Şeir hisslərin kövrəkləşməsi, şairin öz duyğularına təslim olma məqamıdır. Təsadüfi deyil ki, gözəl şeir dinləyəni əksər hallarda göz yaşlarına sövq eləyir.
Sevincdən hamı ağlayır. Musiqinin dili bəşəridir.
Ərəbin bəstələdiyi musiqi ingilisi ağlada bilər. Amma şeirin öz dili var. Bu
dili bilməyənlər onu başa düşməz. Dünyada o qədər ortabab və zəif şair var ki,
özlərini bəyənib durublar. Bu o deməkdir ki, onlar gözəl şeirin nə demək olduğunu anlamırlar. Əgər
anlasaydılar özləri də gözəl şeirlər yazardılar. Bu səbəbdən şairlər də
kateqoriyalara bölünürlər. Kvint Horatsi Flakk deyirdi ki, şairə
ortabablıq yaraşmaz.
Yazmaq istədiyim mövzunun şairliklə əlaqəsi
olmasa da, sənətkarın mənən ölməsi ilə bir başa əlaqəsi var. Söhbət alkoqolizmdən
gedir.
Şair kimə deyirlər? Şairin adi
insanlardan fərqi varmı?
Mən bu sualların cavabını özüm başa düşdüyüm kimi cavablandıracaq, alimlərin təcrübə vasitəsi ilə əldə etdikləri fikirlərlə izah etməyə çalışmayacağam.
Şair
o kəsə deyilir ki, hisslərini poetik şəkildə ifadə eləyə bilir. Poetik ifadə
şeiriyyətdir. Şeirdə fikir yükü nə qədər çox olsa, o qədər çox dərinlik ifadəsini
mənimsəmiş olur. Məsələn, şeir var ki, qafiyəsi, rədifi yerli-yerindədir, amma
şeiriyyət, fikir yükü yox dərəcəsində. Şeir də var, şeiriyyət fəlsəfi fikri üstələyir
və yaxud, əksinə, fəlsəfi fikir şeiryyəti. Bu saydığım şeir növünün heç biri
gözəl sənət nümunəsi sayıla bilməz. O zaman ki, fəlsəfə ilə şeiriyyət müvazilik
təşkil eləyir, o zaman M. Füzulinin “Leyli və Məcnun”-u yaranır, N. Gəncəvinin
“İsgəndərnamə”-si doğulur, İ. V. Hötenin “Faust”-u dilə gəlir. Sonuncu fikrimi daha
dolğun ifadə etmək üçün aşağıdakı beyt çox gözəl nümunədir:
“Öylə sərməstəm ki, idrak etməzəm
dünya nədir,
Mən kiməm, saqi olan kimdir, mehi-səhba nədir”.
(M. Füzuli)
İkinci sualın hamının başa düşəcəyi
dildə cavabı odur ki, şairin adi insanlardan fərqi olmasaydı, hamı şair
olardı.
İnsan sevincdən niyə ağlayır? Xoşbəxtlik
gözlənilmədən baş verəndə hissləri elə çalxalayır ki, bəndini-bərəsini aşır. Yeni
hadisənin yaratdığı güclü hiss axınını əngəlləməyi bacarmayan insanın gözündən
yaş gəlir. Görünür, insan öz hisslərinə yaxınlaşdıqca, səbəb kədər, ya sevinc olsun, kövrəkləşir.
Yəni göz yaşları hisslərin güclənmiş halında baş verir. Ola bilsin, elə bu səbəbdən
də, şairlərdən ciddi məsələlərdə ciddi qərar
gözləməyənlər var. Yəni şair hadisəyə daha çox qəlbinin gözü ilə nəzarət eləyir.
Şeir
var, insanı düşündürür, şeir var ağladır. Birinci halda idrak hissi özünə qədər
yüksəldir, yəni ona tam nəzarət eləyir. İkinci halda şair hisslərinə o qədər
yaxınlaşır ki, özü də onlarda əriyib yoxa çıxır:
“Qorxub budu, görsəm səni ləzzət tapa
çeşmim,
Şadəm ki, belə həsrəti-didar ölürəm mən”.
(S.Ə.Şirvani)
Hər
iki halda şeir gözəl sənət nümunəsidir. Onu söyləmək olmaz ki, bir şair həmişə
birinci versiyada nəzərdə tutulan ruhda şeirlər yazır, bir ayrısı ikinci, xeyr.
Şeir müxtəlif məqamlarda, müxtəlif hisslərin köməyi ilə yarandığından həqiqi
şairin şeirləri rəngarəngliyi ilə seçilir.
Deməli, hər bir insan duyğuları ilə ən
yaxın məsafədə olanda göz yaşı axıdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu, kədərdən
də ola bilər, sevincdən də. Hisslər hamıda eyni olmur. Hamı eyni təəssüratdan
eyni hissləri yaşamır. Birinə mənasız görünən hadisə başqasının ruhunu tarimar
edə bilər.
Hisslərin büruzə verilməsi prosesi zəka ilə tərs mütənasibdir. Əsrlər
boyu hissin ağlı üstələməsi və yaxud ağılın hissi üstələməsi halları insanilik
baxımından kənar vəziyyət kimi dəyəndirilib. Onu da nəzərdən qaçırmaq lazım
deyil ki, şair hisslərinə yaxınlaşdıqca gözəl şeirlər yaradır. Lakin bu anlarda
idrakın hisslərə nəzarət mexnizmi şeirin mahiyyətini təşkil eləyir.
Mən
yaradıcı insanın həyatında hansı idrakın daha mühüm olmağı barədə “İdrakı vəcd
nədir” adlı məqaləmdə danışmışam. Orda yazdıqlarımı burda təkrarlamaq niyyətində
deyiləm. Sadəcə, onu qeyd etmək istəyirəm ki, əgər şeir təkcə hisslərin ifadəsi
olsaydı, ən gözəl şeir nümunəsi dəlilərə məxsus olardı.
İndi keçək əsil mətləbə. O mətləb ki,
məni bu məqaləni yazmağa vadar edib.
Alkoqolizm nədir?
Alkoqolizm, sui-istifadə zəminində
spirtli içkilərdən ruhi, fiziki asılılıq yaradan və digər mənfi tibbi-sosial nəticələrlə
ifadə olunan xroniki intoksasiya mənşəli ağır xəstəlikdir. Bu xəstəliyə düçar
olan insanın məişəti və şəxsi həyatı içki ətrafında qurulur. Alkoqolla əlaqəsi
olmayan bütün qalan maraqlar isə sonrakı yerlərdə durur.
Həkimlərin söylədiyinə görə, spirtli
içkilər ruhi xəstəliklərin əsas amilidir. Təsadüfi deyil ki, xəstəxanalarda
müalicə olunan ruhi xəstələrin əksəriyyəti ömürlərinin çox hissəsini içki ilə
baş-başa keçirənlərdir. İngiltərə alimlərinin tədqiqatları nəticəsində sübuta
yetirilmişdir ki, dəliliyin təqribən səksən faizi spirtli içkilərdən əmələ gəlmişdir.
Mən niyə bu mövzuda yazmaq qərarına gəldim?
Məgər bizim o qədər də uzaq olmayan tariximizdə
dünya şöhrətli ola biləcək yazıçımız olmayıb?
Alkoqolizm bir başa beyin hüceyrələrini
öldürdüyü üçün bu xəstəliyə düçar olanlar idrakından sona kimi istifadə edə
bilmirlər.
Bu yaxınlarda şəxsən tanımadığım və
haqqında heç bir məlumatım olmayan şairin bir şeirini oxudum. Şeir, insafən,
pis deyildi. Əksinə, son günlərdə oxuduğum şeirlərin, bəlkə də, gözəli idi.
Amma şair hisslərinə iki səmtdən yaxınlaşmışdı. Birinci səmt onun poetik uğuru,
ikinci səmt içkinin təsiri ilə korşalmış mənəviyyatın səbəbi bilinməyən
narazılıq ifadəsi, özünü yazıq göstərmək cəhdi idi. Şeirdən hiss olunurdu ki,
şair öz hisslərinə süni şəkildə yaxınlaşıb və bu sünilik ondakı gözəl poetik
duyğuları zədələyib.
Mənə bu şair haqqında nəsə
danışsaydılar inanmazdım, amma öz duyğularıma inanmaya bilmədim. Əlbəttə, özüm
şair olduğum üçün həmin şairin bu, ya digər şeirlərindən anladım ki, o, içki
düşgünüdür və tək yaşayır. Sonralar öyrəndim ki, zənnimdə yanılmamışam.
Alkoqolizm xəstəsi şair nə dərəcədə bəşəri ola
bilər? İçki düşgünü yazıçı hara qədər böyüyə bilər?
C. Cabbarlınn “Oqtay Eloğlu” əsərindən
aşağıdakı parçaya nəzər salaq:
“Sevər: Ay qardaş, acam, xəstəyəm, kimsəsizəm! Mənə
kömək edin.
Oqtay: Aha! Çox gözəl! İndi sənin
doğrudan da ac olduğunu biz nədən bilək?
Sevər: Vallah, qardaş, acam! Özüm də xəstəyəm.
Oqtay: Bax, mənim çörəyim var, sənə
verərdim, ancaq nədən bilək ki, bu sözlər doğrudur. Bu iniltilər yalan deyildir.
Ürəyində “onu aldatdım” deyə, gülməyəcəksən. (Sevər ağlayır.) Yox, ağlama!
Bilirsənmi nə var! Dur, mən gedim bıçaq tapım. Yox, yox, bu şüşə ilə sənin
qarnını cırıb baxım. Doğrudan da acsansa, onda bax, bu çörəyi sənə verərəm”.
Cəmi bir neçə sətirdə qəhrəmanın
içkiyə aludə olması yazıçı tərəfindən ustalıqla qələmə alınıb. Bu bir neçə cümlədə
öz əksini tapmış böyük qəddarlığa baxın. C. Cabbarlının bu əsərindən məlum olur
ki, kim olur-olsun, adi insan, ya seçilmiş, içki düşgünü olandan sonra insani keyfiyyətlərini
qoruya bilmir.
Alkoqolizm, faktiki olaraq,
narkomaniyanın bir təzahürüdür və necə ki, narkoman narkotiki əldən buraxmamaq
üçün min bir vasitəyə, hiyləyə əl atır, eləcə də spirtli içki düşgünü
məhdudiyyət və qadağanı qarşılamaq üçün özünü və atrafdakıları aldatmaqla
məşğuldur.
Spirt dünyada
ən çox istifadə edilən məstecidir, çünki onu əldə etmək qeyri-qanuni narkotik
maddəni əldə etməkdən asan başa gəlir. Digər tərəfdən bir şüşə spirtli içki,
bəzən bir şüşə sərin sudan ucuzdur. Spirtli içkinin narkomaniyadan fərqi yoluxucu
olmamağındadır.
Hər iki halda bu xəstələr ətraf üçün təhlükə mənbəyidir.
Çox içmək düşünmə qabiliyyətini kütləşdirir.
İnsan özü dərk etsə də, etməsə də, fiziki, əqli və emosional vəziyyətini idarə
edən əsas orqanının”“beyninin funksiyası pozulmuş olur. Nə qədər çox içirsə,
beynin hadisəni düzgün qiymətləndirmək qabiliyyəti o qədər zəifləyir.
Şeirindən şairin içki düşgünü olduğunu
anlamaq ona görə asandır ki, belələrində qürur hissi ölür. Nə qədər gözəl söz
deyir-desin, bədbin, sağlam olmayan əhval-ruhiyyə, yerində olmayan yazıqlıq manevri
şeirin ruhuna hopur və oxucuda ikrah hissi oyadır. Məhz sağlam olmayan ruh içki
düşgünü şairi ələ verən xüsusiyyətlərin birincisidir. Ən böyük kədəri və ən
böyük sevinci böyük insanlar yaşayır. Şairin həyatı keşməkeşlərlə doludur. Üstəlik
zəmanənin bəxş etdiyi dəyərləndirilməmək göynərtisi, İNSAN problemi yanğısı həqiqi
şairin şeirlərinə təsirsiz ötüşmür. Lakin
bu təsir o ölçüdə olur ki, şeirin zövq vermə xüsusiyyətinə xələl gətirmir.
Fikrimizi aşağıdakı beytlə izah etməyə
çalışaq:
“Dust bipərva, fələk birəhm,
dövran bisükun,
Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi, tale zəbun”.
(M.Füzuli)
Şair şikayət edir. O, dostdan da,
dövrandan da narazıdır. Lakin dilənçilik etmək fikrində deyil. Şeirdə onun kimdənsə
yardım diləməsi hiss olunmur. İstənilən şairin kiminsə yardımına ehtiyacı ola
bilər. Hamı kimi o da ehtiyac hissindən sığortalanmayıb. Lakin ehtiyac hissi özünü
alçatmaq yolu ilə büruzə verilə bilməz.
Yaradıcı insan içki düşgünü olanda
beyni kiçildiyi, mənəviyyatı kirləndiyi üçün istedadını çəpərləyir. İçki
düşgünü olmaq zehnin parazitar xəstəliyidir. Istedadı inkişafdan saxlayır. Meypərəst
şair, yazıçı yeni nəsə yarada bilmir. “Təkərə düşmüş dovşan” kimi yadında qalan
köhnə biliklərin ətrafında fırlanır. Yəni yaradıcılıq bazası genişlənmir.
Son bir neçə iln söhbətidir. Spirtli
içki düşgünü və hətta nakotik istifadəçisi, əlbəttə, çox yaxşı tanıdığım bir
yazarın internetdə povestini oxudum. Povestin əsas xəttini narkotikanın təbliği
təşkil edirdi. Yazıçı bunu qəsdən etmişdi, ya elə düşünmədən yaşadığı həyatın
özəlliklərini ön plana çəkmişdi, anlaya bilmədim. İnsafən, yaxşı şeirlər
yazırdı. Gəncliyində qələmə aldığı nəsr əsərləri daha oxunaqlı və mənalı idi.
Münasibətimi bildirdim. İradımı qəbul etmədi. Əslində irad qəbul edəcək vəziyyətdə
də deyildi. Çünki insanlığa aid bütün keyfiyyətlərini itirmişdi. Baxışlarımdan
nə hiss elədisə: ”“ Mən hələ sona qədər korlanmamışam”“deyə çarəsiz bir görkəm
aldı. Bəlkə də, bu anlarda özünün də özünə yazığı gəldi. Belələri pul
qoparsınlar deyə, başlarına bu və ya digər bədbəxt hadisə gəlibmiş kimi o qədər
yalanlar uydururlar ki... Acınacaqlıdır, deyilmi? Onları bu günə kim salıb? Tamahları.
İçki düşgünü şairlərin də iki qrupuna
rast gəlinir. Bəziləri içmədən yaza bilmirlər. Digərləri içkidən yazmaq məqsədi
ilə yox, dincəlmək, rahatlaşmaq üçün istifadə edirlər.
İçmədən
yaza bilməyənlərin yazıları, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, müəlliflərini içki
aludəçisi kimi tez ələ verir. İkinciləri anlamaq bir az çətin olur. Hər iki halda
uzunömürlü sənət nümunəsi yaratmaq müəllifə nəsib olmur. Səbəb? Səbəb - içkili
hal ilə içkisiz hal arasında sözlə ifadə olunmayan fərqlilik. İçkiyə bağlılıq
çoxaldıqca bu fərq də böyüməyə başlayır. Bu fərq o qədər artır ki, qütbün bir tərəfi
sonsuzluğa tərəf yoxa çıxır. Qütbün bir tərəfi qalır”“ən mənfi mənada qeyri-normal
vəziyyət, yəni yarıdəlilik. Bu dəlilik, öz aralarında təmasda
olub bəzən bir-biÂriÂnin daxilinə keçən və poetik ilham kimi dəyərləndirilən dəlilikdən deyil. Bu o dəliliklərə
bənzəyir ki, A. Şopenhauer barəsində deyir: “... Əksinə, dəli öz zəkasında
in abstracto olaraq həÂmiÂşə keçmişi
daşıyır, amma yalançı keçmişi, yalnız onun üçün mövcud olan keçmişi ki, həmişə,
ya da yalnız ayrı-ayÂrı anlarda onunla belə olur və bu yalançı keçmişin təsiri düzÂgün
anlaşılmış indidən də istifadə etməkdə ona mane olur, halbuki, heyvan üçün bu mümkündür”.
Ömər Xəyyamın
aşağıdakı rübaisinə nəzər salaq:
“Gül rəngli şərab ver, bizə, ey saqi!
Uymayaq söhbətə, sözə, ey saqi!
Bir kuzə mey gətir, torpağımızdan
Dövran düzəltməmiş kuzə, ey saqi”
Bu rübai müəllifini ilk baxışdan şərabla dost olan biri kimi xarakterizə
edə bilər. Əslində isə çox yüksək çalar və ayıqlıqla ifadə olunmuş poetik nümunədir”“şeriyyətin
zirvəsi və müdriklik! Şair saqidən ona görə mey istəyir ki, içib ağı-qaradan
seçə bilməsin. Əks halda, M. Ə. Sabir demişkən, anladıqlarını söyləyəcək və
buna görə də onu öldürəcəklər. Ölən insanın cəsədi torpağa qarışır. Kuzəni də
torpaqdan bişirirlər. Deməli şair məst olmaqla yaxasını sözün məsuliyyətindən kənara
çəkmək istəyir. Sərxoş insan daha özü deyil. Özü olmayanın sözü nə olacaq? Hər
iki halda sərxoşluq rübaidə qeyri-ciddi hal kimi nəzərdən keçirilir.
Əgər minlərlə tədqiqat aparıla və bütün tədqiqtçılar deyələr ki, Ömər Xəyyam
içki düşgünü olub, mən inanmayacağam. Çünki onun yaradıcılığı bunun əksini nümayiş
etdirir. Olsa-olsa mey-saqi məsələsini şairin dövrandan qorunma cəhdi kimi qəbul
edə bilərəm.
Ağıl məsələsində heç kim təbiətdən narazı deyil və hər kəsi ağlı qane eləyir.
Çünki bütün dünyanı, dünya hadisələrini dərk eləyən idrak özünü dərk eləyə
bilmir. İnsan iki halda özündən ağıllı
birinin olması qənətində olur. Birincisi, yüksək ağıl sahibi olanda, ikincisi,
hər hansı çətinlyə düşəndə ki, başqasının məsləhətinə ehtiyac duyur.
Həkimlərin gəldiyi nəticəyə əsaslanıb qeyd etdik ki, içki düşgünü olmaq
beyni kiçildir və ağlı dəlilik həddinə qədər azaldır. Onda sual olunur, içki
düşgünü yazar necə böyüklük iddiasında ola bilər?
İçki düşgünləri bu suala cavab verməyə tələsməsinlər. Yəqin ki, onlar
düzgün fikir söyləyəcək qədər sağlam deyillər.
Dahi Nizami Gəncəvi “Sirlər xəzinəsi”
əsərində yazır:
Məgər mey nəşəsilə kədəri silmək olar?
Günəşin nur qaynağı məgər gillə suvanar?
Dərdlilərin yoldaşı, könüldaşı - dərd, açı,
Şərab düşkünlərinin şərabdadır əlacı.
Nizaminin müdrikamiz beytlərindən sonra meypərəslikdən yazmaq, əlbbəttə,
çətindir. Lakin mənim məqsədim seçilmiş insanların meypərəstliyini diqqət mərkəzinə
gətirmək idi.
Nəzərimə görə insan öz üzərinə yüksəlmə, ülvilik məqamında elə məstdir
ki, spirtli içki bu anları ancaq murdarlaya bilər. İçki düşgünündən şair də
olar, yazıçı da, yeri gəlsə, alim də və s...
Lakin içki düşgünü böyüklük iddiasında ola bilməyəcək. Çünki onun ən
böyük iddiası elə içki özüdür. Əlqərəz, özümdən misal gətirdiyim bir neçə misra
ilə yazını tamamlamaq istəyirəm:
“Təbiət ölən
üçün kədərlənmir, insanı
Nəslə qurban eləyir, qəbrə ömürlük sakin.
O qədər mey içəsən, duymayasan dünyanı,
Elə meydən içəsən, xalis ola idrakın”.
Iyul, 2014