“Din-azadlıq- tolerantlıq” mövzusunda keçirilən beynəlxalq konfransda çıxış edən millət vəkili Fazil Mustafa bildirib ki, dövlət dinə yox, cəhalətə qarşı mübarizə aparmalıdır. Hörmətli deputatın cəhalətlə mübarizədə hansı tədbirləri nəzərdə tutduğunu bilmirəm, amma söylədiklərində böyük həqiqət payı var. Ona görə ki, dinə qarşı mübarizənin özü belə mümkün deyil. Adəm oğlunun yarandığı gündən indiyə qədər keçmiş olduğu bütün tarixi mərhələlərə nəzər salanda bunun şahidi ola bilərik. Bəşəriyyət tarix boyu hansısa bir dinə inanıb, ona qulluq edib. Bəzən bu din, həqiqətən ilahi mənbədən qaynaqlanmasa da, bəzən ilahi mesajlar təhrif olunaraq şarlatanların əlində istismar vasitəsinə çevrilsə də insanlığın sığındığı hansısa müqəddəs ehkamlar olub. Elə bu faktın özü dini duyğuların insan fitrətindən gəldiyini, istəsək də, istəməsək də onu cəmiyyətin könlündən çıxara bilməyəcəyimizi sübut edən amildir. Bir halda ki, din duyğusu insan fitrətinin bir parçasıdır, dövlətin ona qarşı mübarizə aparması “yel dəyirmanı” ilə mübarizə aparmağa bənzəyər.
Heç uzağa getməyək, bir çoxlarımızın canlı şahidi olduğumuz sovet
hökuməti də bu cür Don Kixotluqla məşğul idi. Dini cəhalətin məhsulu olduğuna
inanır, müqəddəs ehkamlara qarşı savaş açır, cahilliyin aradan qaldırılmasıyla
insanlığı tiryək hesab etdiyi dindən azad edəcəyini düşünürdü. Amma bütün
israrlarına baxmayaraq könüllərdəki dini duyğularla bacarmadı. Zorakı tədbirlər
insanların dini düşüncələrini tərk etmələrinə yox, onu sadəcə gizlətmələrinə
yol açdı. Bununla belə sovet Don Kixotluğu ictimai həyatımızdan da yan ötüşmədi.
Dindarlara basqılar, ehkamların elmi şəkildə araşdırılmasına və təbliğatına
qoyulan qadağalar mövhumatçılığın artmasına gətirib çıxardı. İnsanların günah və
savab anlayışı dəyişildi. Faktiki heç kimin olmayan sovet təsərrüfatında dövlət
nəzarətini həyata keçirən “Allahsız” məmurların insafına qalan iqtisadiyyat
dağıldı, dövlət əmlakını mənimsəmək, oğurluq, rüşvətxorluq adi məişət hadisəsinə
çevrildi. Nəticəsə sovet hökumətinin özü də dağıldı. Bu mənada sovet hakimiyyətini
“Allahsız”lıq dağıtdı, demək mümkündür.
Bəli, din insanın yalnız metafizik dünyasını şəkilləndirməklə
qalmır. O həm də pisə, yaxşıya münasibətimizi müəyyənləşdirdiyindən sosial həyatımızda
hansısa qanundan və ya dövlət nəzarətindən daha böyük işlər görür. Bəzən
özümüzü qanunların və dövlət iradəsinin gözündən uzaqda hiss etsək də Allahın
gözündən yayınmadığımızı düşünə və öldükdən sonra yanacağımız cəhənnəm atəşindən
çəkinərək bir çox qanunsuz əməllərdən uzaqlaşa bilirik. Deməli, sosial həyatımızda
nizamlayıcı rol oynayan dinə qarşı mübarizə mümkünsüz olduğu qədər ictimai
baxımdan da faydalı deyil. O halda ona qarşı mübarizənin də bir anlamı yoxdur.
Sözsüz ki, bu gün ölkəmizdə dini fanatizmin getdikcə yayıldığını
görürük və bu tendensiya cəmiyyətimiz üçün yaxşı heç nə vəd etmir. Fazil
Mustafa da “cəhalətə qarşı mübarizəni gücləndirmək lazımdır” deyərkən, yəqin
ki, bunu nəzərdə tutur. Fəqət bu mübarizənin şəkili necə olmalıdır?
Əminəm ki, Fazil bəyin mübarizə anlayışında dini fanatiklərin həbs
olunaraq məhbəslərə doldurulması, İslami əqidələri ön plana çıxarıb dinc
mübarizə aparmaq niyyətilə yaradılan partiya bağlanması, hicablı qızların təhsil
hüququndan məhrum olunması və s kimi tədbirlərə yer yoxdur. Çünki bu kimi tədbirlər
nəinki cəhalətlə mübarizə demək deyil, əksinə cəhaləti təşviq edən əməllərdir.
Təhsildən məhrum olunan bir qız uşağı nə qədər elmdən uzaqlaşdırılaraq cəhalətin
qucağına atılırsa və sabah onun yandıracağı ocaqda isinən uşaqlar cəhalət
girbabına düşməyə məhkum edilirsə, demokratik dəyərləri əldə rəhbər tutub öz əqidəsi
uğrunda mücadiləyə qoşulan insanların yaratdıqları təşkilatı bağlayarkən də
onları dinc mübarizə metodundan uzaqlaşdırırıq.
İndiyə qədər bu metodlarla cəhalətə qarşı mübarizə aparan bütün
dövlətlərdə əks proseslərin şahidi olmuşuq. Dini fanatizmə qarşı amansız
mübarizə aparılan hər yerdə qısa müddətdən sonra bu qorxu mənbəyi nəinki
hakimiyyəti, hətta dövlət şəklini təhdid edən vasitəyə çevrilib. Bunun başlıca
səbəbi də məhz dini duyğuların insan fitrətindən irəli gəlməsi gerçəyinin gözardı
edilməsidir.
Zənnimcə, dini fanatizmə və cəhalətə qarşı mübarizənin metodu
“bataqlığın yaratdığı ağcaqanadları” tutub bir-bir öldürmək yox, bataqlığı
qurutmaq olmalıdır. Yəni, daha aydın təbirlə desək, cəhaləti yaradan amilləri
ortadan qaldırmaqla istənilən məqsədə nail olmaq mümkündür. Bu isə yalnız dini araşdırmalara
xüsusi diqqət ayırmaqla və ya dindarların sərbəst hərəkət etmələrinə imkan verməklə
də məhdudlaşmır. Həm də cəmiyyətimizdə radikal mübarizə meyllərini azaldan bir
sıra iqtisadi və siyasi islahatlar həyata keçirilməlidir. Sözügedən islahatları
aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik:
1. Siyasi islahatlar.
Sirr deyil ki, radikal dini cərəyanlar
əsasən qeyri-demokratik rejimlərdə ortaya çıxır. Bu, yalnız dinə aid məsələ də
deyil. Hətta dünyəvi prinsipləri əldə rəhbər tutan radikal siyasi cərəyanlar da
bu cür rejimlərin bünyəsində yaranıb və yayılıb. Əsl məsələ qeyri-demokratik
rejimlərin radikal təmayüllü cərəyanlara “hamiləliyi” və insanların qarşısında
başqa alternativlərin olmamasıdır.
Dindarlıq İnsanın fitrətən gəldiyi
kimi, bəşər övladı həm də azadlığa, daha gözəl həyat sürmək istəyinə meylli
doğulur. Təsadüfi deyil ki, ədalətli cəmiyyət arayışı tarix boyu bütün bəşəriyyətin
ən böyük amalına çevrilib. İnsanın bu istəklərini anlayışla qarşılayan rejimlər
tədrici dəyişiklik prosesi keçirərək heç bir daxili didişmələr yaşamadan bu
günkü sivil vəziyyətə gəliblər. Azadlıq istəyinə qarşı dirənənlər isə radikal
mübarizə nəticəsində tarixdən siliniblər. Deməli bütün radikal meylli siyasi cərəyanlar
kimi dini radikalizmi də yaradan rejimlərin anti-demokratik xarakterləridir.
Bunun ən bariz nümunəsini
qardaş Türkiyə ilə digər Yaxın Şərq dövlətlərinin müqayisəsi zamanı daha aydın
görə bilərik. Az-çox demokratik ənənələrə sahib olan Türkiyədə islamçılığın
sivil və mütərəqqi forması təşəkkül tapdı. Digər Yaxın ölkələrində isə
anti-demokratik mühit istər-istəməz radikal cərəyanları formalaşdırdı. Elədirsə,
biz də ölkəmizdə radikal meylli inanclı kəsimin getdikcə təşkilatlanamasından çəkiniriksə,
siyasi idarəetmə tərzimizi dəyişməliyik.
2. İqtisadi amil
İstənilən ölkədə bütün milli
gəlirin əksəriyyəti bir neçə oliqarxın əlində toplanarsa və əhalinin əksər hissəsi
kasıblıq həddində yaşayarsa orda ictimai münasibətlərdə radikallaşma meylləri
güclü olar. Bu sırf sinfi mübarizə prinsipinə söykənən ictimai
qanunauyğunluqdur. Sadəcə bu qanunauyğunluq bəzi ölkələrdə dünyəvi, bəzi ölkələrdə
isə dini dəyərlər biçimində ortaya çıxar.
Ətrafımız dini dəyərləri ön
plana çıxaran dövlətlərlə əhatə olunduğundan və demokratiyanı əllərində dəstəvuz
edən Qərbin ölkəmizlə bağlı yürütdüyü imperialist siyasətin nəticələri cəmiyyətimizi
istər-istəməz radikal dini cərəyanlara yönəldir. Rəsmi iradə cəmiyyətimiz bu təhlükəli
tendensiyadan qorumaq istəyirsə, öz iqtisadi siyasətinə yenidən nəzər salmalı,
ölkədə baş alıb gedən talançılığa qarşı mübarizə aparmalı, təcili olaraq sosial
mahiyyətli islahatlara başlamalıdır.
3. Təhsil amili
Sözsüz ki, cəmiyyətin
dünyagörüşünü onun təhsil siyasəti müəyyənləşdirir. Təhsildə axsayan istənilən
cəmiyyət cəhalətə sürüklənməyə məhkumdur. Cəhalət isə mövhumatçılığı doğurur.
Dini radikalizm də əsasən təhsil siyasətini düzgün qurmayan dövlətlərin
yaratdığı cəhalət mühitindən qidalanır. Bu mənada mövhumatçılıq və radikal
meyllilik əslində cəhalətin dinidir. Adı xristian dünyasında fərqli, müsəlman
dünyasında fərqli ola bilər. Mahiyyət etibarilə isə bütün cəhalətlər eynidir.
Hazırda təhsil ocaqlarımızı
başdan-başa bürüyən rüşvətxorluq, korrupsiya halları yetişən nəsillərimizi daha
rahat şəkildə dini radikalların qucağına atır. Düzdür, ölkədə fəaliyyət göstərən
bir sıra təhsil ocaqları var ki, dini duyğusu ağır basan qurumlar tərəfindən
yaradılıb. Fəqət bu özəl məktəblərdəki təhsil haqqının iqtisadi baxımdan orta səviyyəli
ailələrin büdcəsinə uyğun olmaması olduqca məhdud kəsimin bu imkandan
yararlanmasına şərait yaradır. Cəmiyyətimizin əksər hissəsi isə fitrətlərindən
gələn dini duyğu boşluğunu isə radikal qrupların təbliğ etdiyi ocaqlarda
doldururlar. Bu isə öz növbəsində cəmiyyətimizin daha da parçalanmasına xidmət
edir.
Cəhalətlə effektli mübarizə
aparmaq üçün dövlət iradəsi yuxarıda zikr etdiyimiz məsələlərə xüsusi diqqət
ayırmasa ölkə həqiqətən qaçınılması mükün olmayan sosial partlayışa doğru
sürüklənəcək.