QƏLƏBƏDƏN QƏLƏBƏYƏ                                        

Müharibədə ruh  yüksəkliyi qələbə üçün vacib amildir. Bu ruh təkcə döyüşçülərə aid olmur, millətə də təsir edir. Ruhu, inamı olan millətin döyüşçüsünün  qələbə əzmi ondan güclü olan düşmənin məğlubiyyətinə gətirir. Tarixdən də məlumdur ki, ruhu, qələbəyə  inamı olan ordu sayca özündən artıq olan düşməni həmişə məhv edib.

1991-ci ilin aprelində Çaykəndin azad edilməsi onu azad edənlərdə - yəni DTK və “OMON”un döyüşçülərində xüsusi ruh yaratmışdı və təbii ki, bu ovqat xalqa da sirayət etmişdi. Ağcakənd (keçmiş Şaumyan) rayonunun şimal hissəsindəki üç kənd - Erkeç, Manaşid, Buzluq erməni yaraqlılarının  hərbi bazasına çevrilmişdi. Bu kəndlərin qonşuluğundakı Sarısu, Todan kəndləri, eləcə də azad edilmiş digər kəndlər hər zaman erməni qüvvələrinin hücumuna məruz qala bilərdi.

Çaykəndin geri alınması üçün ermənilərin  hazırlıq gördüyü barədə məlumatlar gəlirdi. Bu üç kəndin azad edilməsi Ağcakənd istiqamətində yolu tam  açır, perspektivdə Ağdərəyə həm Tərtər, həm də Ağcakənddən daxil olmaq imkanı yaradırdı. Gəncədə əməliyyat müşavirəsi zamanı DTK sədri Vaqif Hüseynov qarşıda məhz belə bir strateji hədəfin olduğunu deyəndə bəzilərinə real görünməsə də, Çaykənd əməliyyatı zamanı generalın istər hərbi, istər siyasi baxımdan Rusiyanın vacib dairələri ilə apardığı prinsipial danışıqlar onun dediklərinin reallaşacağına inam  yaradırdı. Qısa bir zamanda əməliyyat  hazırlığı başlandı.

Erkeç, Manasid, Buzluğun azad edilməsi DTK-nın xüsusi təyinatlı dəstəsinin və şəxsi heyətinin gücü ilə həyata keçirilməli idi. “OMON” o dövrdə daha çox Dağlıq Qarabağda əməliyyatlar keçirirdi. Amma əməliyyata başlamazdan əvvəl “OMON”dan da xüsusi bölük köməyə  gəlmişdi. 1991-ci ilin iyulun əvvəllərində artıq Todan kəndinin klubunda DTK-nın qüvvələri  kazarma yaratmış, hazırlıq işləri başlanmışdı. Hər üç kəndə eyni vaxtda və üç istiqamətdə  hücum hazırlanırdı.

Sovet ordusunun əsgərləri hələ də erməni yaşayış məntəqələrini  qoruyurdu. Belə bir durumda döyüşün faktiki olaraq rus əsgərlərlə aparılacağı  gözlənilirdi. Rəhbərliyin apardığı  danışıqlar nəticəsində iyulun 15-dən sonra rusların Xankəndidəki hərbi hissəyə qayıdacaqları məlum oldu. Goranboyun Dəliməmmədli qəsəbəsində DTK-nın qüvvələri peşə məktəbinin həyətində son  təlimatlar alandan sonra Todan kəndinə yollandı.  Səhər  tezdən hücum başladı. Elə ilk atəşdən sonra Manaşid, Buzluq kəndi istiqamətlərində  sovet ordusunun 2 zirehli maşını göründü. Buzluq və Manaşid istiqamətlərində hücuma keçən  əməkdaşlarımız onların güclü atəşi nəticəsində yarı mühasirə vəziyyətinə düşdü. Güllə yağış kimi  yağdığından baş qaldırmaq mümkün deyildi. Biz tərəfdən avtomat, pulemyot atəşləri yetərli deyildi, geri çəkilmək  belə çətinləşmişdi. Rusların hələ də  bu kəndləri qoruduğunu gözləmirdik.

Düşmən tərəfdə elektrik  transformatorunun arxasında dayananların atəşi heç imkan vermirdi. Bizim qumbaraatançımız mənə dedi irəli sürünək, o məsafəyə qədər ki, dizi üstə durub, erməni mövqeyini qumbaraatanla məhv edə bilsin. Təhlükəli  idi, amma oldu. Pulemyotla  erməni mövqeyini aramsız atəşə tutub ona şərait yaratdım ki, dizi üstə durub atəş aça bilsin. 3 mərmi atəşindən sonra ermənilərin istehkamı dağıldı və bir az geri çəkildilər.

Bu vaxt fürsətdən istifadə  edib bizim uşaqlar geri çəkilə bildi. Heç iki dəqiqə  çəkməmiş yenidən atəş altına düşdük. Qumbaraatançı ilə çox çətinliklə sürünüb  təhlükəsiz yerə çəkilə bildik. Həmin gün kəndləri ala bilmədik.

Axşam tərəfi yenə  Dəliməmmədli qəsəbəsinə toplaşıb döyüşün nəticələrini müzakirə etdik.

Məktəbin stadionunda DTK sədri  Vaqif Hüseynov və milis polkovniki Ramiz Məmmədov qarşımızda çıxış edib bildirdilər ki, döyüş zamanı bizim əməkdaşlardan iki nəfər yaralanıb, “OMON”dan isə iki əsgər həlak olub. DTK-nın əməkdaşları etiraz etdilər ki, nədən rus  əsgərlərinin olduğu əvvəldən bilinməyib, nədən zirehli maşınların mövcudluğu barədə informasiya verilməyib? Bir neçə  izahatdan, sual-cavabdan sonra Vaqif Hüseynov bir hadisə danışdı və bununla da suallara son qoyuldu.

Vaqif Hüseynov dedi:

- Bir dəfə yazıçı Fadeyev Stalinin qəbuluna gedib yazıçılardan şikayət etməyə başlayır. Deyir ki, Simonov semitdi, İlya Erenburq antisemitdi, Şoloxov tamam  antisovetdi, filankəs də burjua yazıçısıdır. Üzdə olan bir çox yazıçılar barədə  donosvari çıxış edir. Stalin qulaq asıb deyir: “Aleksandr Aleksandroviç, mənim sizin üçün başqa yazıçılarım yoxdur. Olanımız budur, gedin  işinizlə məşğul olun.” İndi Stalinin sözü olmasın, siz elə şey  tələb edirsiniz ki, o da yoxdur. Yəni bizim ordumuz,  sərkərdələrimiz yoxdur. Olanımız budur. Amma bu  olanla da istəyimizə çatacağıq. Səbr edin.

İki gün Todan kəndində  hazırlıq işləri gördük. Bu günlərdə ermənilərin  radio-danışıqlarını qeydə alır, gecə tərcümə etdirir, məlumatları Vaqif Hüseynova çatdırırdım. General Gəncədə dislokasiya olunmuş sovet ordusunun komanda heyəti ilə görüşlər keçirir, Xankəndidə yerləşən hərbi hissələrə Moskva vasitəsilə təsir edir, məsələni hüquqi cəhətdən əsaslandırır, ermənilərin qanunsuz silahlı dəstələrinə qarşı dövlət strukturlarının apardığı əməliyyata ordunun nəinki bitərəf qalmasını, hətta bizi dəstəkləməsini tələb edir, yüksək səviyyədə danışıqlar aparırdı. Və bütün bunlar  Bakıdan  deyil, birbaşa hadisə yerindən - DTK-nın Gəncə Şəhər Şöbəsindən aparılırdı.

 

İyulun 18-də yenə də üç istiqamətdə  hücuma keçməyi planlaşdırırdıq. Sabah ciddi döyüşün olacağını bilirdik. Ermənilərin radio danışığından da hiss edirdik ki,qarşı tərəf də hazırlşır. Qərara alındı ki, axşamdan  təxribat məqsədli kiçik hücum təşkil edib düşməni çaşbaş salmaq, atəş nöqtələrini, silahlarının  növünü öyrənmək lazım idi. Üç kənddən birini seçməli idik. Ən çox silahlanan Erkeç kəndi idi. Gün enəndə kiçik bir dəstəylə kəndin lap yaxınlığına ”“hardasa  200-300 metrliyinə yaxınlaşdıq. Cəmi 10 nəfər idik. Komandir Ağəli Rəhimov, Riyad Əhmədov, Akif Rüstəmov, Qoşqar Hüseynov  adlarını  unutduğum daha 5 üzvümüz və mən mövqe tutduq, ermənilərin səsini də eşidirdik. Komandir məni kiçik bir ağacın arxasına keçib mövqe tutmağımı,döyüş başlayanda atışma səsinə qonşu erməni kəndlərindən gələ biləcək qüvvələrin qarşısını almağı tapşırdı. Mövqeyim  bir az açıq yer idi. Saatlar yoxlandı, konkret vaxtda atəş açılması əmri verildi. Mən gözləməli, yalnız geri çəkiləndə erməni mövqelərini atəşə tutub, diqqəti yayındırmalı, dəstənin geri çəkilməsinə şərait yaratmalıydım. Döyüş başladı, ermənilər təşvişdə idilər, hara gəldi atəş açır, bizim qəfləti hücumu gözləmirdilər. 10 dəqiqə bitdi, növbə mənim idi. Əl pulemyotu ilə kiçik fasilələrlə atəş açır, uşaqların geri çəkilməsini təmin edirdim. Ermənilər tutduğum mövqeni güclü atəşə tutdular. Belə də olmalı idi. Bütün atəş mənə tərəf yönəlmişdi, əməkdaşlarımız geri çəkilirdilər. Yerim, mövqeyim çox da etibarlı deyildi. Güllələr başımın üstündən keçib, nazik armud ağacına girirdi. Gün tamam batdığından güllələrin işığı aydın görünürdü. Güllə üstümə yağış kimi yağırdı. Dayandığım dikdən çönüb geri çəkilmək belə mümkün deyildi. Dəstəmizin dərədə onları gözləyən maşına mindiklərini görəndə geri sürünməyə başladım. Etiraf edim ki, indi vurularam, bu saat vurularam fikri beynimdən çıxmırdı. Geri ”“geri bir xeyli sürünüb təhlükəsiz yerə çatanda dayanıb nəfəsimi dərdim. Artıq güllələrin başımın üstündən yuxarı uçduğunu sakit izləyirdim. Qarın nahiyəmdən yanıqlı ağrı hiss etdim. Fikirləşdim ki, axı ağzı üstə uzanıb atəş açırdım, qarnımdan yaralana bilmərəm. Əlimi ağrıyan hissəyə toxundurdum, əlim tamam qana batdı.Yenə anlamırdım ki, axı mənə güllə dəyməyib, üzü üstə olmuşam. Baxdım.Yayın günündə çalınmış otların sərt kökləri mən geri süründükcə hərbi kofta yuxarı çəkilmiş, dərimi ot kökləri tamam dağıtmışdı. Dəstənin üzvlərinə tərəf getdim, maşına minib  Todan kəndinə döndük.

Səhərisi gün yaxşı əhval ”“ ruhiyyə ilə üç istiqamətdə hücuma keçdik. Artıq ilk atışmada  ermənilər geri çəkilməyə, sonra qaçmağa başladılar. Kənd  camaatı yaraqlıların qaçdığını görüb onlara qoşuldu. Şərait  yaratdıq ki, əhali çıxa bilsin. Bu mənzərəni  o anda müşahidə etmək xoş olsa da, elə gecə növbə çəkəndə evini, neçə illər yaşadığı yeri, keçmişini itirən insanların, xüsusilə qadınların bir az uzaq olsa da üzlərindəki, səslərindəki təlaşı, vahiməni, həyəcanı görürdüm və  yaddaşımda yenidən canlandırıb bu adamları böyük siyasətin qurbanları hesab edirdim. Millət olaraq bunlar daha çox bizim başımıza gəldi. Malını, canını, ən əsası doğma yurdu, vətən torpaqlarını itirmək bizim alnımıza yazıldı. Alın yazımız davam edir, onun pozulmasının  Allahdan nə qədər asılı olduğunu deyə bilmərəm, amma özümüzdən asılı olduğuna şübhəm yoxdu. Buzluqda növbə çəkdiyim o gecədə də belə düşünürdüm, indi də”¦

7 “OMON”çu və 12 nəfər DTK işçisi Buzluq  kəndinə girdik. Başqa  dəstələr də Erkeç, Manaşid kəndlərini azad etdi. Bu kəndlər, xüsusilə Buzluq  kəndi Azərbaycanın ən səfalı guşəsində yerləşir. Kəpəzin şərq hissəsində həm meşəliyi, həm Alp  çəmənliyi olan bu kənd bir təbiət möcüzəsidir. Kəndin içindən axan çay və çayboyu tikilən evlər  çox gözəl mənzərə yaratmışdı. Tələbəlik illərində Hacıkəndə dincəlməyə gələrdik. Geri qayıdanda bir dəfə yaxın qohumum xanım-xatın Rəxşəndə xalam soruşdu ki, hara yaylağa getmişdin? Dedim ki, Hacıkənddə idik. Rəxşəndə xalam:”Hacıkənd nə vaxtdan yaylaq olub. Yaylaq Buzluğun boynudu”. Buzluq kəndinə girib mənzərəni görəndə, havasını udanda bildim ki, xalam düz deyirmiş.

Hər bir evi axtarıb əmin olduq ki, heç kəs  yoxdur. Ağcakənddən gələn yolu daim nəzarətdə saxlaya bilmək üçün kəndin hündür yerindəki  bir evi qərargah, həm də müşahidə məntəqəsi kimi seçdik.

Qərargah kimi seçdiyimiz  evdə çox şey qalmışdı. Qalan əşyalar içərisində məni  ən çox  ağrıdan fotoalbom oldu. İnsanın  keçmişi, tarixi, xatirələridir fotolar.

İllər keçdi, “Avropa” qəzetində “Şəkilli  söhbət” rubrikasının qonağı oldum. Şəkilləri redaksiyada dostum Hikmət Sabiroğluna verəndə dedim ki, hamısı itsə olar, bircə 6 yaşımda çəkilmiş şəkildən başqa. Hikmətin üzünü bir anda bürüyən hüzn yadımdan çıxmaz: “İlham bəy, ailə albomlarımız Şuşada qaldı. Şəkil  itkisinin nə olduğunu yaxşı bilirəm”. 

Onda Buzluqdakı erməni  evində qalmış fotoalbomu xatırladım və bir daha bu müharibəni başlayanları ürəyimdə lənətlədim. 

Üç kəndin azad edilməsi üç rayonun - Gəncənin, Xanların (Göygöl), Goranboyun  dincliyi, rahatlığı demək idi. Qarşıda Ağcakəndin  azad edilməsi dururdu. Dağlıq Qarabağın  ən böyük rayonuna - Ağdərəyə şimal tərəfdən yol tam açılacaqdı. Kəndlər azad edildikdən sonra onların  məskunlaşması  prosesinə hazırlıq işləri görülürdü. Ermənistandan gələn qaçqınların və yandırılmış Başqışlaq  kəndinin sakinlərinin bu yerlərə köçürülməsi nəzərdə tutulmuşdu. Bu plan, bir az gec olsa da, baş tutdu.

Bir neçə gündən sonra  DTK sədri Vaqif Hüseynov yenidən Gəncəyə gəldi. Əməliyyat müşavirəsi keçirdi və növbəti hədəfin Ağcakənd rayonunun ərazisi - ermənilərin əlində olan  Qaraçinar, Başkənd, Ağcakənd istiqaməti olduğunu və tezliklə əməliyyata başlanacağını bildirdi. 

Ruh yüksəkliyi bizi  göylərə qaldırmışdı. Müşavirə bitəndən sonra Vaqif Hüseynov üzünü mənə tutdu:

- Sən hazırlaş, mənimlə Goranboya gedəcəksən. Artıq sənin  təcrübən var. Müşahidə  aparacağıq. Komanda heyətinin məntəqəsini və hücum  istiqamətlərini müəyyənləşdirdikdən sonra müzakirə etməliyik. İnformasiya qıtlığımız var. Yəqin ki, səni Rus Borisi kəndinə  (orada malakanlar yaşayır), ermənilərin arxasına atmalı olacağıq. Bələdçi  səni müşayət edəcək. Bir neçə gün erməni qüvvələri barədə maksimum  informasiya topla, sonra geri dön, bir daha ölçüb-biçərik, uğurlu döyüş-əməliyyat planı hazırlayarıq. Amma,  hələ  Goranboya bir yerdə gedəcəyik. 

“Çayka”ya əyləşib  yola düşdük. Yolboyu  işdən çox ölkədək i vəziyyətdən, siyasətdən, qəzetlərdən söhbət etdik. Əlavə etdi ki, biz səninlə həm də jurnalist kimi  kolleqayıq, ona görə mətbuatdan da danışırıq.

Aramızdakı  dialoqu belə xatırlayıram. 

- İlham, biz  Çaykəndi, Buzluğu, Manaşidi, Erkeçi azad etdik, elədirmi?

- Bəli. 

- Bu əməliyyatlarda özün gördün ki, bizə ruslar kömək etdi. Həm yeri  gələndə neytral qaldılar, bəzən də texnika ilə kömək etdilər, elədirmi?  

- Belə oldu. 

- Biz indi hazırlaşırıq “Şaumyan selski”ni də (o vaxtkı Şaumyan kənd rayonunu) azad edək. Moskva yenə bizə kömək edəcək... Biləsən ki, bu, asan olmur, gecə-gündüz  aparılan çox çətin danışıqların nəticəsidir. Vaxt  gələr, bilərsən. İndi mənə de  görüm biz bu işimizlə kimə xidmət edirik?      

Sualı verib, diqqətlə üzümə  baxdı. Maşının  arxasında yanaşı oturmuşduq.    

- Xalqımıza - dedim.

- Bəli, Azərbaycana, Azərbaycan xalqına xidmət edirik. Amma gör, sənin (bizim demədi) jurnalist kolleqaların nə yazır, - “Azadlıq” qəzetini  göstərdi, - hər gün yazır ki, Moskvaya xidmət edirik. Bunlar bilmirlər ki, biz Moskvanın əli ilə  xalqımıza xidmət edirik. Qarabağda da  belə olacaq. Qarabağı da bu “boyevik”lərdən, saqqallılardan təmizləyəcəyik, Moskvanın əli ilə. 

...DTK sədri general-mayor Vaqif Hüseynov, baş əməliyyat müvəkkili mayor İlham İsmayılovla qəlb söhbəti edirdi...

Bu mənim Vaqif Hüseynovla sonuncu  söhbətim və görüşüm oldu. Goranboya gedib-qayıtdıqdan sonra bir daha generalı görmədim... 

Mən Rus Borisi kəndinə getmək üçün avqustun 19-da sabah erkən DTK-nın Goranboy şöbəsinə gəldim. Heç  kəs yox idi. Saat 9:00-da rəis Hüseynağa müəllim gəldi. Gülə-gülə dedi ki, heç yana getmək lazım deyil: “Qorbaçovu aşırtdılar. Gəncənin rəisi  Nağıyev zəng vurmuşdu. Dedi İlham geri qayıtsın”.

Moskvada  çevriliş olmuşdu. Əməliyyat telefonu ilə Gəncəyə  zəng etdim. Rəis Cəbrayıl Nağıyev bildirdi ki, Vaqif Hüseynov deyir geri qayıtsın, plan dəyişib. 

Gəncəyə  qayıtdım. Vaqif Hüseynov təcili Bakıya dönmüşdü.

                                                              

Tarixə “QKÇP”kimi düşmüş hadisələrdən sonra ermənilərin Qarabağ və ətraf rayonlarda fəaliyyəti hiss ediləcək dərəcədə artmış, hətta azad etdiyimiz Buzluq kəndinə qədər gəlib çıxmış, Başqışlaq kəndini tamam yandırmışdılar. Respublika rəhbərliyi səviyyəsində “putça”dan sonra ruh düşkünlüyünün yaranması, qəti addımların atılmaması açıq görünürdü. Qarabağ və ətrafında cərəyan edən hadisələrə adekvat reaksiya verilmirdi. Ermənilərin Buzluğa girib çıxması perspektivdə Çaykəndin yenidən işğalına gətirib çıxara bilərdi. Şöbədə hamı nahar fasiləsinə gedəndə rəisin otağına girib hökümət telefonuyla Tamerlan Qarayevin nömrəsinə zəng etdim. Özümü təqdim edəndən sonra yaranmış vəziyyəti danışdım və burda qüvvələr yerləşdirilməsə Çaykəndin yenidən işğal olunması təhlükəsini bildirdim.Tamerlan bəy Əsədovla danışacağına söz verib xudahafizləşdi. 

Belə bir vaxtda ”“ avqustun 30-da, günortadan sonra şöbəyə xəbər gəldi ki, Goranboyun Şəfəq kəndində bizim xüsusi təyinatlı dəstəmiz mühasirəyə düşüb, kömək etmək lazımdı. Mən və daha 4 əməkdaşımız silahlanıb Şəfəq kəndinə yollandıq...