azaldılması, rəqabət mühitinin formalaşması və sair bu kimi çox zəruri məsələlərin də həllinə yönəlik real nəticəli işlərin görülməsini zəruri hesab edirik. Onu da xüsusi vurğulamağa dəyər ki, problemli kreditlərlə bağlı 28 fevral tarixli fərmanın reallaşdırılması bütün bankların tam sağlaşdırılmasına gətirib çıxarmasa da, hər halda bankların likvidliyini artırmaqla onların durumuna müsbət təsir göstərəcəyi şəksizdir. Banklar illik 0,1 faizlə, yəni əslində faizsiz güzəştli kredit əldə edəcəklər.

Banklar onlara veriləcək 682 milyon manat kredit və 215 milyon dollarlıq qiymətli kağızlar, xüsusən də dövlət dəstəyi hesabına əhalidən borclarını geri almaqla maliyyə imkanlarını xeyli yaxşılaşdıracaqlar. Bu yöndə ən vacib məqamlardan biri də budur ki, fərmanın reallaşdırılmasına yönəldilən böyük maliyyə resursları və onun multiplikativ effekti hesabına həm də müəyyən dərəcədə yüz milyon manatlarla ölçülə bilən ucuz kredit resursları yaranacaq. Bundan məqsədyönlü şəkildə istifadə etməklə iqtisadiyyatın qan-damar sistemi olan bank sistemi, münasib xarici bankları da cəlb etməklə sağlamlaşdırılmalı, yenidən qurulmalı, bu sahədə sağlam rəqabət yaranmalı və 26-28 faizlik soyğunçu faiz dərəcələri ilə işləyən bank sistemindən birrəqəmli faiz dərəcələri ilə fəaliyyət göstərən sivil bank sisteminə keçid sürətləndirilməlidir. Amma bu məsələdə də komplekslik təmin edilməlidir, çünki banklar ikirəqəmli faizlə banka pul vəsaiti cılb etməkdə davam edəcəksə, heç vaxt birrəqəmli faiz dərəcəsi ilə kredit verə bilməz. Həm də elə yanaşmalar tətbiq etmək lazımdır ki, kreditlərlə bağlı reallaşan fərman problemi həll edəndən bir müddətdən sonra yenidən eyni problem yaranmasın və əhalini narazı salmasın.

Problemli kreditlərin sürətlə artmasının və bu vəziyytə gəlib çatmasının əsas səbəbi 2015-ci ilin 2 şok devalvasiyası, yüksək faizlər, onun üstünə gələn dəbbə pulları və sair olsa da, onun mürəkkəbləşdirilib, əhalinin borc tələsinə salınmasının bir sıra nüansları həm də kredit verilərkən valyuta seçimi və məzənnə məsələsində əhalinin bu sahədə lazımı səviyyədə bilgilərinin olmamasından sui-istifadə edən bankların manipulyasıyaları oldu. Bu hal devalvasiyadan sonra indiyədək yeni bağlanan kredit müqavilələrində də yer alır. Ona görə də “İstehlak kreditləri” haqqında qanunun da qəbul edilməsini zəruri sayırıq ki, bu sahədə də qətiləşdirilmiş bir hüquqi baza yaransın ki, banklar bir də vətəndaşlara məişət texnika və avadanlıqları almaq, ev təmir etdirmək, xəstəsinin Azərbaycanda müalicə xərclərini qarşılamaq və sair bu kimi məsələlərə dollarla kredit vermək kimi absurd yollara əl ata bilməsin”.

Qeyd edək ki,layihə müstəqil ekspertlər tərəfindən etirazla qarşılanıb. Məsələn, iqtisadçı-ekspert Rövşən Ağayevin sözlərinə görə, şübhəsiz ki, Azərbaycanda kreditlər çox bahadır: “Amma bunun əsas səbəblərindən biri bankların özlərinin cəlb elədiyi resursların bahalığıdır. Hazırda bank sektoru üzrə resursların 65 faizi (maliyyə institutlarının depozitləri nəzərə alınmadan) depozitlərdən formalaşır. Depozitlərin, xüsusilə milli valyutada depozitlərin fazilərinin xeyli yüksək olduğu hər kəsə məlumdur.

Bir qayda olaraq, bazar qanunlarının effektiv çalışdığı, bank sektorunda rəqbət mühitinin yüksək səviyyədə təmin edildiyi şəraitdə Mərkəzi Bankın əməliyyatları üzrə faiz dərəcələri, açıq bazar əməliyyatları, kredit təşkilatlarının yenidən maliyyələşdirilməsi kimi alətlər, uzun pulların qıtlığı hiss edilmədiyi effektiv borc bazarının fəaliyyət göstərməsi iqtisadiyyatda uzuz resursların yaranmasına imkan yaradır.

Kredit faizləri üçün maksimum tavan müəyyənləşdirmək siyasəti Mərkəzi Bankın əlində olan rıçaqların işləmədiyinin etirafıdır.

Rəsmi inflyasiyanın 2 faiz olduğu iqtisadiyyatda 9 faizlik uçot dərəcəsi olarsa, banklar ucuz kredit verməkdənsə öz resurslarını daha sərfəli gəlirlilik şərtlərilə dövlət qiymətli kağızlar bazarına, depozit hərraclarına yönəldər. Yəni bu tip amillər düyün nöqtələridir - bu düyünlər necə çözüləcək”?

Ekspertin fikrincə, kredit fazilərinə yuxarı tavan müəyyən etməklə bərabər, qanunvericilliyə bankların resurslara ədalətli çıxışı üçün də mexanizmlər gətirilməldir: “Məsələn, dövlət resurslarının banklarda yerləşdirilməsi, dövlət vəsaitlərinin xidmət haqqı müqabilində benefisiarlara çatdırılması üçün bütün banklara adil hüquqi şərtlər təmin edilməlidir.

Daha açıq desək, pensiyaların, büdcə maaşlarının və subsidiyaların paylanılması, dövlət təşkilatlarına maliyyə xidmətləri göstərmək yalnız kiçik bir qrup bankın imtiyazı, təminatlı gəlir mənbəyi olmamalıdır”.

İqtisadçı-ekspert Samir Əliyev də qeyd edir ki, Azərbaycanda kredit faizlərinin yüksək olması heç kimə sirr deyil və bu, dəfələrlə ekspertlər tərəfindən vurğulanıb: “Kredit faizlərinin yüksək olmasının əsas səbəbi banklar tərəfindən kredit vermək üçün cəlb edilən resursların bahalığıdır. Statistik təhlil göstərir ki, bankların öhdəliklərində bütün mənbələr üzrə depozitlərin payı ötən il 78 faizə çatıb. Halbuki devalvasiyadan öncə bu rəqəm 60 faiz civarında olub. Depozitlərdən yüksək asılılıq kredit faizlərinin deposit faizlərindən asılılığına gətirib çıxarır. Hazırda banklarda spred (kredit və deposit faizləri arasındakı fərq) 5 faiz civarındadır. Əgər milli valyutada olan əmanətlərin illik faiz dərəcəsi 14-15 faizə gəlib çatırsa, kreditlərin faiz dərəcəsi heç bir halda 20 faizdən aşağı olmayacaq. Deməli, depozitləri ucuzlaşdırmaq yolu ilə kreditlərin ucuzlaşmasına nail olmaq olar. Bunun üçün maliyyə sabitliyi dayanıqlı olmalı, dövlət resursları daha çox bank arasında bölüşdürülməli, mərkəzləşdirilmiş kreditlərin həcmi və əhatə dairəsi genişlənməlidir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, depozitlər ucuzlaşdıqdan sonra əmanətçilərin davranışını proqnozlaşdırmaq da çətindir. Ən azı manatın məzənnəsinin sabitliyi ilə bağlı əhalidə əminliyin tam olmaması fonunda aşağı faizli əmanət qoyuluşunun cəlbediciliyi azalır və gələcəkdə banklar resurs qıtlığı ilə üzləşə bilərlər”.

Ekspert hesab edir ki, bundan başqa digər problemlər də aradan qalxmalıdır: “Girov mexanizmlərinin mürəkkəbliyi, məhkəmə qərarlarının qeyri-obyektivliyi, real sektorda riskin yüksək olması və s. Bu problemləri həll etmək əvəzinə inzibati yolla xidmətləri tənzimləmək fayda verməz. Ölkədə əgər bazar münasibətləri varsa bu halda iqtisadiyyatın pulla təminatı da bazar alətləri və institutları vasitəsilə həyata keçirilməlidir. Dövlətin müdaxiləsi birbaşa yox, iqtisadi rıçaqlar vasitəsilə olmalıdır. Onsuz da sahibkarlıqda özəl sektorun rolu getdikcə azalır, dövlət isə prosesdə ya birbaşa, ya da qiymətləri inzibati qaydada tənzimləmək yolu ilə iştirak edir. Belə şəraitdə dövlət büdcəsinin yükü artır, vəsaitlərdən istifadənin şəffaflığı və səmərəliliyi azalır, rəqabət mühiti pozulur.

Təcrübədə banklar tərəfindən xidmət haqlarının süni şəkildə artırılması halları mövcud olub. Hətta müştərilərə göstərilən digər xidmətlərə görə də (arayışın və ya hesabdan çıxarışın verilməsi və s.) əlavə haqq tələb edilməsi müşahidə edilir. Belə hallar Qanuna dəyişiklik etmək istəyənlərin mövqeyini gücləndirir. Ancaq ölkədə 30 bank fəaliyyət göstərir və müştərilərin imkanı var ki, haqsız tarif tətbiq edən banklarla əməkdaşlığı dayandırsın. Kredit faizləri isə ancaq iqtisadi rıçaqlar vasitəsilə aşağı salına bilər.

Kim zəmanət verə bilər ki, sabah ucuz dövlət resurslarına asan çıxışı olan banklardakı aşağı kredit faizlərini əsas götürüb bütün banklara faiz tavanı tətbiq edilməyəcək? Ona görə də parlament bu dəyişikliyi etməkdən vaz keçməlidir və imkan verməlidir ki, kredit faizlərini və xidmət haqlarını bazar tənzimləsin. Əks halda, bu addım kredit faizlərini aşağı salmadan bank sektoru üçün ciddi problemlər yarada bilər”.(musavat.com)