Dünən Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetində bir hadisə ilə rastlaşdım. Bir amerikalı ilə ATMU-nun Beynəlxalq Əlaqələr şöbəsi əməkdaşlarının müzəkirəsinə şahid oldum. ATMU-da tələbələrin belə bir neçə xarici dildə sərbəst danışması adi hal olmasına baxmnayaraq, şöbənin əməkdaşı Orxan Musanın amerikalı ilə çox sərbəst və sürətli şəkildə ingiliscə söhbət etməsi çox xoşuma gəldi. Ancaq bir anda mən bir anlaşılmazlıq yaşadım. Bayaqdan universitetin əməkdaşı Orxan Musa sürətlə və sərbəst şəkildə ingiliscə danışdığı halda indi həmin amerikalı çox sərbəst şəkildə və sürətlə azərbaycan türkcəsində danışırdı. Öncə düşündüm ki, yəqin amerikalı dilimizdə bildiyi beş-on kəlməni  qəsdən işlədir ki, bizdə özünə rəğbət yaratsın. Amma söhbətin davamında gördüm ki, bu amerikalı bütün fikirlərini, nəinki təkcə elm və təhsillə bağlı, digər məsələlərlə bağlı olan fikirlərini də Azərbaycan türkcəsində çox sərbəst və səlis ifadə edir. Düşünə bilərsiz ki, yəqin Amerikada yaşayan türklərdən biridir bu bəy. Xeyir. Təmiz  ingilisdir. Virgil Tanner, Xəzər Universitetində dərs deyir. Bu amerikalı ingilisin dilimizdə belə gözəl danışması məndə iki sual yaratdı?

1. Nədən bizim caamatın böyük bir hissəsi, xüsusi ilə aydınlar- sənətçilər, yazarlar, təhsil işçiləri, iş adamları, məmurlar dilimizə belə laqeyd, umursamazdılar?

2. Kütləvi informasiya vasitələrində, xüsusi ilə televiziya kanallarında çalışanların əksəriyyətində niyə dilimizə sevgi yoxdur, onlar niyə milli düşüncədən yoxsundular?

Məncə, bu suallar cəmiyyətimizdə ciddi və geniş şəkildə müzakirə olunmalır. Fikrimcə, bu gün dilimizin inkişafının qarşısı nəinki alınıb, hətta deyərdim ki, dilimiz sürətlə məhv olmağa doğru gedir. Kimlərsə mənə etiraz edə bilər. Amma nə yazıq ki, bu etirazlar realığa yox, özünümüdafiəyə və duyğusallığa söykənimş olar.

Onu qeyd edim ki, son vaxtlar ölkədə dilimizini qorunması, tətbiqi və inkişafı ilə bağlı çoxlu qanun və dövlət proqramı qəbul edilib, Prezident tərəfindən fərman və sərəncamlar verilib. Amma bütün bunlar dilimizi gözləyən təhlükədən qurtarmağa, üzləşdiyi sorunları çozməyə yetərli olmayıb. Cəmiyyətə təsir imkanı olan şəxslərin, xüsusi ilə təhsil işçilərinin, sənətçilərin, yazarların, məmurların və . b. dilimizə laqeyd, umursamaz münasibəti, danışıqlarında dilimizdə qarşılığı olduğu halda çoxlu yabançı söz işlətmələri, hətta bəzi hallarda isə dilimizi aşağılayan ifadələri cəmiyyətin digər təbəqələrində dilimizə qarşı, yumşaq desək, bir kasıblıq, zəiflik, imkansızlıq, ehtinasızlıq fikri yaradır, dilimizi sevmək və qorumaq instiktini  öldürür. İndi siz düşünün ki, böyük bir tədbirdə adlı-sanlı, tanınmış, nüfuzlu bir alim, təhsil işçisi və ya sənətçi çıxış edir. Hər sözü cəmiyyətə təsir edən bu adamın çıxışında, danışığında, müraciətində ya da cavabında işlətdiyi yabançı sözlər əhalidə, onu dinləyənlərdə hansı təsiri yaradır. İndi siz düşünün ki, “Xalq” və “Əməkdar xadim” titullu bir çox sənətçi var ki, ən azından aldığı titula belə hörmət etmir, o titulun sahibi olan xalqın dilinə hörmətsizlik edir.

Yaxud, xüsusi fərman imzalayıb ona belə yüksək adı verən dövlət başşısının dilimizin qorunması,  tətbiqi və inkişafı ilə bağlı imzaladığı digər fərmana hörmətlə yanaşmır.  Eyni sözləri bəzi yüksək rütbəli məmurlar, hətta hökumət  üzvləri haqda  da demək olar.

Təsəvvür edin ki, elə hökumət üzvüləri var, Azərbaycan dilində normal danışa bilmir, danışdığını dinləyənlərin çoxu anlamır. Naziri, tanınmış iş adamı, alimi, sənətçisi bu gündə olan xalın sabahını düşünəndə adamı çarəsizlik bürüyür. Fikirləşirəm, görən bu nazirlər, məmurlar, bu tanınmış adamlar-alimlər, sənətçilər, iş adamları görüşdükləri, münasibət qurduqları qonşu dövlətlərdən olan həmkarları və ya tanınmışlarla ünsiyyətdə olanda bir zərrə də olsa özlərinin də bir dövləti təmsil elədiklərini düşünüb təmsil etdikləri dövlətin dövlət dilində səlis danışa bilmədikləri, ya da danışarkən çoxlu sayda yabançı kəlmə işlətdikləri üçün azca da olsa utanc hissi keçirirlərmi?

Görən, onlar bircə dəfə də olsa fikirləşirlərmi ki, Azərbaycanın yox, deyək ki, qonşu dövlətlərin hər hansı birinin -Rusiyanın,  İranın,  Türkiyənin hökumətində təmsil olunsaydılar  (bu başqa məsələdir ki, bu adamların çoxu həmin dövlətlərdə heç vaxt indiki mövqeyə yaxın buraxılmazdılar), o dövlətin dilinə qarşı belə abırsızlıq, hörmətsizlik edə bilərdilərmi? Bunu etsəydilər nələrlə üzləşərdilər? Məncə yox. Çünki bu hiisləri keçirsəydilər, yaxud da düşünsəydilər ən azından dövlət dilinə hər dəfə etdikləri hörmətsizliyi davam etdirməzdilər. Bir də siz diqqət edin ki, mən ana dili yox, məhz dövlət dili terminini işlədirəm. Ola bilər ki, Azərbaycan dili bu adamların (istər nazir, ya məmur olsun, istərsə də alim, sənətçi, ya iş adamı) ana dili olmasın.

Azərbaycan dili  hətta bu adamların nə ana dili, nə də ata dili ola bilər. Bu da kimsəni narahat etməməlidir.  Ona görə ki, hər bir Azərbaycan vətəndaşı kimi onların da seçmək, seçilmək və hansısa vəzifəyə təyin olunmaq haqqı var. Bu dediklərimiz Azərbaycan dili nə ana, nə də ata dili olan hər bir Azərbaycan vətəndaşının haqqı olduğu kimi, Azərbaycan dilini bilmək,  bu dildə səlis yazmaq və danışmaq da həmin adamların bir vətəndaşlıq vəzifəsi və borcudu. Dərd burasındadır ki, dilimizi başqa millətlərə məxsus Azərbaycan vətəndaşlarından çox, özünü sırf azərbaycanlı, hələ yeri gələndə özünü aşırı millətçi və dövlətçi sayanlar daha çox korlayır.

Bu amerikalı ingilis Virgil Tannerin danışığından sonra mənim cavab axtardığım ikinci sual isə televiziyalarda çalışanlarımızıla bağlıdır. Kütləvi informasiya vasitələri ədəbi dilin formalaşmasında həllidici vasitədir. Xüsusi ilə də televiziya kanalları, internet televiziyaları və saytlar. Lakin çox acınacaqlı haldır ki, dilimizin qorunmasında, tətbiqində və  inkişaf etməsində, eyni zamanda ədəbi dilin formalaşmasında mühüm rol oynamalı olan bu KİV quruluşları, dilimizi qorumaq və inkişaf etdirmək, ədəbi dili formalaşdırmaq bir yana, dilimizin  amansıscasına məhvinə istiqamətlənmiş fəaliyyət göstərirlər. Bu hal təkcə birbaşa, canlı yayımlarda olsaydı, bəlkə də kanallara müəyyən qədər haq vermək olardı ki, kanal yönəticiləri və ya aparıcıları kimlərinsə köntöy danışığına  ya da ifadələrinə müdaxilə edə bilmir. Ancaq bu halın video yazılarda da və daimi baş verməsi, bu abırsızlıqların (biabır abırsız deməkdir) qarşısının alınmamasına yönəlik heç bir əlamətin görünməməsi bu işin sistemli və düşünülmüş oması fikrini yaradır.

Yuxarıda da qeyd etdik ki, dilimizlə bağlı çoxlu sayda qanun, dövlət proqramı olması, fərman və sərəncam verilməsi yetərli olmayıb. Bütün yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq düşünürəm ki, bəlkə Dövlət dilinə qarşı olan bu saymazlığın, hörmətsizliyin və abırsızlığın qaşısını almaq üçün ayrıca Dil qurumu yaradılmalı, ya da AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun səlahiyyətləri genişləndirilərək  Dövlət dilini umursamayanlara, saymazyana yanaşanlara qarşı ciddi tədbirlər görülməlidir?! Bəlkə bütün nazirlik, komitə, baş idarələrdə, Ali təhsil müəssiələrində, böyük şirkətlərdə Dövlət dilinin işlədilməsi, inkişaf etdirilməsi və bir çox yabançı sözün qarşılığının tapılması və ya yeni sözlərin yaradılması üçün bir struktur (bu Dil şöbəsi, Terminologiya şöbəsi və s. adlana bilər) yaradılmalıdır?!

Yaxud hər bir adamın işə götürülməsində əsas tələblərdən biri də Dövlət dilində səlis və sərbəst yazıb oxuya bilməsi olmalıdır?!

Bu dediklərimin hansı olmalıdır, ya olmamalıdır, yaxud da bəlkə hamısı olmalıdır, bilmirəm, bu dövlət orqanlarının işidir. Amma onu bilirəm ki, əgər bu sürətlə və genişmiqyaslı şəkildə  ki dilimiz korlanır, təcili tədbirlər görülməsə, tezliklə dilimiz həftəbecərə çevriləcək. Bugünə qədər olan istər tarixi, istər elmi və istərsə də bədii ədəbiyyatı oxuyub başa düşmək üçün gələcək nəsillərimizin xüsusi dilmanca,  yaxud da  lüğətlərə ehtiyacı olacaq.

                                                                                 Bünyamin Qəmbərli