Bu da elə Azərbaycanın hələ 1997-ci ildən israrla dediyi məsələdir. O zaman mərhum Heydər Əliyevlə həmkarı Ter-Petrosyan “Böyük siyasi saziş”in imzalanmasının demək olar ki, bir addımlığında idilər. Lakin sülh prosesi o vaxt Rusiya tərəfindən pozuldu.

Bu, sonralar - Köçəryan hakimiyyəti dövründə də baş verdi. Kreml tərəflərin ilk razılaşmasını onda da Köçəryanın əli ilə pozdu.

Rusiya “Böyük sülh sazişi”nin imzalanması planını yalnız ona görə pozurdu ki, bu iki Cənubi Qafqaz ölkəsi, habelə Ermənistan və Azərbaycandan fərqli olaraq Kremllə birbaşa açıq münaqişədə olan Gürcüstan sülh və dinclik əldə edən kimi Qərbin nüfuz dairəsinə daxil olacaqdılar.

1999-cu ilin həmin o payız günü Stroub Telbott qoltuğunda Qarabağa dair “Böyük sülh sazişi” layihəsi İrəvanın Zvartnots aeroportunu tərk edərkən heç ağlına da gətirə bilməzdi ki, bir neçə dəqiqədən sonra Ermənistan paytaxtında yenidən silahlar danışacaq. Axı siyasətçilər susanda silahlar danışmağa başlayır, elə deyilmi?!

Unutmayaq ki, 90-cı illərin sonlarında regiondakı mənzərə bir qədər fərqli idi. Türkiyə onda qərbpərəstliyin önündə gedirdi, bu ideyanın bayraqdarı idi. Rusiya isə Qərblə hesablaşmamağı ağıllarının ucundan da keçirməyən ölkələrlə əhatələnmişdi. Belə bir şəraitdə Qarabağda sülh Rusiya təsiri anlayışının uyuduğu tabuta vurulacaq son mismar demək olardı. Kreml Qərbin sülh planını buna görə iki dəfə pozdu...

Bu gün isə Qərb bu regionda yoxdur. Əlbəttə, sabah nələrin olacağını heç kim deyə bilməz. İllah da Qərbin Kremlə tətbiq etdiyi sanksiyaların fonunda bunu demək çətindir. Lakin bu gün bunu əminliklə söyləmək olar ki, Qərb artıq bu regionda deyil. Hələlik belədir. Əlbəttə, Gürcüstanın siyasi sistemində Amerika tərəfdarı olan qüvvələr hələ də az deyil, amma bu ölkənin yeni sahibinin siyasi yönü artıq aydın şəkildə müəyyən edilib. Gürcüstan Qərbin təsirini öz canından damla-damla, qram-qram sıxıb çıxarır. Gürcüstanın baş nazirinin birbaşa Lyubyanka və Kremldən təlimatlar almağa başlayacağı gün o qədər də uzaqda deyil...

Beləliklə, Rusiya Cənubi Qafqaza nəzarəti arxayın şəkildə öz əlinə aldı. İndi Rusiyanın burada öz mövqeyini möhkəmləndirməsi üçün ona Qarabağ münaqişəsini lokallaşdırmaq və tərəfləri “Böyük siyasi saziş”i imzalamaq üçün danışıqlar masası arxasına oturtmaq çox vacibdir.

Postsovet məkanında yeni inteqrasiya birliyinin yaradılmasına hər yolla can atan Vladimir Putinin maksimum proqramı ilə bağlı artıq heç kimdə şübhə yoxdur. Amma Rusiyanın Azərbaycanı yeni geosiyasi konstruksiyaya sürükləməsi heç cür alınmır. Bir-birinə düşmən olan iki ölkə eyni vaxtda Rusiyanın vahid geosiyasi nüfuz məkanının elementləri ola bilməzlər.

Bundan əlavə, Qarabağ münaqişəsi hər an partlamağa hazır olan amildir. Rusiya ilə anlaşan elitaları dəyişmək, bununla da Rusiyanın nüfuzunu sarsıtmaq və xaos yaratmaq məqsədilə o amildən bu dəfə də Qərb istifadə edə bilər. İdarəolunan xaos nəzəriyyəsi məhz bu ssenarini nəzərdə tutur. Yeri gəlmişkən, amerikalılar bunu yaxşı bacarırlar. Yaxın Şərqdə qalanmış böyük geosiyasi tonqala baxın...

Beləliklə, əgər son 20 ildə Rusiya Qarabağ münaqişəsinin dondurulmasına daha isti baxırdısa, indi ona Azərbaycana daha yaxın olmağa imkan verən açar lazımdır.

Düzdür, Rusiyanın Azərbaycanda siyasi nüfuzunun artmasında ilk növbədə Azərbaycan hakimiyyətinə təzyiq göstərməyə çalışan Qərbin özü günahkardır. Vaşinqton əsas məqsədinin İlham Əliyevi devirmək olduğunu artıq heç gizlətmir də. Belə olan halda Azərbaycan prezidenti etibarlı müttəfiqlərinin - Rusiyanın, Türkiyənin, İranın və s. yardımına arxalanmayıb nə etməli idi ki?! Amma bu, artıq başqa söhbətin mövzusudur.

Bu gün isə İ.Əliyev qapıları Rusiyanın üzünə taybatay açıb. Prezident bunu Putinin nəzarətindəki telekanala müsahibəsində də açıq və səmimi şəkildə söylədi. Rusiyanın siyasi təsiri amili Bakıda beyinlərə və ictimai ovqata heç vaxt olmadığı qədər hakim kəsilib. Çünki hamı Qarabağ məsələsi ətrafında yenilik və dəyişikliklərin intizarındadır.

Belə görünür ki, Sərkisyanın ətrafı da siyasi cəhətdən ayılmağa başlayır. Onlar da seçdikləri yolun tam perspektivsizliyini anlayır. Başa düşürlər ki, bu siyasətlə nə hakimiyyəti saxlamaq, nə də ölkəni inkişaf etdirmək mümkün deyil.

Ermənistan prezidentləri öz xalqını qonşu ölkələrin torpaqlarını ələ keçirmək kimi çürük və axmaq arzudan əl çəkməyin vacibliyinə inandırmağa çalışmışdılar. Qarabağ alovunun içindən çıxmış Ter-Petrosyanın sülh bağlamaq niyyəti xoşməramlı idi. O, öz ölkəsini hazırkı rəzalət və kasıblıqdan, təcrid olunmaqdan xilas etmək istəyirdi. Köçəryan isə əksinə, erməni dövlətində hakimiyyəti uzun onilliklər üçün ələ keçirmiş Qarabağ klanının iqtidarını mütləq hakimiyyətə çevirməyə cəhd edirdi. Nəticəsi nə oldu? Qarabağ klanı ermənilərin olmayan, onlara yad olan bir parça torpağı xilas etmək üçün rəsmi Bakının edə bilmədiyini etdi - Ermənistan öz dövlət müstəqilliyini itirdi. Ermənistan Köçəryandan sonra, Sərkisyanın dövründə tamamilə marionet dövlətciyə çevrildi.

Sərkisyan özü də gözəl bilir ki, əgər Kremlə etiraz etməyə qalxsa, onu bir andaca devirərlər. Heç Sergey İvanovla şəxsi dostluğuna da baxmazlar. Özü də Kremlin öz yeni vəzifəsini həyata keçirməsi üçün Rusiya Baş Kəşfiyyat İdarəsinin (QRU) İrəvandakı etibarlı rıçaqlarını hərəkətə gətirməsinə də ehtiyac qalmaz. Parlamentdə yeni gülləboran nəyə lazımdır axı?! Moskvanın İrəvandakı ən yaxşı köməkçisi narazı xalqdır, daha dəqiq desək, erməni xalqının Ermənistanda qalan azsaylı hissəsi... Pis günə salınan ac ölkəni tərk etməyə macal tapmamış narazı erməni xalqı yeganə dayağı Kreml olan Sərkisyanı və Qarabağ klanını bir göz qırpımındaca devirər. Buna hazır və qadirdir.

Əliyevdən fərqli olaraq Sərkisyanın manevr imkanları yoxdur. Ermənistanın Vaşinqtonla körpüləri yanıb. Onun bir böyründə düşmənçilik etdiyi Türkiyədir, digər böyründə isə qəfildən nəyə görəsə yeni rolda - Qərbin potensial enerji qaynağı rolunda çıxış edən İran...

Sərkisyan Ermənistan prezidenti yox, “DQR” və ya “Novorossiya” prezidenti rolundadır. O, artıq Girkinin və ya dnepropetrovsklu Motorolanın rolunu icra edir. Kreml nəyi diqtə edirsə, o da onu deyir.

Sərkisyanın Soçi görüşündən dərhal sonra azərbaycanlıların ünvanına dostyana bəyanatlarının, onları Sevan gölünün sahillərinə dəvət etməsinin səbəbi bax, elə bu idi. Vassal öz Sahibinin ovqatındakı dəyişikliyi Soçidə o dəqiqə hiss etmişdi.

İlham Əliyev isə tamamilə başqa mövqedədir. O və dövlət aparatı öz ölkəsindəki vəziyyətə tam şəkildə nəzarət edirlər. Əliyev xarici oyunçuların maliyyə tranşlarından qətiyyən asılı deyil. O, öz üzərinə vassal öhdəlikləri götürməyib. Yan-yörəsində nə MKİ var, nə də deputat və nazirlərə paralel hakimiyyət mərkəzlərindən atəş açmağa qadir QRU... Çünki ölkədə bu paralel hakimiyyət mərkəzlərinin heç özləri də yerli-dibli yoxdur.

Bundan əlavə, əyalət səviyyəli qarabağlı siyasətçidən (Sərkisyandan) fərqli olaraq Əliyev çoxvektorlu və düşünülmüş xarici siyasət yürüdür. Azərbaycan Türkiyə və İran da daxil olmaqla bütün regional oyunçularla müttəfiqlik münasibətlərindədir. Üstəlik, Azərbaycan çox qüdrətli və dünya miqyaslı oyunçu olan İsraillə möhkəm və sıx əlaqələr qurub. Özü də bunu müsəlman dünyası ilə də müttəfiqlik münasibətlərini qoruyub saxlaya-saxlaya edib...

Sərkisyanın geri çəkilməyə yeri yoxdur. Arxada divardır. Əliyevin isə xeyli dayaq nöqtələri var. O, Qərblə körpüləri də yandırmayıb.

Əliyev hələlik yalnız bloklara qoşulmamaq platformasında dayanıb. Bəs nəyə görə “hələlik”? Ona görə ki, Azərbaycanın xarici siyasət seçiminin taleyi Qarabağ münaqişəsinin taleyindən asılıdır. İlham Əliyev sərt praqmatik və hakimiyyət ustasıdır. O görür ki, Qərb regiondakı mövqelərindən tam geri çəkilir. Özü də könüllü şəkildə, müqavimət göstərmədən çəkilir. Görür ki, Qərb regiondakı öz “Azadlıq adası”nı az qala bir yerindən asılacaq yerli Fidellə birgə “bədheybət”in ağzına atdı. Və o, Rusiyanın Azərbaycana verdiyi siyasi dəyərin miqyasını tam şəkildə anlayır.

Özü də əgər Kreml Sərkisyanı bir andaca ağrısız devirə bilərsə, Azərbaycanda Əliyev hakimiyyətinin süqutu bütün region üçün faciəvi nəticələrə gətirib çıxara bilər - Qafqaz dərhal Suriyaya çevrilər.

Əliyev öz xalqı tərəfindən tam şəkildə dəstəklənən iradəli və xarizmatik siyasətçidir. Bundan əlavə, axı Kremlin özünün də Azərbaycanın özündə seçə biləcəyi başqa heç kəs yoxdur. Azərbaycanın öz sıralarında rusdilli bomondu da birləşdirən yeganə mütəşəkkil sosial-siyasi qüvvəsi indiki hakim partiyadır. Qalanları isə zavallı marginallar və Rusiyaya münasibətdə aqressiv ovqata köklənmiş, sosial simasını itirmiş dağınıq ünsürlərdir. Bu mənada Azərbaycana qarşı istənilən aqressiv siyasət burada ikinci Ukrayna ssenarisi demək olardı. Bu isə heç kimə lazım deyil, heç kimi qane etmir.

Suveren demokratiya sistemi Azərbaycanın siyasi sistemində İvanişvili kimi siyasətçilərin peyda olmasını istisna edir. Kreml bunu “Milyarderlər ittifaqı”nın 2013-cü ilin avqustunda “böyük oyun” ərəfəsində oynadığı siyasi komediyadan sonra dərk etdi. Bildiyimiz kimi, bu “böyük oyun” Putinin Bakıda təntənəli şəkildə qəbul edilməsi ilə başa çatdı. Bundan sonra yeni tarixi dövr başladı...

Yeni geosiyasi kataklizmlər sayəsində küncə sıxılan Ermənistan bax, belə mürəkkəb situasiyaya düşüb. Azərbaycan isə Soçi danışıqları ilə bitən lokal avqust müharibəsindən sonra böyük üstünlük qazanıb. Bu barədə də elə Kremlə yaxın siyasətçilər ilk dəfə danışdılar.

Sərkisyanın seçim imkanları heç də böyük deyil. O, ya ağıllı kompromislərə gedib öz hakimiyyətini, eyni zamanda öz ölkəsini xilas etməlidir, ya da devrilməlidir. Axı bu gün heç kəs Qarabağın dağlıq hissəsinin taleyini müəyyən etmək haqda heç düşünmür də. Gündəlikdə duran məsələ Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi məsələsidir. Bu ərazilərə İrəvanda özünəməxsus ad da fikirləşib tapıblar - “Qarabağın təhlükəsizliyi üçün bufer zona”.

İrəvanda bunu hələ də başa düşmürlər ki, artıq Azərbaycanın özü Rusiyanın təhlükəsizliyindən ötrü bufer zonaya çevrilib. Vaşinqtonun təsirinin bu zonada heç qalıqları da qalmayıb. Əgər tərəzinin bir gözünə Qarabağ buferini, digərinə Azərbaycan buferini qoysalar, onda Kremlin seçiminin nə və necə olması barədə heç bir təhlil aparmağa da ehtiyac qalmaz. Kreml analitikləri də elə bundan danışır...