Bu gün Azərbaycan Parlamenti yaradılmasından 101 il  keçir. O parlamentin fəaliyyəti ilə baölı isə hələ çox tədqiqatlar aparılacaq və yeni faktlar ortaya çıxacaq. Bir fakt məlumdur ki parlamentin maliyyə-büdcə komissiyasına M.Ə.Rəsulzadə və M.Vəkilov baxırdılar. Yəni bu komissiyanın razılığı olmadan hər hansı bir sahəyə maliyyə vəsaiti ayrılmırdı. Bu da Cümhuriyyət qurucularının M.Ə.Rəsulzadəyə olan böyük inamını sübut edirdi.Həmin parlamentdə çıxış etmiş bəzi şəxsiyyətlərin fikirlərindən seçmələri oxuculara təqdim edirəm.

Parlamentin ilk iclasını M.Ə.Rəsulzadə giriş nitqi ilə açdı: “Möhtərəm Millət vəkilləri! Azərbaycan Milli Cümhuriyyətinin ilk Parlamentosunu açmaq səadətinin, Siz möhtərəm millət vəkillərini təbrik etmək şərəfinin öhdəmə düşməsi ilə iftixar edirəm (alqışlar)... Əfəndilər, Rusiyada zühur edən böyük inqilab digər həqiqətlər arasında bir böyük həqiqəti dəxi elan etmişdi. Bu həqiqət millətlərin hürriyyət və istiqlal haqları idi...”.

M.Ə.Rəsulzadənin Azərbaycan Parlamentindəki bu çıxışı dəfələrlə alqışlarla qarşılandı.

Azərbaycan Parlamentində Müsavat Partiyasının bəyannaməsini təşkilatın lideri M.Ə.Rəsulzadə elan etdi. Həmin tarixi bəyannamədə göstərilirdi: “Bəli, artıq Azərbaycan ideyası barədə firqələrimiz arasında fikir ixtilafı yoxdur. Azərbaycan fikri millətin şüurunda yerləşmişdir. Üçrəngli əziz bayrağımız hamımızı siyasətcə birləşdirir. Azərbaycan istiqlalını müdafiə etmək hamımız üçün ortaq bir proqramdır. Ona görə firqələr Azərbaycan ideyasını propaqanda etməklə deyil, mövcud faktın siyasətən, hüquqən və xaricən müdafiəsilə məşğul  olmalıdırlar”.

M.Ə.Rəsulzadə bu tərəddüdləri aradan qaldıran və universitet açılmasının millətə gərəkliyi vacib olan məzmunda çıxış edərək dedi: “Darülfünunun faydalarından birisi də budur ki, burada bir kərə elmi bir müəssisə vücuda gələcək. Bununla məmləkətin məchul qalmış bir çox xüsusiyyəti öyrəniləcəkdir. Camaat arasında elmə və fənnə nə qədər həvəs artacaqdır. Digər tərəfdən xaricə getməyə imkanı olmayan tələbələr elm və fənn hasil etmək imkanında olacaqlar. Vaxtilə bu darülfünun get-gedə milliləşəcək. Bununla bərabər orada türk dili ümumi surətdə məcburi olaraq keçiləcək və öyrədiləcəkdir”

          

1919-cu ilin mayında Azərbaycan İstiqlalının bir illiyi münasibəti ilə keçirilən tədbirlər, toplantılardakı çıxışlar haqqında o dövrdə nəşr edilən “Azərbaycan” qəzetində maraqlı məlumatlar var. Qəzet yazırdı: “Bir az  keçəndən sonra Məclisi-Məbusan qarşısında M.Ə.Rəsulzadə cənabları kürsiyi-xitabətə çıxaraq xalqın alqışları altında bir nitq irad edərək, camaatı milli böyük bayram və bəxtiyarlıq ilə təbrik etdi: “Bizim düşmənlərimiz, azadlıq və istiqlaliyyətimizi gözləri götürməyən rəqiblərimiz deyirlər ki, Azərbaycan istiqlalını xanlar, bəylər elan etmişlər. Xalq onu istəmir. Budur camaat, bugünkü izdiham, bügünkü şadlıq istiqlaliyyətin xanlar deyil, bəylər deyil, xalq tərəfindən elan edildiyini düşmənlərimiz artıq görsünlər” (xalıqn alqışı altında nitqinə xitam verir). Ondan sonra başqa natiqlər də nitq etdilər...”

Belə bir vəziyyətdə M.Ə.Rəsulzadə son dəfə olaraq parlamentin iclasında çıxış etdi. O, çıxışında dedi: “Əfəndilər, mötəcaziz bir ultimatum qarşısında qalmışıq. Burada təslimdən bəhs edirlər. Fəqət əfəndilər, təslim nə demək? Kimə tərki mövqe edirik? Bizə deyirlər ki, hüdudunuzu keçən ordunun başında Nicati adında bir türk komandanı durmuşdur. Rusiyadan gələn bu mötəcaviz ordu təxmin edirlər ki, həyat və məmat mücadiləsində qalan Türkiyənin xilası üçün gedir. Yalandır. Gələn ordu rus ordusudur. Fərzən komandanı bir türk olsa da, yenə rusdur, istila ordusudur. Onun istədiyi 1914-cü il hüduduna qayıtmaqdır. Anadolu imdadına gedəcək bəhanəsilə yurdumuza girən bu işğal ordusu buradan bir daha çıxmaq istəməyəcəkdir. Qızıl Rusiya ilə anlaşmaq üçün hökuməti mütləq  bolşeviklərə təslim ultimatumu qəbul etmək zillətinə qatlanmağa ehtiyac yoxdur. Bu mötəcavizanə ultimatumu rədd etməliyik...”.

F.X.Xoyski 1918-ci ilin dekabrın 26-da Azərbaycan Parlamentinin beşinci iclasında yeni təşkil etdiyi hökumətin proqramı və tərkibi haqqında məruzə etdi. Həmin məruzəsində o, çətin və qorxulu vaxtda təzə kabinə təşkilini üzərinə götürdüyünü və bunun böyük məsuliyyət olduğunu söylədi. O, qeyd etdi ki,  Sülh konfransında ən mühümü istiqlalımız məsələsi olacaqdır. Sonra çıxışında dedi: “Azərbaycan istiqlaliyyəti ondan ibarət deyil ki, özümüz ilə özgə dövlətlər arasında bir divar yapaq. Aşkardır ki, müstəqil Azərbaycan hökuməti özgə dövlətlər ilə əlaqəyə girməyə çalışacaqdır. Bu əlaqə əvvəlcə qonşu Rusiyada təşkil olunan məmləkətlər və Rusiyanın özü ilə də olacaqdır. Özgə məmləkətlər ilə olacaq əlaqə bir tək hökumətin vəzifəsi olmayıb, sizin qüvvəniz və göstərdiyiniz yol ilə hasil olacaqdır. Bu istiqlaliyyətin hamımız üçün əziz və sevgili olduğuna əminiz”

Azərbaycanda mətbuat, söz azadlığına toxunan N.Yusifbəyli çıxışında deyirdi: “Məbus əfəndilər! Hürriyyəti-kəlam, hürriyyəti-mətbuat, hürriyyəti-ictima mədəni və demokratik bir dövlət təşkilinin şəraiti-əsliyyəsindəndir. Bu xüsusda zənn edirəm hər kəsdən biz irəli getdik. Azərbaycanda görülən bu hürriyyətlər dünyanın heç bir tərəfində mövcud deyildir. Hökumət təbii, müqəddəs olan bu hürriyyətləri mühafizə edəcəkdir. Hər kəs nə yazarsa yazsın, hər kəs nə istərsə söyləsin, harada ictima edərsə etsin, yalnız bir məsələ vardır ki, ona əl uzatmağa dözmək olmaz, edilə bilməz. O da  Azərbaycanın istiqlaliyyəti məsələsidir (ümumi sürəkli alqış). Bu istiqlaliyyəti, millətin bu müqəddəs və qanuni haqqını təhqir etdirməməyə, bu ülvi hissiyatına toxundurmamağa hökumət var qüvvəsi ilə çalışacaqdır”

Yeni vəzifəyə seçilən H.Ağayev çıxışında dedi: “Möhtərəm Parlament üzvləri! Bu tarixi gündə mənim boynuma böyük bir şərəf, böyük bir iqdam düşdü. İzhari-etimad ilə məni uca mənsəbə layiq bildiyinizdən dolayı bilaistisna hamınıza təşəkkür edirəm.

... Bu ağır vəzifəni ifa edə biləcəkmiyəm, yoxmu, bunu deməyə cəsarət eləmirəm. Zira vəzifə xeyli məsuliyyətli və ağırdır. Burası hamınıza məlumdur. Fəqət hamının məqsədi sevgili Azərbaycanın səadəti, buraya toplanmamızdan murad − əziz vətənimizi sahili nicata çıxarmaq olduğundan ümidvaram acizləriniz sizinlə bərabər məqsədə nail və sizin müavinətiniz ilə vəzifəmi hüsni-ifayə müvəffəq olacağam”

Parlamentdəki çıxışında X.Xasməmmədov sorğu məsələsinin əhəmiyyətini belə izah edirdi: “Möhtərəm məbuslar! Sorğuya cavab vermədən əvvəl bir neçə kəlmə söyləmək istərəm. Əvvəla, bunu nəzərə almalısınız ki, sorğu Parlaman əlində böyük bir ixtiyardır. Sorğu ixtiyarı Parlaman üçün bir nəzarət, təftişdir. Sorğu elə böyük bir şeydir ki, onun vasitəsi ilə hökumətin məcmu işlərini bilə bilərsiniz, belə də olmalıdır. Xüsusən o yerlərdə ki parlamentarizm üsulu ilə idarə olunurlar. Hər nazir özünü borclu bilir ki, daxil olan sorğuya cavab versin. Mən daxiliyyə naziri və bütün hökumət o fikirdəyik ki, hökumət düz, doğru və qanuni olsun gərək və hər sorğu barəsində doğru cavab versin və sizin fikrinizi bilsin. Bunların hamısı məmləkətin salamatlığı və xeyri üçündür”