AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı Cəmilə Çiçək (İsbəndiyarova) "Haqq aşiqliyi" adlı müəllif yazısını Moderator.az - a təqdim edib, onun ikinci-sonuncu hissəsini oxuculara təqdim edirik:                                   

Birinci hissə bu linkdə---- moderator.az/index.php?xeber=89896

Burada “ələst aləmi”, “dərvişlik”, “dəlilik” kimi anlayışlar təsəvvüflə əlaqəlidir və bu cəhət müəllifi orta yüzilliklərin aşıqlarına daha da yaxınlaşdırır. Sadəcə olaraq Aşıq Ələsgərin (eləcə də Aşıq Alının, Növrəs İmanın, Aşıq Şəmşirin və b.) musiqiçi-sənətkar olmaqları onların “dəlilik”lərini, “dərvişlik”lərini üstələyir ki, buradan da aşağıdakı qənaət hasilə gəlir: “Aşıqlığın birinci mərhələsində dərviş keyfiyyətinin ”“ dini-ruhani vəzifə icraçılığının qabarıq və öndə olduğu, ikinci mərhələsində sufi-dərviş keyfiyyətinin musiqiçi-sənətkar keyfiyyəti ilə bərabərləşdiyi, daha sonra isə, yəni üçüncü mərhələdə ikinci keyfiyyətin birincini üstələdiyi və ön plana keçdiyi qənaətinə gəlmək mümkündür”

Yeri gəlmişkən, “aşiq” və “aşıq” sözlərinin etimologiyasına da diqqət yetirək. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, filoloji fikirdə bu ifadələrin, xüsusən “aşıq” ad-titulunun mənşəyi ilə bağlı bir sıra oxşar və bəzi fərqli mülahizələr mövcuddur. Bunlardan böyük əksəriyyəti aşıq sənətinin tarixi mənzərəsinə əsaslanaraq, “aşıq” adının ərəbcədəki “eşq-aşiq” ifadələrinə söykəndiyi fikrini irəli sürür

Lakin bununla yanaşı, xeyli fərqli münasibətlər, mülahizə və iddialar da mövcuddur. Bunlardan ən maraqlısı Məmmədhüseyn Təhmasibin irəli sürdüyü variantdır. Əvvəla onu deyək ki, adıçəkilən müəllif əvvəlcə özü də “aşıq” ad-titulunun ərəblərin “eşq” sözü ilə bağlılığına şübhə etmədiyini bildirir. Mülahizəsinin davamındasa aydın olur ki, bu bağlılığı o, heç də “aşıq” sözünün ərəb dilindəki “eşq” sözündən yarandığı anlamında qəbul etmək fikrində deyil. Odur ki, özünün fərqli variantını irəli sürərək yazır: “Aşiq”in kökü, yuxarıda da deyildiyi kimi, ərəbcənin “eşq”i, “aşığ”ın kökü isə, bizcə, türkcənin indi artıq tamamilə arxaikləşmiş olan qədim “aş”ıdır. Bu sözün öz fikrini, məqsədini, istəyini başqalarına təlqin etmək mənasında işlədilən “aş-ı-la-maq” forması bu saat da dilimizdə işlənməkdədir. Lakin görünür ki, bu “aş” sözü çox da uzaq olmayan keçmişdə həm də nəğmə mənasında işlənmiş, buradan “aşulamaq”, yaxud “aşılamaq” ”“ nəğmə demək mənasını daşımış, buradan da “aşula-aşıla” şəklində yenə “nəğmə” mənasında işlədilmiş, indi isə özbəklərdə “aşu-la-çı” şəklində nəğməçi, müğənni mənasında işlənməkdədir” 

Qeyd edək ki, görkəmli alimin bu mülahizəsində problem tarixi aspektdən ciddi araşdırılmadığı, irəli sürülən fikirlər daha çox ehtimallara söykəndiyindən bir o qədər də dəqiq görünmür. Və ehtimal olunan iddia nə qədər ağlabatan, milli təəssübkeşlik, heysiyyət baxımından ürəkaçan olsa da, elmi mühitdə özünü tam doğrulda bilməmişdir. Eynilə akademik V.A.Qordlevskinin türkcə “işıq” ”“ “od” və ərəbcə “aşiq” ”“ “ilahi eşqlə alışıb-yanan” sözlərinin kontaminasiyası nəticəsində “aşıq” ad-titulunun həmin sözlərin qovuşuğundan yaranıb-formalaşmasını iddia edən mülahizəsində də bu kontaminasiyanın linqvistik və sosial-estetik səbəbləri inandırıcı dəlillərlə açıqlanmamışdır.

Lakin bununla yanaşı, fikrimizcə, elə türkcədəki “işıq” ”“ “od” sözü ilə ərəbcədəki “aşiq” ifadəsi mahiyyətcə tam eyni olmasa da, olduqca yaxın, bənzər anlamları daşıyır. Qədim inanclarımızdakı odun, ocağın, günəşin, ildırımın, ümumiyyətlə işıq saçan hər şeyin müqəddəsliyini xatırlasaq, buna əmin ola bilərik. Digər tərəfdən, diqqət yetirsək görərik ki, ən qədim əfsanə və rəvayətlərdən tutmuş klassik məhəbbət dastanlarımıza qədər hər yerdə “aşiq” ad-titulunu daşıyan, özlərini aşiq adlandıran əksər şəxslər və obrazlar qabaqcıl fikirli, zəkalı, işıqlı, ziyalı insanlardır.

Onlar − istər vəhdəti-vücuda çatmaq, mütləqə yüksələrək Tanrıda ərimək arzusuna bütün həyatlarını həsr edən təkkə şairləri, istərsə də sevgilərinə, butalarına qovuşmaq uğrunda mübarizə aparan Haqq aşıqları, dastan qəhrəmanları olsun, fərqi yoxdur. Bu mənada aşiqlik həm də, bir növ, ziyalılıq, aydınlıq, mütəfəkkirlik anlamları daşıyır desək, yəqin ki, səhv etmərik. Bizcə, “işıq”la “aşiq”liyin mahiyyətcə eyniliyini, bu eyniliyinsə əski türk mifik inanclarından gələrək, İslam mədəniyyəti mərhələsində fəlsəfi-irfani məzmuna çevrildiyini irəli sürən mülahizə də öz elmiliyi, ağlabatanlığı ilə olduqca qiymətlidir. Bu mülahizə getdikcə folklorşünaslığın, filoloji fikrin diqqətini daha çox cəlb etməkdədir. Hesab edirik, konkret məntiqi dəlil və izahatlara söykənərək, güclü tarixi-nəzəri zəmin üzərində dayanan bu elmi mövqe “aşıq” ad-titulunun öz mənşəyini hansı mənbədən götürdüyünü dəqiq müəyyənləşdirmək işində növbəti tədqiqatçılara yaxından yardımçı olacaqdır. Hələliksə onu da qeyd etmək lazımdır ki, bünövrəsi şaman kompleksinə dayanan aşıqlığın yaranıb formalaşması və təşəkkülü prosesi, əsasən, orta əsrlərdə getmişdir. Həmin dövrdə isə ərəb mənşəli “aşiq” sözünün türk etnik-mədəni mühitində ad-titul kimi qəbul edilməsi məntiqli görünə bilər. 

Professor Məhərrəm Qasımlıya görə, “təkkə ocağında təriqətə qulluq edən, məxsusi mərasimlər keçirərək və  “vəhdəti-vücud”a çatmaq −  Tanrıya qovuşmaq istəyində olan sufi dərvişlər özlərini “aşiq” ”“ “ilahi eşqin aşiqi”, “haqq aşiqi” sayır və bu adla da çağırılırdılar”.

Qeyd edək ki, sonralar artıq tamamilə müstəqil bir zümrə kimi formalaşmış aşıqlar yeni ictimai-siyasi və mədəni mühitin öz daxilindən, necə deyərlər, bətnindən doğulmuşdular. Aparıcı siyasi qüvvənin, hətta XVI əsrdən etibarən dövlətin mövqeyindən çıxış edirdilər. Eyni zamanda, dini və siyasi qüvvələr, dövlətin, hakimiyyətin özü aşığı himayə eləyirdi. Vəziyyət bu qədər qəlizləşdiyi halda ozanlar, istər-istəməz, ya aşıqlığı qəbul etməli, ya da baş götürüb tarixin arxivinə getməli idilər. Qeyd edək ki, bunu qaçılmaz edən səbəblərdən biri də həmin vaxtlardan etibarən siyasi hakimiyyətin və dini təriqətlərin güclü təbliği, təsiri nəticəsində artıq xalq arasında da ozana həqarətli münasibətin formalaşıb ifrat həddə çatması idi. “Bu zaman aşıqlığı qəbul etməyən ozanlar geniş arenadan, mərkəzlərdən yığışaraq ucqarlara ”“ dini-siyasi təsirin az duyulduğu ucqar tayfalar arasına çəkilmişlər. Ola da bilsin ki, məhdud ucqarlığın çərçivəsinə düşdükdən sonra ozan-varsaq, ozan-yanşaq əvəzlənmələri getmişdir və ozanlar bir müddət həmin adlar altında fəaliyyət göstərmişlər”.

Qeyd edək ki, ozanın ucqarlarda daşıdığı yeni ad-titulları həmin tayfaların yaşadıqları yerlərin adları idi. Bu ərazilərdə yaşayan tayfalar maldarlıqla məşğul olduqları, atlı-köçəri həyat tərzi keçirdikləri üçün onları İslamın ciddi qanun-qaydaları ilə buxovlayıb, tam təsir dairəsinə salmaq çətin idi. Müsəlmanlığı qəbul etmiş olsalar da, daha çox əski adət-ənənələrlə yaşayırdılar. Lakin ozanlar burada da öz sənətlərini uzun müddət davam etdirə bilmirlər. XVII yüzillikdən sonra ozanla bərabər varsaq və yanşağa da həqarətli münasibət geniş yayılır. Xalq arasında “varsaq-varsaq danışma”, “yanşıma”, “yanşaqlıq eləmə”, “aşıqsan, yoxsa yanşaqsan?” və s. kimi deyimlər formalaşır. Lakin buna baxmayaraq, “Aşıq islamiyyətdən öncəki şaman  mədəniyyətinin yaratdığı ozan-baxşı sənəti ilə sıx bağlıdır və ondan qopmamışdır”.

Hesab edirik ki, orta yüzilliklərdə ozanların (eləcə də yanşaq və varsağın) uzun-uzadı danışıb, zəhlətökən, özündən əfsanələr, yalanlar uydurub, zəvzəklik eləyən lazımsız, mənasız şəxslər kimi qələmə verilməsinin kökündə aşıqlığı qəbul etməməsi ilə yanaşı, birbaşa dini ideologiya və siyasi hakimiyyət dayanırdı. Bu, xilafətin kütləvi ərəbləşdirmə siyasətinin bir təzahürü idi və bütün türk xalqlarını türklükdən qoparıb, İslam bayrağı altında ərəbləşdirməyə hesablanmış məqsədyönlü addımlardan idi. Aşıqlıq onsuz da türklükdən qopuq halda formalaşmış bir sənət növü idi; qeyd edildiyi kimi, o, saraya xidmət eləyirdi. Demək, məqsədə çatmaq üçün xalqı ozandan aralayıb, aşığın arxasınca yönləndirmək vacib idi. Odur ki, öz qədim köklərindən, türklüyündən qopmaq istəməyən ozanları xalqın gözündən salmaqla siyasi hakimiyyət geniş kütləni qazanmış, onu öz iradəsinə asanlıqla tabe etmiş olurdu. Qeyd etdiyimiz kimi, “repertuarında türk mifologiyasının şah əsərləri olan oğuznamələri yaşadan” ozanlar siyasi hakimiyyətin islami-ərəbist ideologiyasını yaymaq işinə ciddi maneələr yaradırdılar. Ona görə də həmin dövrdə təriqət, xüsusən sufilik axarından kənarda dayanan qədim folklor ənənələrini yaşadan oğuznamələr dolayısı ilə də olsa, qadağan edilmişdi.

“İlkin çağların mifik təsəvvürləri və oğuzların islamaqədərki epik ənənələri ilə bağlı olan, qalibiyyətli türk yürüşlərini təbliğ və tərənnüm edən ozan dastanlarının ideya-estetik mövqeyi yeni dini-siyasi iqlimə uyğun gəlmirdi. Buna görə də onların qarşısını almaq və bu qəbildən olan folklor örnəklərini istisnasız şəkildə gözdən salıb sıradan çıxarmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə edilirdi”.

Onu da deməliyik ki, qədim ozan sənətinin sıradan çıxması türk xalqları, xüsusən də Qafqaz və Anadolu türkləri üçün böyük mənəvi itki oldu. Ozanların repertuarındakı oğuznamələr türkləri öz milli yaddaşına, saysız qəhrəmanlıqlar və şücaətlərlə dolu şərəfli keçmişinə bağlayırdı. Onların itkisindən sonra yaranan boşluq sonrakı dövrlərdə uzun zaman hiss olundu və milli özünüdərk, özünəqayıdış proseslərini ləngidərək, bütövlükdə türk mənəviyyatına ağır zərbə vurmuş oldu. Bununla da bir böyük mədəniyyət sıradan çıxaraq, yerini digər bir böyük mədəniyyətə − islami ideologiyaya ötürdü.  

Ozan sənəti kimi köklərinin başlanğıcı ta gedib qam-şaman kompleksinə dayanan və ozan sənətinə nisbətən daha təkmil bir sənət növü olan aşıqlıq isə get-gedə islami dəyərlər sisteminə daha çox uyğunlaşaraq, daşıdığı məna yükünü zənginləşdirməkdə davam etdi. Nəticədə bu sənət növü inkişaf eləyib, o qədər püxtələşdi ki, özü müstəqil halda az qala İslam dini ilə yanaşı dura biləcək konsepsiyalar sisteminə çevrilmiş oldu. Və “xüsusi bir zümrə kimi seçilən aşıqların mədəniyyət tarixində ən böyük xidmətləri (bizcə, xidmətlərindən biri ”“ C.İ.) haqq aşiqliyinin dastan tipini yaratmaqla təsəvvüfü tamamilə xalqın malına çevirmələri oldu”. Fikrimizcə, bundan sonra yavaş-yavaş “aşiq” ad-titulu “aşıq” formasına düşməyə başladı. Bunun da, ola bilsin, əsas səbəbi klassik məhəbbət dastanlarındakı buta almış qəhrəmanların əksəriyyətinin (əslində hamısının) qeyri peşə sahibləri deyil, ustad aşıqlar, saz çalıb, bədahətən şeirlər söyləmək qabiliyyətinə malik vergili insanlar olması idi. Onların hər biri həm aşiq, həm də aşıq olduqları üçün xalqın şüurunda “aşiq” və “aşıq” ifadələri eyni anlamda birləşərək sinonimləşmiş və çox güman ki, sonralar “aşıq” “aşiq”i üstələyərək, sinonimsiz işlənməyə başlamışdır. 

Beləliklə, məlumdur ki, Haqq aşığı vergisi olan, uca Haqqın dili ilə danışan, meydanda heç vaxt məğlub edilməyən sənətkardır. Ona vergi ”“ istedad, yəni saz çalıb, bədahətən söz qoşmaq bacarığı ilahi qüvvələr tərəfindən verilir. Buna görə də Haqq aşıqları el arasında müqəddəs, toxunulmaz, kəramət sahibi olan insanlar kimi tanınırlar. “Bədahətən çalıb-çağırmaq, sinədən söz söyləmək, qaibdən xəbər vermək, Tanrı dərgahından soraq gətirmək, müşkül mətləbləri yüngül eləməyə qadir olmaq kəramət sahibinin ”“ Haqq aşığının əsas əlamətləridir” 

Haqqın nəzəri daim onların üstündə olduğu üçün Haqq aşıqları bütün ən dəhşətli təhlükələrdən belə asanlıqla xilas ola bilirlər. Həyatlarına edilən sui-qəsdlərdən əvvəlcədən xəbər tuturlar və s. Məsələn, “Abbas və Gülgəz” dastanında əsərin qəhrəmanı Abbas Haqq aşığıdır. Qaibdən xəbər vermək, görücülük qabiliyyətlərinə malikdir. Həm də “ağa”sının, yəni Haqqın nəzəri daim onun üstündədir. Buna görə də o, həyatına edilən bütün sui-qəsdlərdən möcüzəvi şəkildə xilas olur. Yuxuda ikən Tufarqanlı Abbasa buta verib, onu Haqq aşığı eləyən həzrət Əli həmişə dadına çatır. Dastanın bir yerində nəql olunur ki, Təbrizdən Aşıq Abbasın sevgilisi ”“ butası, həm də nişanlısı Gülgəz Pərini zorla Şah Abbasın hərəmxanasına aparan karvan gəlib Xoca Yaqub quyusunun yanında dayananda Haqq aşığını burada görürlər. Onu hiylə ilə aldadıb, quyuya sallayandan sonra kəndirini kəsib, quyunun ağzını bərk-bərk qapayıb gedirlər. “Bu vaxt Abbas nə gördü? Darda qalanların dadına yetən Şahi-mərdan (yəni həzrət Əli ”“ C.İ.) budu gəldi. O saat əlini atıb, quyunun ağzındakı daşı götürüb atdı bir tərəfə, dedi:  

”“ Abbas, qorxma, səbr elə, nicat taparsan.

Bunu deyib, əlini uzatdı, Abbası quyudan çıxarıb qoydu kənara”. Quyudan çıxarılıb xilas edilən Abbas piyada Təbrizdən İsfahana doğru hərəkət etməyə başlayır. Məlum məsələdir ki, o, bu qədər uzun məsafəni təkbaşına, ac-susuz, karvansız, dəvəsiz, atsız-ulaqsız qət eləyə bilməz və yollarda məhv olardı. Lakin Haqqın nəzəri üstündə olduğundan, “ağa”sı yenidən dadına çataraq, dastanda Abbası bu təhlükədən də xilas eləyir. Belə ki, dastan qəhrəmanı quyunun yanında Xoca Yaqubla görüşüb, xudahafizləşib ayrılandan sonra bir müddət yol gedib, yorğun düşür. Taqətini tamam itirərək yıxılıb yuxuya gedir. Birdən “aləmi-röyada gördü ki, bir adam ona deyir: 

”“ Abbas, qalx! Yatmaq vaxtı deyil! 

Abbas yuxudan sərsəm ayılıb, gördü göy əmmaməli, göy atlı bir adam onun yanında durub. 

Göy atlı dedi:  

”“ Abbas, bu atın rikabınnan (yəni üzəngisindən ”“ C.İ.) yapış, gözlərini də yum! Havaxt desəm aç, onda açarsan.  

Abbas atın rikabınnan yapışıb, gözlərini bərk yumdu. Bir az sonra atlı dedi:  

”“ Abbas, gözlərini aç!  

Abbas gözlərini açdı, gördü İsfahan şəhərindədir. Yanında da heç kəs yoxdu”. Demək, Abbasın bir anın içindəcə gözlərini yumub, qət etdiyi məsafəni Şah Abbasın göndərdiyi dəm-dəstgahlı karvanla Dəli Becangil qırx günə qət eləyib İsfahana yetişirlər.

Dastanda süjet xətti boyunca bu cür hallar təkrar-təkrar yenə baş verir. Şah Abbas Aşıq Abbası zəhər quyusuna atdıranda, quyudakı zəhərli su gülaba, yeri zərrin otağa çevrilir. Sonra yenə gözünü yumub-açınca özünü Pəri xanımın bağının qabağında görür. Yaxud, Şah Abbasın onu üstündən yeriyərkən kəsib-doğrayıb-zəhərləyib öldürməkçün ağzı yuxarı düzdürdüyü zəhərli qılınclar bir bənd söz oxuyan kimi hamısı yastısına yerə düşür. Daha sonra Haqq aşığı ona verilən almaya zəhər daxil edildiyini, gedib Şah Abbasın ətəyindən yapışaraq “mən buna ərə gedirəm” deyənin Gülgəz Pərinin özü deyil, onun paltarının geyindirilib, üzü örtülmüş qarı olduğunu Abbasın görücülük qabiliyyəti nəticəsində tapa bilməsi kimi möcüzəvi səhnələrin hamısı həmin dövrlərdə cəmiyyətdə, xalq arasında islami möcüzələrə güclü inamla yanaşı, el sənətkarına, istedadlı sənətkara ”“ Haqq aşığına sevginin son dərəcə böyüklüyünün, tükənməzliyinin göstəricisidir. Tarixi həqiqətdir ki, xalq həmişə öz qəhrəmanlarını, inandığı, sevdiyi böyük şəxsiyyətləri, görkəmli sənətkarları daha da ucaldıb şişirtməyi, əfsanələşdirməyi, onların haqqında cürbəcür qeyri-adi, inanılmaz, ağlasığmaz rəvayətlər, əhvalatlar, əfsanələr, nağıllar, o cümlədən dastanlar yaratmağı xoşlayır. Hesab edirik ki, “Abbas və Gülgəz”, eləcə də digər klassik məhəbbət dastanlarımızdakı bu cür utopik səhnələrin yaranma, uydurulma səbəbi bir tərəfdən o dövrün təsəvvüf anlayışı ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən xalqın öz istedadlı sənətkarlarına olan saf və sadəlövh sevgisi, heyranlığı və qədirbilənliyidir. Bütün bunlar bir daha bu cür klassik məhəbbət dastanlarımızın dastanın qəhrəmanı rolunda çıxış edən ustad aşığın özü tərəfindən yaradılmadığını, bu barədəki elmi mövqelərin yanlışlığını isbat eləyir.  

Qeyd edək ki, Haqq aşığının cəmiyyətdə, xalq arasında daha da çox sevilməsinin, hörmət-izzətlə alqışlanmasının ən öncül səbəblərindən biri onların İslam dininə, İslam elminə, İslam fəlsəfəsinə dərindən bələd olmaları, bütövlükdə aşıq sənətinin İslama sıx bağlılığı, əks istiqamətdənsə İslam dininin, onun ən geniş yayılmış təriqətlərinin və İslam bayrağı altında hökmranlıq edən siyasi hakimiyyətin, yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, bu sənət növünün arxasında dayanması, onun təbliği, müdafiəsi və inkişafı ilə ciddi maraqlanması idi. Hətta bu hörmət, inam və sevgi o yerə qədər yüksəlmişdi ki, Haqq aşıqlarının bir çoxu dünyasını dəyişəndən sonra da onların qəbirləri müqəddəs ziyarətgaha çevrilirdi. Xalqın aşıqlara olan bu böyük sevgi və inamındansa siyasi hakimiyyət həm məharətlə bəhrələnə bilir, həm də ehtiyat edirdi. Ona görə də bu sənət növünün inkişafı, daha geniş yayılması birbaşa dövlətin himayəsində və nəzarətində idi. Beləliklə, “Anadolu ələviləri arasında və onlara rəğbət bəsləyən bəktaşi ocağında, digər qonar-köçər türk tayfaları arasında da aşıqlıq bir təşkilat kimi qurulmağa doğru ilk addımlarını atdı. Aşıqların rəisi seçildi. Aşıqların dövlətin nəzarəti altında təşkilatlanması, çayxanalarda, bəktaşı təkkələrində, varlı türk bəylərinin evlərində, toy-düyünlərdə çalıb-oxumaları bir tərəfdən onların artıq XVI-XVII əsrlərdə güclü bir zümrə olduğuna, o biri tərəfdən də dövlətin onları nəzarətdə saxlamaqda nüfuzlarından qorxduğuna işarədir”.