26 il öncə bu günlərdə Azərbaycan ən ziddiyyətli, ən mürəkkəb və ən təlatümlü çağlarını yaşayırdı. 1991-ci ilin payızından bəri bütövlükdə Dağlıq Qarabağı, Xankəndini, Xocalı, Şuşa, Laçın və Kəlbəcər rayonlarını itirmiş hüquqi cəhətdən müstəqil, “körpə” dövlətçiliyə malik respublika daha böyük ərazilərini itirmək təhlükəsi ilə yanaşı, ümumiyyətlə, parçalanma, yaxud federallaşma və dövlətçilikdən məhrum olma təhdidləri altında idi. Müəyyən ölkədaxili və xarici güclərin səyləri nəticəsində 4 iyun Gəncə olaylarından sonra ölkədəki proseslər xalq kütlələrinin etirazları ilə körüklənərək elə bir məcraya yönəldildi ki, cəmi 11 gün sonra - 1993-cü ilin 15 iyununda mərhum prezident Heydər Əliyev Naxçıvandan Gəncəyə, oradan da Bakıya – hakimiyyət başına qayıtdı. Və elə onun Prezident olduğu dövrdə də 15 iyun 1993-cü il Azərbaycan tarixinə rəsmən Milli Qurtuluş Günü kimi yazıldı. Ancaq son 3 onilliyin hadisə və proseslərinin təhlilləri göstərir ki, həmin tarixi günün təşəkkül tapmasında, yəni Heydər Əliyevin hakimiyyətə qaydışında təmənnalı, yəni yalnız vəzifə kürsüsü, xalqın sərvətlərini çapıb-talayaraq oliqarxlara çevrilmək arzusu ilə can-fəşanlıq edənlərlə yanaşı, o gün üçün səmimi-qəlbdən, Azərbaycanın parçalanmadan, dövlətçiliyimizin məhvdən qurtulması məqsədi ilə çalışan, əziyyət çəkənlər də xeyli olub... Yeni Azərbaycan Partiyasının yaradıcılarından olan, sabiq deputat Maksim Musayev Moderator.az əməkdaşı ilə geniş söhbətində bəhs edilən dövrün ilginc məqamlarından söz açıb...
(Əvvəli bu linkdə://www.moderator.az/news/274001.html)
- Maksim müəllim, mərhum Elçibəylə prezident kimi görüşlərinizdə Heydər Əliyevin Bakıya qayıdışından bəhs edilməmişdi ki?
- Xeyr, konkret qayıdış barədə danışmamışdıq... Amma o, prezident seçiləndən bir müddət sonra işdən, yəni Xızı rayonunun icra başçısı vəzifəsindən istefa verməyimlə bağlı Elçibəyin qəbulunda oldum. Düşünürdüm ki, Xızıda az səs toplandığı üçün məni, ümumiyyətlə, qəbul etməyəcək. Amma rəhmətlik durub düz qapının ağzınadək gələrək mənimlə görüşdü və səmimi söhbət etdik... Yadımdadır ki, o zaman Əbülfəz bəylə Heydər Əliyevin müsbət iş, rəhbərlik prinsipləri barədə də danışdıq. O, Heydər Əliyevin rəhbərlik istedadını, çıxılmaz vəziyyətlərdən çıxış yolu tapmaq ustalığını, qətiyyətliliyini və s. vurğuladı. Odur ki, mən sonralar, yəni 1993-cü ilin Gəncə hadisələri zamanı Elçibəyin Heydər Əliyevi ölkədəki mürəkkəb və təhlükəli prosesləri yoluna qoymaq üçün
Bakıya - hakimiyyətə dəvət etməsini biləndə təəccüblənmədim...
- 1991-1992-ci illərdə Heydər Əliyevin qayıdışı məsələsini ilk dəfə kim daha düşünülmüş və əsaslandırılmış şəkildə ortaya qoydu?
- Şahid olanlar bilir ki, Heydər Əliyevin qayıdışı məsələsini ilk dəfə əsaslandırılmış hüquqi və siyasi şəkildə ortalığa qoyan hüquqşünas-deputat Cahangir Hüseynov oldu. O, hələ 1992-ci ilin yazında parlamentdə Heydər Əliyevin gəlməyini təklif etdi. Bu parlamentin stenoqramlarında da var, şahid kimi bizlər də sağ-salamatıq...
Onu da xatırladım ki, hələ 1991-ci ilin oktyabrından Naxçıvan Ali Sovbeti sədrinə birbaşa Azərbaycan Ali Sovetinin sədrinin müavini hüququ verilməsinə imkan verməyən Konstitusiyanın 112-ci maddəsinin dəyişdirilməsinin müzakirəsi zamanı da bir sıra deputatllar çox əziyyət çəkmişdi. Bu proses 6 aydan çox çəkdi. O zaman iş yerə çatdı ki, bununla bağlı parlamentin İsmayıl Şıxlı, Bəxtiyar Vahabzadə və Tofiq Bağırovdan ibarət “razılıq komissiyası” yaradıldı. Uzun mübahisə və müzakirələrən sonra bu məsələ yalnız 1992-ci il martın 24-də öz həllini tapdı...
- Maksim müəllim, o günlər sizin kimi əziyyət çəkənlərdən daha çox ekranlarda görünən, ölkədə vəziyyəti stabilləşdirmək üçün can-fəşanlıq etdikləri diqqəti çəkən Nemət Pənahlı, Etibar Məmmədov, Əli Ömərov, mərhum Şadman Hüseynov idi. Onlardan hansı bu işlərdə müsbət rol oynadı?
- Gərək haqq danışasan, onların hər biri Heydər Əliyevin qayıdışında xüsusi rol oynadı. Rəhmətlik Şadman Hüseynov xeyli zəhmət çəkdi. Əli Ömərov da, Nemət Pənahlı da çalışırdı. Üzdə biruzə verməsə də, hiss olunurdu ki, Etibar Məmmədov da Heydər Əliyevin qayıdışının tərəfdarıdır...
- Bir sıra siyasət adamları böyük siyasi intellektə, gücə, iradəyə, idarəçilik qabiliyyətinə malik olan Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı baxımından 15 iyunu Milli Qurtuluş günü hesab edir. Bəs siz hansı arqumentlərlə bu günün tarixi rolunu dəyərləndirirsiz?
- Bu barədə o dövrdə mənim ayrıca çıxışım olub. Kitablarımda yazmışam. Tarix də göstərdi ki, Heydər Əliyevin gəlməsi vacib idi, yoxsa vəziyyət daha da pisləşəcəkdi. İndi o dövrün gerçəkliklərini bilməyənlər müxtəlif mülahizələr söyləyirlər. Amma biz o hadisələrin canlı şahidləriyik. Və tam səmimi şəkildə, heç bir təmənnasız, hər an həbs edilmək, güllələyə tuş gəlmək təhlükəsində qala-qala Heydər Əliyevin qayıdışı üçün əlimizdən gələni etdik. Çünki öncə dediyim kimi, söhbət konkret olaraq kiminsə hakimiyyətə gətirilməsindən yox, Vətənimizin, dövlətçiliyimizin, olan-qalan torpaqlarımızın xilasından gedirdi. 1993-cü ilin yaz-yayında Azərbaycan üçün çox kritik durum idi. Ermənistan başda olmaqla düşmən qüvvələr ölkəni parçalamq, “Ləzgistan” “Talış Muğan respublikası”, Kürdüstan və s. kimi subyektlərə bölmək istəyirdilər. Heydər Əliyev məhz Azərbaycanın parçalanma, federallaşma planının qarşısını aldı. Azərbaycan kimi kiçik bir dövlətin federallaşmanın sonu isə müstəqil dövlətçiliyin tam itirilməsi ola bilərdi...
Bir maraqlı faktı deyim sizə... Hələ 1992-ci ilin martında o vaxtkı prezident Ayaz Mütəllibov istefaya göndərilmişdi və ona Zaqulbada yaşamaq üçün şərait yaradılmışdı. Bir dəfə işlə bağlı Prezident Aparatına gəlmişdim. Tanıdığım şöbə müdirlərindən biri eks-prezident A.Mütəllibovla danışırdı. Məlum oldu ki, hazırda hökumət ona lazımı qədər ərzaq, yağ, pendir, şəkər də ayırmayıb. Mən bu məsələyə mənfi reaksiya verib təəssüfləndiyimi bildirəndə Mütəllibov o əməkdaşdan soruşdu ki, deyəsən, yanında kimsə var. Şöbə müdiri cavab verdi ki, bəli, Maksim müəllimdi. Ayaz müəllim dedi ki, telefonu ver ona. Dedim, Ayaz müəllim, gücümüz çatan qədər sizə kömək edə bilərik, siz bu ölkənin başçısı, ilk prezidenti olmusuz. Dedi, Maksim, bunlar düzələn məsələlərdi. “Əsas vacib məsələ odur ki, respublikada sözü keçən, müstəqil fikirli adamlardan biri kimi həmkarlarına, dostlarına çatdır ki, Azərbaycanı parçalayıb federallaşdırmaq istəyirlər- birləşib bunun qarşısını almaq lazımdı. Bu barədə bir neçə şəxslə də danışmışam. Amma vəziyyətimi görürsünüz. Telefonla danışmaqdan savayı gücüm heç nəyə çatmır. Birləşin və Azərbaycanın parçalanmasına imkan verməyin…” Mən də düşündüm ki, hər halda Mütəllibov keçmiş ölkə rəhbəri kimi bizdən çox məlumatlıdı, yəqin ki, bu sözlərdə həqiqət var. Odur ki, digər fikirdaşlarımızla, bayaq dediyim kimi, çıxış yolu olaraq yalnız Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsini düşündük. Və bu istiqamətdə mübarizə apararaq onun qayıdışına şərait yaratmağa nail olduq...
-Bildiyimizə görə, siz 1992-cü ilin mayında Heydər Əliyevin prezidentliyə namizədliyinin irəli sürülməsi üçün yaş senzi əngəlini aradan qaldırmaqdan ötrü Ali Sovetin fövqəladə sessiyasının çağırılması məqsədi ilə lazım olan 138 deputat imzasının toplanmasında da böyük fəallıq göstərmisiz. Hətta Bəxtiyar Vahbzadə, o vaxtkı Milli Təhlükəsizlik naziri, “KQB” generalı İlhüseyn Hüseynovun da imzalarını siz almısınız…
(Davamı var)
Söhbətləşdi: Sultan Laçın