Moderator.az - ın müsahibi bir zamanların ən çox oxunan yazıçılarından biri, əsasən də “Payıza qədər” romanı ilə bir çox tabuları qırmağa cəhd edən Allahverdi Eminovdu. Qocaman pedaqoq və yazıçı ilə müsahibədə ədəbiyyat, təhsil və elmdəki bir sıra çatışmazlıqlara da toxunulub. Əvvəlcə özünün hazırki fəaliyyətindən danışan A.Eminov gileyini də gizlətmədi: 

- Qorkinin bir sözü var “ədəbiyyat həyatın vuran ürəyidi. Təhsil də ədəbiyyatdan doğur. Mən bu gün də aktiv ədəbi yaradıcılıqla məşğulam. Son olaraq 25 cildliyimin üçüncü cildi və “Evralogiya və pedaqogika” adlı elmi əsərim  çapdan çıxdı. Görünən tərəf odur ki, mənim 75 yaşım var. Amma görünməyən tərəf də budur ki, özümü 25 yaşlı insan kimi hiss edirəm. Yenə də yorulmadan yazıram. Sonuncu əsərdən sonra elmi əsərlərimin sayı 38-ə çatdı. Üç romanım da var ki, bunları ona qatmıram. 

Amma deyim ki, bütün bunların qarşılığında mənim əməyim qiymətləndirilməyib. 8 il “Maarif” dövlət nəşriyyatında baş redaktor və direktor işləmişəm, Müəllimlər İnstitutunun Salyan filialının ilk direktoru olmuşam, uzun illər pedaqoji mətbuatda çalışmışam, artıq 9-cu ildir ki, müəllimlərin təkmilləşdirilməsi ilə məşğulam. Yəni bir “əməkdar müəllim” adı da mənə verilmədi?! Amma indiyə qədər mən nəinki əməkdar müəllim, hətta əməkdar elm xadimi olmalı idim. Çünki çox işləmişəm, həyatımı təhsilə qoymuşam...

-Siz hələ gəncsiniz, yəqin həmin hadisələrdən xəbəriniz olmaz. Adını çəkdiyiniz əsərə qadağalar qoyuldu, təzyiqlər edildi. Amma üstündən müəyyən illər keçəndən sonra yenidən o məzmuna toxundular. Mən “Payıza qədər”in ikinci və üçüncü hissələrini də yazmışam. İkinci hissəsi “Naməlum qadına məktublar”, üçüncüsü  isə “Qadın nə istəyir” adlanır. Sadəcə imkan yoxdur deyə, çap edə bilmirəm. 

“Qapalı kitab” adlı romanım da səs-küyə səbəb oldu. İlk dəfə olaraq o romanda çağdaş təhsilin problemlərini qabartmışam. Romanda müəllim, professor, rektor obrazı da var. Baş qəhrəmanı isə Mərdanlı idi. Bilmirəm o vaxtı keçmiş təhsil naziri Misi Mərdanov onu özünə götürdü ya yox, amma mən real problemləri yazmışdım. Əsəri müəllimim Mircəlal Paşayevə həsr etmişdim. Onun da vaxtilə “Açıq kitab” adlı romanı 1930-cu illərin maarifinə həsr olunmuşdu. Mən isə həmin hadisələri XXI əsrə gətirdim.

“Şeytanın intiharı” adlı romanım da yaxşı qarşılandı. Onu deyim ki, mən çox məhsuldar işləyirəm. 400 səhifəlik elmi əsəri cəmi 20 günə yazdığım vaxt da olub. Bir adətim də var ki, heç zaman yazdığım əsərə geri qayıdıb, onu redaktə etmirəm. Azərbaycan ədəbiyyatına da ilk “elmi fantastik ədəbiyyat” terminini mən gətirdim. 

- Şah əsər sayılan “Payıza qədər” çap olunandan bir müddət sonra qadağan edildi. Amma insanlar alıb oxuyurdular. Adını çəkmək istəmədiyim yazıçı nəşriyyatda onun üzərinə pul qoyub satırdı. Amma mən intuitiv olaraq başa düşürdüm ki, bunlar mütləq mənim dediyimə gələcəklər. Roman fəlsəfi-estetik əsər idi. Yeddi rəng və onların estetik çalarlarından, insan psixologiyasına təsirindən bəhs etmişəm. Məndən xəbərsiz üç dəfə qanunsuz şəkildə çap olunaraq yayıldı.

“Qapalı kitab”da da bəzi yoldaşlar mənə irad tutdular ki, niyə təhsil nazirinə toxunmusan. Əsərin qəhrəmanının adı Dəmir Mərdanlı idi. Dedim ki, prototipə, obraza hansısa adı vermək yazıçı kimi öz hüququmdur. İkincisi də etiraf etdim ki, bəli, mən burada nazirin prototipini yaratmışam. Təhsildə baş verən problemlərin adını çəkmişəm. Misir müəllimin xətrin çox istəmişəm. Hər dəfə də mənə deyirdi ki, Allahverdi müəllim bu dəfə səni mütləq nəzərə alacayıq. Amma qəzeti açıb görürdüm ki, 200 müəllimə əməkdar müəllim adı verilib, amma mənim adım yoxdu orda. Əvvəlcədən de ki, bu alınmayacaq! “Əməkdar müəlllim” adı hələ mənim ancaq müəllim kimi fəaliyyətimə aiddir, axı elm xadimi kimi də işlər görmüşəm.

“Şeytanın intiharı”nda isə ziyalılar məni alqışladılar. Əsərin adı artıq hər şeyi deyirdi. Çünki burada real, maddi mənada olmasa da şeytanın özü belə ölümə intihara məhhkum idi. Vəzifə insanlarının özbaşınalıqları şeytanı o nöqtəyə gətirib çıxarır. Onu bu həddə çatdıran detallar romanın əsas ana xəttini təşkil edirdi.

- Sovetin sonlarında, 1990-cı illərin əvvəllərində o insanlar uğur qazanırdılar ki, onlar qapı döyməyi çox yaxşı bacarırdılar. Mən qapı döyməyi bilmədim. Əlimdə imkan olub  Misir müəllimin xoş saatında ona deyim ki, məni də nədəsə nəzərə al. Amma deməmişəm. Çünki gözümü açıb belə görmüşəm. Atam 40 il stansiya rəisi işlədi. Amma bir dəfə də olsun o vaxtkı rəhbər Bağırova yazmadı ki, mənə hansısa medal ver. İndi də bu yaşımda auditoriyaya girəndə qızarıram. Deyirəm görəsən 30 tələbəni qane edəcək dərs keçə biləcəyəm, ya yox?!

- Azərbaycanda bu janrla cəmi iki nəfər məşğul olmuşdu: Emin Mamudov və Namiq Abdullayev. Lakin hər ikisi çox az yazdılar. Buna baxmayaraq mən onların hər ikisinin bütün yazdıqlarını oxumuşdum. Namiq Abdullayevlə dost idim. O elmi fantastikaya insan xarakterini, insan əhvalını gətirdi. Ondan təsirlənərək mən də “Sarı çiçək” adlı elmi-fantastik povestimi yazdım. Bu istiqamətdə hekayələr də yazdım. Onlar məni məşhurlaşdırdı. Amma sonra gördüm ki, janr artıq ölüb. Oxucusu yoxdu. Hamı dedektivə meyl edir. Daha yazmadım.

- Əvvəlcə onu deyim ki, bizdə indi əsərləri xaricə çıxarıla biləcək müəllliflər var. Amma məni düzgün başa düşün. Yaradıcılığı girova çevirən amillər də var. Məsələn, tutaq ki, hansısa vəzifədəyəm, hansısa nazirin xətrini istəyən bir adamam və s. bu kimi şeylər yaradıcı adamı girova çevirir. Mən cəmiyyətin içindəki neqativi necə görə bilərəm ki, mən xalq yazıçısıyam. Necə görə bilərəm ki, mən “Şöhrət” ordenliyəm. Bunlar məndə olsa idi bəlkə də “Şeytanın intiarı” əsərini yaza bilməzdim. 

Cavan yazıçılara gəldikdə isə onlar hələ həyatın o qədər də çətinliklərini görməyiblər. Xatırlayıram, “Maarif” nəşriyyatında işləyən zaman dərsliklərdən birinin çapı gecikəndə bizi Mərkəzi Komitəyə çağırırdılar. Az qala maykamız su içində olardı. İndiki cavanlar bu kimi şeyləri görməyiblər.

Bir də maddiyatla bağlı olan məsələlər var. İndi elə bir zamandı ki, kiminsə pulu varsa o əsərini tərcümə elətdirib xaricdə buraxdıra bilər. Hərdən eşidirik ki, kimsə əsərini Türkiyədə, kimsə Kanadada çap elətdirib. Bu o demək deyil ki, onun yazdıqları bədii cəhətdən güclüdür. Elə deyil! Biz onsuz da o əsərlərlə tanışıq. Sadəcə həmin adamın maddi imkanı var deyə əsərini xaricdə çap etdirə bilib. Məsələn, Paşa Qəlbinur. Allah var eləsin, onun imkanı var deyə bu addımı atıb. Amma mənim imkanım yoxdu bircə hekayəmi tərcümə elətdirib xaricdə çap edim. Ona görə də Biləcəridən o tərəfə gedə bilmirəm. 

- Elələri var. İndi hamısının adı yadıma düşmür. İlqar Fəhmini gərək deyim. Elçin Hüseynbəyli də var. Bunlar xalqın içində olan yazıçılardı. Elxan Elatlının da bir kitabını oxumuşam. Amma xüsusi olaraq deyim ki, bu gün bir çox mətbu orqanlar ədəbiyyatın inkişafına mane olurlar...

- “Kaspi” qəzetində qabaq Natiq Məmmədli var idi. Özü də yazıçıdır. Ədəbiyyatı, poeziyanı çox gözəl bilir. Nə zaman yazı verirdimsə çap edirdi. Amma indi yerinə başqa baş redaktor gəlib. Qəzetdə 3 səhifə zəif şeirlər gedir. Həmin qəzetin təsisçisi Sona Vəliyevadır. Çox yaxşı ədəbiyyatçıdır və mənim ona böyük hörmətim var. Amma qəzetin ədəbiyyata aid olan yazılar ürəkaçan deyil.

“Ədəbiyyat qəzet”indən də gileyim var gərək deyim. “Bir yazı yolladım. İki aydır ki, orada qalıb. Azər Turan özü mənə dedi ki, mən gənclərin çap olunmasına üstünlük verirəm. Üzümə dedi ki, biz qocaları çap etmirik. Amma qəzeti açıb görürsən ki, əsasən akademiyanın işçilərinin məqalələridir. O gələndən hər dəfə ən azı beş məqalə akadmeiyanın işçilərinin məqalələridir. Mən İlqar Fəhmiyə dedim ki, niyə qəzeti başı başına buraxmısız? Gərək, Anara ərizə yazam ki, vəziyyət düzəlsin?”

-Siz mənə suaı versəniz ki, Allahverdi müəllim, bu yaşda nə yaxşı indiyə qədər doktorluğu müdafiə etməmisiniz? Onda deyərdim ki,  mən namizədlik işimi 1973-cü ildə müdafiə etdim. Sonra get-gedə gördüm ki, pedaqogika elminə təsadüfi adamlar gəlir. Biri jekdən yazıb müdafiə edir, biri başqa şeydən yazır... Məndə ikrah hissi yarandı və məni elmdən soyutdu. Daha sonra 1987-cu ildə doktorluq müdafiəsi üçün “Səməd Vurğun poetaikası “adlı monoqrafiya yazdım. Bu da əslində Bəxtiyar Vahabzadənın yaxşı mənada acığına yazılmış əsər idi. O həm namizədlik, həm də doktorluq işini Səməd Vurğundan edib. Doktorluq işi olan monoqrafiyasında Səməd Vurğuna aid neqativ fikirlər var idi. Mən də həmin fikirlərə cavab olaraq monoqrafiyamı yazdım. Amma sonra müdafiəmin dalıyca getmədim. Hardasa on il bundan əvvəl pedaqoji universitetdə əsərə müsbət rəy verdilər. Müdafiəyə hazır bildilər. Amma maddi imkanım olmadı ki, gedim müdafiə edim. Onda iki məqalən xaricdə çıxmalı idi. Bunun üçün də ən azı 500 manat lazımdı. Odur ki, qaldı. Bu məni soyudan birinci məsələ. İkinci məsələ isə ikrah hissidi. Gördüm ki, vaxtilə yazılarını al-qana boyadığım adamların hamısı indi professordular. Məndə buna qarşı ikrah yarandı. Bu mənada elmi  dadı gedib.

Açıq demək lazımdı. titullar da düzgün təqdim olunmur. Bu gün Ramiz Rövşən, Musa Yaqub, Vahid Əziz xalq şairləri deyil. Allah rəhmət eləsin, xalq şairi Zəlimxan Yaquba. Amma mən onunıa Musa Yaqubu heç cür eyniləşdirə bilərəm. Musa Yaqub bu gün mənim üçün ən böyük şairdi. Amma ona xalq şairi adı verilməyib. 

Düzdü, mən sonradan bir az peşman oldum ki, niyə müdafiə etmədim. Elmi dərəcənin təqaüdə də təsiri olacaqdı. Amma çalışdım. Bir dəfə də dedilər ki, professor adı üçün ən azı 3 namizəd yetişdirməlisən. Dedim ki, mən elə müəssisədə çalışıram ki, orada ümumiyyətlə, dissertant olmur. Vaxtilə Azad Mirzəcanzadə bir sanballı monoqrafiyaya görə elmlər doktoru adını verirdi. Qiyasəddin Qeybullayevdə elə olmuşdu. Çağırıb demişdi ki, sən bu əsərlə o boyda Dilçilik İnstitutunun işin görmüsən. Birbaşa elmlər doktoru və professor adı ilə qiymətləndirilməlisən. Mən də onu tanıyırdım. İstədim, Səməd Vurğuna aid yazdığım monoqrafiyanı aparım göstərim ona, amma aparmadım.