Qarabağ  torpaqlarının, o cümlədən Şuşa və Laçının işğalının 3-cü onilliyini yaşasaq da, hələ də bu  yurdların yağı əlinə keçməsinin bir çox  qaranlıq  məqamlarına aydınlıq gətirilməyib.

Son günlər Laçının işğalıyla bağlı geniş müsahibələrini təqdim etdiyimiz 811 saylı keçmiş Laçın alayının qərargah rəisi Rafiq Nağıyevin Müdafiə Nazirliyinin keçmiş Baş qərargah rəisi general Şahin Musayev və onun əmr, göstərişləriylə hərəkət edən briqada komandiri polkovnik-leytenenant(hazırda generaldır) Elbrus Orucov haqda verdiyi açıqlamalar həmin günlərdə baş vermiş olayların bir  daha dərindən araşdırılması zərurətini ortaya qoyur(bu linklərə baxın: www.moderator.az/news/178452.html və  //www.moderator.az/news/178672.html ). 

Bu günlərdə milli orduda və cəbhəyanı ərazilərdə kök salmış casus şəbəkəsinin ifşası ilə bağlı Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin rəisi Mədət Quliyevin  söylədiyi "Bu xəyanətkar şəbəkə 1988-1990-cı illərdən kök atıb” cümləsi bütövlükdə işğal altındakı ərazilərimizin düşmənə təhvil verilməsində xarici kəşfiyyatlarla bağlı xəyanətkar şəbəkələrin mühüm rol oynadığını düşünməyə əsas verir... 

Hələ 1990-cı illərdə mətbuatda, hətta Şuşa və Laçının işğalıyla bağlı məhkəmələrdə o illərdə məsul vəzifələr tutan bəzi  general və zabitlərin “QRU”-nun (Rusiya Ordusunda  Baş Kəşfiyyat İdarəsi) agentləri olması haqda məlumatlar səslənirdi. Qarabağ döyüşlərinin iştirakçıları da şahiddirlər ki, bir çox hallarda, ordumuz uğurlu əməliyyatlar keçirdiyi, qələbəyə tam yaxın olduğu məqamlarda gözlənilmədən rəhbərlik və MN tərəfindən müəmmalı əmrlərin veirlməsi, igid komandir və döyüşçülərin arxadan vurulması, hər hansı strateji bir məntəqənin azad edildiyi son anda arxadakı qüvvələrimizin geri çəkilməsi nəticəsində irəlidəki döyüşçülərimizin mühasirəyə düşməsi və s. kimi  mübhəm olaylar torpaqlarımızın itirilməsində həlledici rol oynayıb.  

1991-ci ilin payızından başlayaraq yenicə müstəqillik qazanmış ölkədə nizami ordu ilə yanaşı, güclü kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat xidmətləri formalaşmamış AXC liderlərinin təhriki ilə keçmiş sovet ordusunun hissələrinin tələm-tələsik çıxarılması bəlkə də doğru addım deyildi. Çünki 1991-1993-cü illərdə sovet-rus ordusu(Qəbələ RLS-dəki baza istisna olmaqla) ölkədən çıxarılsa da, hələ XVIII əsrdən bəri torpaqlarımızda kök atmağa başlamış  Rusiya, eləcə də İranın kəşfiyyat  şəbəkələri qaldı. Sovet dövründə digər müttəfiq respublikalar kimi, Azərbaycanda da geniş agentura şəbəkəsi olan SSRİ DTK, “QRU” və s. kəşfiyyat və xüsusi xidmət qurumlarına bağlı qüvvələr bu və ya digər formada zərərsizləşdirilmədi. Baltikyanı və bir sıra Şərqi Avropa ölkələrində olduğu kimi, keçmiş DTK arxivləri dəqiq çözələnərək onun azərbaycanlı agentləri arasındakı bilavasitə Azərbaycanın milli maraqlarına xəyanət etmiş şəxslər müəyyənləşdirilmədi. Onların ölkənin siyasi rəhbərliyinə, hərbi və iqtisadi strukturlarına daraşmasının qarşısı alınmadı. Nəticədə həmin xəyanətkar şəbəkə xarici ölkələr, o cümlədən Kreml tərəfindən yeni qurulan dövlətin siyasi, hərbi, iqtisadi, elmi və s. sahələrinə dırmandırıldı. Onların arasında isə generallar da vardı, zabitlər də... Və təbii ki, ölkənin kəşfiyyat və  əks-kəşfiyyatının olmadığı bir şəraitdə Qarabağdakı döyüşlər zamanı da həmin agentlər öz işini asanlıqla gördü. Axı çox zaman müharibələrin nəticəsini ordular yox, kəşfiyyatlar və təxribat-diversiya qrupları həll edir...  

Hələ 2000-ci ildə “Azadlıq” radiosunda Mirzə Xəzər belə bir məlumat səsləndirmişdi:”ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi müəyyən edib ki, Azərbaycanda Rusiyanın təxminən 80 min agenti var...” Dərindən düşünsək, bu, çox dəhşətli rəqəmdi. Əgər həmin illər əhalinin 8 milyona yaxın olduğunu götürsək, Azərbaycanda hər 100 nəfər arasında, azı, bir nəfər Rusiya agentinin olduğu məlum olurdu...  Bu, bütöv bir ordu deməkdir. Və əslində ölkəmizdən çıxarılmış rus ordusundan da təhlükəlidir. Çünki ordunun harada olduğunu, üstümüzə gəlib-gəlmədiyini aydın görürdük. Amma kəşfiyyat agentlərinin hansı qurumda, necə fəaliyyət göstərdiyini, dövlətin hansı sahəsinə və nə vaxt zərbə vuracağını bilmək çox çətindir... 

Digər bir gerçəklik də ondan ibarətdir ki, Azərbaycandan tam çıxardığımızı(2012-ci ildə Qəbələ RLS-dəki rus hərbçiləri də ölkəni tərk etdi)  hesab etdiyimiz Rusiya ordusu əslində Ermənistandakı mövcud bazaları vasitəsi ilə bilavasitə işğal altındakı ərazilərimizə nəzarət edə bilir və çox güman ki, istədikləri vaxt oraya gedib-gəlirlər də... 

Ayrı-ayrı bölgələrimizin işğalı proseslərini təhlil edəndə də məlum olur ki, hər bir halda hansısa müəmmalı üçüncü qüvvələr işğala müqavimət göstərməyə çalışan sağlam güclərə mane olub. Və kəşfiyyat agentləri, təxribatçı və diversantlar həm bilavasitə, milli ordumuzun və könüllü dəstələrin daxilində, həm də ayrıca  operativ təxribat qrupları halında fəaliyyət göstəriblər. 

Keçmiş Laçın alayının qərargah  rəisi Rafiq Nağıyevlə söhbətimizdə bir neçə  məqam diqqətimizi çəkdi. Maraqlıdır, necə olub ki, Şuşanın işğalından sonra söndürülən işıqlar Laçının artilleriya atəşi altında olduğu və şəhərdə qalan yerli alaya məxsus qüvvələrin müdafiə olunmağa çalışdığı gecədə gözlənilmədən yandırılıb. 

Digər məqam: keçmiş  qərargah rəisi deyir: “Mayn 18-də Qubadlı istiqamətində  Tikanli zəmidəki mövqeyimizdən Laçın rayon mərkəzinə əks-hücum təşkil etməyə çalışdığımız vaxt  Bakıdan gəlmiş döyüşçülər arasında Qorxmaz adlı bir yaşli kişini elə  onlarla gəlmiş bir nəfər  güllələyib ermənilər tərəfə qaçmışdı. Onun kimliyini bilmədik... Həmin vaxt bizə Qubadlıdan da köməyə gəlmişdilər. Ancaq artıq gec idi...”

Həmin günlər Laşın alayına köməyə gəlmiş Qubadlı rayonunun hərbi komendantı vəzifəsini icra edən 851 saylı  keçmiş Qubadlı taborunun komandir müavini mayor Saleh Rüstəmov da 2015-ci ildə apardığımız söhbətdə Qorxmaz kişinin öldürülməsi ilə bağlı müəmmalı məqama toxunmuşdu. 

“Briqada komandiri Elburus Orucov hələ mayın 17-də gündüz- Laçın işğal edilməmiş Xanlıq kəndindən keçəndə biz onu həbs edib “qauptvaxt”a saldıq. Yalnız Müdafiə Nazirliyindən dəfələrlə zəng etdikdən sonra biz onu buraxdıq. Ancaq məcbur etdik ki, bizimlə bərabər Laçına əks-hücuma getsin. Mayın 18-də biz, Qubadlı döyüşçüləri Tikanlı zəmidən  Laçına doğru əks-hücum təşkil etməyə çalışdıq. Həmin vaxt mənə bir döyüşçü yaxınlaşıb dedi ki, Orucovun əsgərləri danışırdılar - eşitdim, səni vuracaqlar, özünü gözlə. Belə də oldu.  Hücum zamanı bizim qabaqda Laçın Turşsuyuna tərəf gedən döyüşçüləri bir dərədən çağırdılar ki, burda azərbaycanlı qadınları girov götürüblər, kömək edin. Dərəyə enəndə onlardan üçünü, o cümlədən məşhur döyüşçü Həsən Qorxmazı dərhal güllələmişdilər. Məni isə arxada Orucovun 11 nəfər döyüşçüsü hər tərəfdən üzərimə silah çəkib həbs etmək istəyirdi. Lakin tabor komandirinin müavini Aqil Həşimov özünü yetirib məni xilas etdi. Bizim döyüşçüləri dərədə azərbaycanca çağırıb vuranlar isə qara maskalılar olmuşdu. Çox güman ki, onlar Rusiya kəşfiyyyatına bağlı qruplar olub...” Saleh Rüstəmovun sözlərinə görə, sonradan 1990-cı illərdə o, Qubadlının işğalıyla bağlı haqsız yerə həbs edildiyi zaman keçmiş MTN-in zabitlərindən biri onu tanıyaraq deyib ki, o  zaman Laçına gedərkən qarşınıza çıxan biz idik... 

Qeyri-iradi belə bir fikir yaranır ki, keçmiş SSRİ DTK-nın Azərbaycan SSR şöbəsinin bazası əsasında formalaşmış MTN-in əməkdaşları arasında bilavasitə Rusiya kəşfiyyatına bağlı şəxslər qala bilərdi. Eləcə də  vaxtilə Rusiyada təhsil almış ordu generalları və  zabitləri arasında öncədən və ya sonradan “QRU” ilə əməkdaşlığa cəlb olunmuş hərbçilərin olması da mümkün idi...  

”1992-ci il oktyabrın 1-də Laçının Səfiyan kəndindəki döyüş zamanı ağır zədə aldığımdan məni  növbəti döyüşə girməyə qoymadılar və Xanlıq kəndinə hospitala apardılar. Həmin vaxt Əlyar digər tabor komandirləri Dağbəyi və Vaqiflə birgə hücum edib Suarası kəndini və yüksəkliyini azad edə bildilər. Hospitalda gecə yata bilmədim. Səhər tezdən xəbər çıxdı ki, Əlyarı vurublar. Sürücünü çağırdım və əlimdə çəliklə Tikanlı zəmiyə gəlib çıxdım. Əlyarın silahlanma üzrə müavini Asimdən soruşdum ki, Əlyarı harada, necə vurdular. Dedi, Laçının Fətəlipəyə kəndinin yanında hücuma keçəndə güləbirdli Vaqif Cabbarovla Əlyarın arasında bir balaca mübahisə oldu. Əlyar təklif etdi ki, düşməndən nə sliah ələ keçirsək, yarı böləcəyik. Vaqif isə razılaşmadı, dedi, kim qabaqda getsə, silahın hamısını o götürəcək. Bu minvalla Əlyar Əliyev güləbirdli Vaqifdən təxminən 1 km irəlidə ermənilərlə atışmada idi.  Bir məqamda  necə oldusa, Əlyar döyüşün getdiyi yerdə maşından düşdü. Yerə düşən kimi, düşmən tərəfdən onu atəşə tutdular. Sürücüsü Əlisəadət  ona tərəf gedəndə onu da arxadan vurdular. Elə həmin anlar erməni tərəfdən peyda olan 5 maskalı qara geyimli döyüşçü Əlyarın meyidini götürməyə cəhd etdilər. Ancaq arxadan gələn Vaqifin taborundakı “BMP” onları atəşə tutdu və qara maskalılra qaçmağa məcbur oldular...” Maraqalıdır, həmin qara maskalı döyüşçülər erməni idilərsə, üzlərini niyə gizlədirdilər?..

Qeyd edək ki, 1992-ci ilin payızında Laçın dəhlizinin azad edilməsi əməliyyatı zamanı Kəlbəcər istiqamətindəki döyüş əməliyyatlarında da oxşar təxribatlar, arxadan vurmalar və s. qeydə alınıb. 

Laçın polis taborunun komandiri olmuş Çingiz Abbasov isə Laçının işğalı günlərindən danışarkən  Fərəcan kəndində müəmmalı qara plaşlı dəstələrlə rastlaşdığını söyləyir: ”1992-ci il mayın 18-də  əmr verdilər ki, Laçından 30-40 km məsafədə Hadrutun erməni kəndləri ilə qonşu olan Yuxarı Fərəcan kəndinə getməlisiz... Yuxarı Fərəcanda kiçik atışmalar oldu. Ancaq ilk günlər ermənilər oradan hücuma keçmədi... Laçınla heç bir əlaqəmiz yox idi. Bütün radiostansiyaları bağlamışdılar. Yalnız mayın 18-də səhər tezdən rəis müavini Telman Tanrıverdiyev Laçına ərzaq dalınca yollandı. Lakin az keçməmiş qayıdıb dedi ki, artıq ermənilər Laçını işğal edib yandırırlar. Çıxılmaz vəziyyətdə qalmışdıq. Laçın rayon mərkəzi alındıqdan sonra biz üç tərəfdən mühasirədə qalırdıq...

Həmin gün gündüz dumanlı hava idi. Qəflətən yaxınlıqda vertolyot səsi gəldi. Sonra isə atışma başladı. Uzaqdan qara plaşlı hərbçilər göründü... Həmin hadisə, o gün bizə tərəf gələn plaşlı hərbçilərin kimliyi bu günədək mənim üçün müəmma olaraq qalır. O da maraqlı idi ki, qarşı tərəfdəki həmim plaşlı döyüşçülər əsasən göyə atəş açırdı. Sanki bizə xəbərdarlıq edirdilər ki, sakitcə çıxın, sizə toxunmuruq... Onların çox olduğunu və digər iki tərəfdən də atəş altında qalacağımızı nəzərə alıb geri çəkildik...”

I Qarabağ savaşındakı uğurlu və uğursuz bütün əməliyyatların təhlili və son günlər ordudakı casus şəbəkəsinin ifşası göstərir ki, torpaqlarımızın işğalı zamanı erməni işğalçı və terrorçu qüvvələrinə dəstək verənlərin qurduğu təxrubatların arxasında həm ölkə daxilində, həm də xaricdə kifayət qədər güclü mərkəzlər və fiqurlar dayanıb. Və onlar tam üzə çıxarılıb cəzalandırılmayınca torpaqlarımızın işğaldan tam azad edilməsi də mümkün olmayacaq...