Qardaş Qazaxıstanda yaşayıb-yaradan görkəmli uyğur yazıçısı Əhmədcan Əşirinin ünlü “İDİKUT” tarixi romanı bugünlərdə Bakıda işıq üzü görüb. “İDİKUT” romanı bundan öncə Qazaxıstan Dövlət Nəş-riyyatında (Almata), Türkiyədə “BENGÜ” Basım Evində (Ankara) və b. ünvanlarda, üst-üstə minlərlə tirajda nəşr edilib, oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb.  

Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi (DGTYB) və Qazaxıstan Xalqı Assambleyasının (QXA) ortaq yayını olaraq “Zərdabi Nəşr”də nəfis tərtibatla çıxan 502 səhifəlik nəşrin “Təqdim” yazısını QXA başqan müavini Canseyit Tüymebayev, “Önsöz”ü DGTYB Gənəşi (Məsləhət Şurası) üzvü, ADPU-nun dosenti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Təranə Turan Rəhimli yazıb. 

Romanı Azərbaycan dilinə DGTYB Yönətim Kurulu üzvü, şair-publisist, tərcüməçi Taleh Mansur çevirib. Nəşrin baş redaktoru Atatürk Mərkəzinin şöbə müdiri Əkbər Qoşalıdır. 

Nəşrin mələhətçiləri Malik Otorbayev (Qazaxıstan) və Ə.Kərim ad. Poeziya Evinin direktoru İbrahim İlyaslıdır.

Tarixi “İDİKUT” romanı “Bavurçuk Art Tekin”, “Kıtan dövlətində”, “Gizli dərd”, “Beşbalıq”, “Budda bayramı”, “Monqol vadisi”, “Müqəddəs Orhun”, “Tatatuna”, “Əhd-peyman təpəsi”, “Altın Bikənin sirləri”, “Uyğur qurultayı”, “Min ev bütləri”, “Sarı çadırdan xəbər var”, “Uyğur süfrəsində”, “Cəngnamə və qiyamət”, “Qılınc tutan avaralar”, “Sırdəryada qan axmaz”, “Qaraqorum və İdikut”, “Oğuz xanın ox-yayı”, “Orhun məzarında”, “Dəfn edilmiş büt”, “Savaş tanrısı Selde” kimi 42 bölümdən ibarətdir.

Əsərin məllifi Əhmətcan Əşiri 1938-ci ildə Almata şəhərinin Şelek rayonunun Malıbay kəndində doğulub. Panfilov Kollecindən və Qazax Dövlət Universitetinin Filologiya fakultəsindən məzun olub. Qa-zaxıstan Yazıçılar Birliyi Uyğur Ədəbiyyatı bölümünün başqanı və Qazaxıstan Yazıçılar Birliyinin Başqan müavini vəzifələrində çalışıb.

Ədəbiyyat-sənət həyatına 1956-cı ildən etibarən başlayan Ə.Əşirinin yayınlanan ilk hekayələri “Sabah məltəmi” və “Fərqli insanlar” olub; 1965-ci ildə “Belə yaşamaq istərəm” adlı hekayəsi yayınlanıb; sonra bir neçə kitabı çıxıb. 

Əsərləri qardaş dillərə - Qazax, Qırğız, Özbək, Türk, eləcə də, Rus, Ukrayna dillərinə çevrilib. 

“Ölməyənlər”, “Muğamçı”, “Tikan”, “İdikut” piyesləri Qazaxıstan Dövlət Uyğur Musiqi Teatrında oynanmaqdadır. 

Müəllif müxtəlif təltiflərə, o cümlədən “Astana” medalına, “İlham” mükafatına layiq görülüb. 

“Belə yaşamaq istərəm” (1965), “Bunu unutamaram” (1969), “Solmayan güllər” (1977) hekayələr, “Tək yovşan” (1980), “Nur Ana” (1988), “İdikut” (2003) roman kitabları gün üzü görüb. 

Canseyit Tüymebayevin “Təqdim”, dos.dr.Təranə Turan Rəhimlinin “Önsöz” yazılarını oxucularla paylaşırıq:

Müstəqilliyinin 28-ci ildönümündə Qazaxıstan Respublikası, özünün hərtərəfli inkişaf strategiyasını müəyyənləşdirərək, xalqın hüzur və barış içində yaşaması üçün önəmli addımlar atmaqdadır. Qazaxıstan qloballaşan dünya ilə inteqrasiya halında olmaqla yanaşı, milli dəyərlərini yenidən canlandıraraq, öz məf-kurəsini, öz mənəvi və mədəni gücünü, enerjisini davam etdirmək məqsədi ilə “Əbədi El” qayəsini (xəyalını) təmin etmişdir. Müstəqil Qazax dövləti bu hədəfə yetmək üçün mədəniyyət-sənət dünyasını, özəlliklə, bu sahənin təməl daşı olan ədəbiyyatı ən önəmli ünsür sayaraq, milli duyğu və düşüncə üfüqünü genişləndirməyi qarşıya məqsəd qoymaqdadır. 

“Əbədi El” milli məfkurəsinin təməlində isə, məmləkətin barış içində yaşama ideyası yer alıb. Qaza-xıstanın Qurucu Cümhurbaşqanı Nursultan Nazarbayevin öncüllüyü ilə qurulan və Atatürkün “Yurdda sülh, cahanda sülh” sözüylə özdəşləşən Qazaxıstan Xalqı Assambleyası quruluşunun 25-ci ildönümündə eyni ideya yönümündə çalışmalarını sürdürməkdədir; beləliklə, mədəniyyət və mənəvi dəyərləri etnik fərqliliklərlə bax-madan dünyaya tanıtmaqdadır. Bu isə, ədəbiyyatın birləşdirici özəlliyidir. Bu etibarla, Qazaxıstanda bulunan etnik qruplar, həssas qardaş uluslar istər tarixi, istər güncəl mövzuları işləyərək, günümüzdəki dünyanın möhtac olduğu barış və xoşgörünün önəmi ilə həyatiliyinə hər zaman istinad etməkdədir.

Qazaxıstanda Uyğur ədəbiyyatının önəmli yeri vardır. Uyğur dilində sürəkli olaraq qəzet, dərgi, almanax yayınlanmaqdadır. Uyğur yazarlarının əsərləri çıxmaqdadır. Qazaxıstan Yazıçılar Birliyində Uyğur ədəbiyyatı bölümü fəaliyyət göstərməkdədir. Birliyin qurulduğu ilk dönəmdə İ.Sattirovun, İ.İskəndərovun şeirləri yayınlanmış, C.Asimov, A.Sadirov və K.Həsənovun pyesləri səhnələşdirilmişdir. Qazax şairi və fikir adamı Abayın şeirləri, Sabit Muxanovun romanı, Qabit Müsirepovun əsərləri Uyğur dilinə çevrilmişdir. Son illərdə hər iki dilə çevrilərək dövlətin dəstəyi ilə yayınlanan xeyli kitab vardır. Bunlar iki millətin qardaşlıq, qohumluq ilişkilərinin göstəricisidir.  

Günümüzə qədər ədəbiyyat sahəsində böyük çalışmalara imza ataraq milli mədəniyyətin, milli də-yərlərin unudulmaması üçün böyük qeyrət göstərən, Qazax və Uyğur ədəbiyyatının gəlişməsinə böyük qatqılarda bulunan dəyərli yazarımız Əhmətcan Əşiri, qələmə aldığı “İdikut” romanı ilə oxucuların ilgisini çəkir. 

İdikut! – Bir zamanlar Uyğur dövləti öz mövcudiyyətini qorumaq üçün mücadilə verib. Daha doğrusu, romanın qəhrəmanı olan Baurçuk Art Təkinin izlədiyi elmi siyasətiylə dövlətin dini, dili və suverenliyi qorunub. Beləliklə, xalqın birlik və bərabərlik ruhunun sayəsində müstəqillik əldən getməyib. Romanın özə¬yini təşkil edən bu fikir əsərə rəng qatır və can verir; qardaşlığın nə qədər önəmli olduğunu əyani şəkildə göstərir. – Bununla da, birlik və bərabərliyin nə qədər həyati bir məsələ olduğunu dərin-dərin anladır.

Dəyərli yazarımız Əhmətcan Əşiri, uzun zaman Qazax radiosunda, Qazaxıstan Yazıçılar Birliyində məsul vəzifə daşıyaraq, Qazax və Uyğur ədəbiyyatı arasındakı körpünün möhkəmlənməsinə böyük xidmətlər göstərib. O, bir çox Qazax yazarının əsərini Uyğur dilinə çevirib. Qocaman yazıçı Qazaxıstanın söz sənətində önəmli yerə sahib olan Z.Səmədi, X.Abdulin, X.Həmrəyev, N.İsrailov, C.Bosakov kimi Uyğur ədəbiyyatı duayenlərinin mədəni irsini davam etdirməkdədir. O, bir çox millli və uluslararası ödüllərin sahibi, Qa¬za-xıstanın Əməkdar İncəsənət Xadimidir.

Qardaş Uyğur dövlətçiliyinin, Uyğur xalqının həyatını anladan, günümüzə ibrət olacaq tarixi olayları açan romanın, Azərbaycan oxucusunun da ilgisini çəkəcəyindən əminəm. Könül birliyi – tanıtmaqdan keçər. Beləliklə, Uyğur xalqının qatlandığı çətinlikləri, paylaşdığı sevincləri, gələnək-görənəkləri tanıdan bu əsər, könül bağımızı daha da möhkəmləndirməkdir – deyə düşünürəm. 

Əsərin yayınlanmasına dəstək verən Qazaxıstan Xalqı Assambleyasının üzvü Əhmətcan Bakrimoviç ŞARDİNOVa ən içdən duyğularımla təşəkkür edir, “İDİKUT”un oxucuların baş ucu kitabı olmasını təmənna edirəm.

Uyğur ədəbiyyatı çağdaş dünya xəritəsində Monqolustan, Çin, Orta Asiya torpaqlarının sınırları için-dəki bəlli ərazilərdə qədim dövrlərdən yaşayıb fəaliyyət göstərən uyğurların yüksək mədəniyyəti və zəngin milli-tarixi ənənələri əsasında yaranıb formalaşmış, inkişaf etmişdir. Uyğurların dövlətçilik tarixi adını məşhur Köktürk və ya Orhun abidələrindən tanıdığımız əzəmətli Orhun Uyğur xaqanlığından başlayır. Bu qüdrətli dövlət süquta uğradıqdan sonra İdikut, Sarı uyğur və Qaraxanlılar kimi üç uyğur dövləti qurulur ki, onların üçü də tarix səhnəsində elm, mədəniyyət abidələri ilə dərin izlər qoymuşdur. Qədim uyğur dövləti İdikut haqqında elmi fikir və mülahizələrlə, bədii təsəvvürlərlə tanışlıq bu qənaətə gəlməyə əsas verir ki, uyğurlar öz zəngin mədəniyyətləri ilə torpaqlarının həmsərhəd olduğu, qaynayıb-qarışdığı qonşu dövlətlərin inkişafına həmişə nüfuzedici təsir göstərmişlər. Başqa türk xalqları kimi uyğurların da Qaraxanlı dövləti və Qızıl Orda dövrlərinə aid qədim türk ədəbi-mədəni mirasının sahibi olduğu danılmazdır. 

Uyğur ədəbiyyatının tarixindən bəhs edərkən bu ədəbiyyatın mühüm bir şaxəsinin yarandığı Qazaxıstandakı inkişaf yoluna ayrıca nəzər salmaq lazımdır. Çünki uyğur ədəbiyyatının Qazaxıstanın ədəbi-mədəni inkişafında özünəməxsus yeri olduğu kimi, Qazaxıstan dövlətinin və qazax millətinin də bu ədə-biyyatın təbliğində, başqa millətlər tərəfindən tanınmasında və sevilməsində mühüm xidmətləri vardır. 

Milli mədəniyyətin, milli tarixi dəyərlərin, mənəvi mirasın hər zaman diqqət mərkəzində olması, unudulmaması üçün bütün mənəvi gücünü səfərbər edən çağdaş uyğur yazıçıları içərisində Əhmədcan Əşirinin ədəbi fəaliyyəti xüsusilə təqdirəlayiqdir. Yazıçının “İdikut” romanı uyğur millətinin qiymətli mənəvi abidəsi hesab olunmağa layiqdir.

Yazıçının böyük oxucu auditoriyası tərəfindən rəğbətlə qarşılanan “İdikut” romanı 2003-cü ildə qazax dilində Qazaxıstanda, 2010-cu ildə rus dilinə tərcümə edilərək Moskvada, 2016-cı ildə Türkiyə türkcəsinə çevrilərək Ankarada çap olunub. 

“İdikut” romanının davamı olan “Bavurcuk Art Tekin” romanı isə 2013-cü ildə nəşr edilmişdir. Həmin ildə yazıçının “Dili ziya” romanı da Moskvada işıq üzü görmüşdür. 

Əhmədcan Əşiri uyğur milli dramaturgiyasının inkişafında da çoxsaylı uğurlara imza atmış, əsərləri Qazaxıstan Uyğur Teatrında səhnə təcəssümü tapmışdır. O, “Doğulanlar ölmürlər” publisistik, “Mukamçi”, “İdikut” tarixi, “Dekhanin” ekoloji, “Məharətli” kəskin satirik dramlarının müəllifidir.

Ədəbi tərcümə sahəsində də uğurlara imza atan uyğur yazıçısı A.P.Çexovun “Albalı bağı”, K.Şan-gitbayevin “Ah, bu cigitlər”, Q.Lorkanın “Qanlı toy” pyeslərini tərcümə etmişdir.

Görkəmli yazıçının söz sənətinə, mədəniyyətə xidmətləri Qazaxıstan hökuməti tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, o, bir çox mötəbər fəxri adların və mükafatların sahibi olmuşdur. 1994-2005-ci illərdə Qazaxıstan Dövlət Təqaüdü almış, 2003-cü ildə “İdikut” romanına görə “İlham” mükafatı laureatı olmuş, “Əməkdə fərqlənmə” medalı və “Astana” medalı ilə təltif edilmişdir. 2005-ci ildə Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayevin sərəncamı ilə “Əməkdar İncəsənət Xadimi” adını almışdır. 

Uyğur yazıçısının “İdikut” romanını yaradıcılığının zirvəsi hesab etmək olar. “İdikut” oxucuda uyğur milli varlığının kamil ifadəsi, uyğur həyatının ensiklopediyası kimi dolğun bədii təəssürat yaradır. Paytaxtı Turfan şəhəri olan İdikut dövləti miladdan sonra İdikut Pan Təkin xan tərəfindən 850-ci ildə yaradılıb. “İdikut” sözünün mənası “ulu bəxt”, ulu səadət” olduğundan hökmdarların Allah tərəfindən seçildiyinə, uca bir tale ilə doğulduğuna işarə olaraq dövlət başçısının adının əvvəlinə bu söz əlavə edilirdi. Beləliklə, İdikut dövlətinin adı gözəl tale və xöşbəxtliyi ifadə edirdi. Əhmədcan Əşirinin romanında da ilk başda bu ölkəni qayğısız, xoşbəxt, öz maddi və mənəvi sərvətlərindən məmnun, hökmdar sarıdan bəxti gətirən görürük. Lakin bu xoşbəxt dövlət, bərəkətli torpaqları, yüksək milli mədəniyyəti, sənətkarlığı, elmi, təhsili ilə qonşu dövlətlərin diqqətini öz üzərinə çəkən İdikutu tarixin ən çətin sınaqları gözləyir. Tarixdən də bəlli olduğu kimi, İdikut uyğur dövləti yalnız 850-1125-ci illərdə müstəqil dövlət kimi yaşaya bilib. Tarixin sonrakı dönəmlərində onun nemətlərinə həris ölkələrin tamahkarlığı İdikutun azadlığını əlindən alır. 1125-1209-cu illərdə Qara Kı¬tanlardan, 1209-1335-ci illərdə Çingiz Xanın imperatorluğundan yarımasılı durumda yaşayır. 

Uyğur İdikut dövlətinin konkret tarixi dövrü haqqında təsəvvür formalaşdıran bu tarixi romanın aparıcı qəhrəmanı Çingiz Xanın görkəmli sərkərdəsi olmuş uyğur xanı Bavurcuk Art Təkindir. Əhmədcan Əşiri bu obraz vasitəsilə əsərin əsas ideyasını açır, dövlət idarəçiliyində milli azadlıq mənafeyinin bütün maraqlardan öndə gəldiyini, milli müstəqilliyi qorumaq adına bir dövlət başçısının nə kimi qurbanlar vermək iqtidarında olduğunu nəzərə çatdırır. Yazıçı Bavurcuk Art Təkinin ağıllı siyasəti, Çingiz xanın vassallığını könüllü qəbul etməsi sayəsində öz vətənini monqol atlarının dırnaqları altında məhv olmaqdan qoruduğunu, uyğur İdikut dövlətini süquta uğramaqdan, ölkəni xaraba qalmaqdan xilas etdiyini göstərir. Bütövlükdə əsərin bədii pafosu nəyin bahasına olursa-olsun, dövləti, milləti düşməndən qorumaq, onu tarixin yaddaşından silinməyə qoy¬mamaq həqiqətinin izahına yönəlir. 

Bavurcuk Art Təkin həmişə həqiqətin tərəfində dayanan, çəkinmədən, yorulmadan ədaləti bərpa etmək naminə mübarizə aparan bir qəhrəmandır. Əsərin əvvəlində atası İyən Tömürlə mükaliməsində də, Çingiz xanla dialoqlarında da onun əsas həyat prinsipinin ədalət olduğunu müşahidə edirik. O, xalqının varlığı, mövcudluğu naminə Çingiz xana təslim olsa da, onun qərarlarını qəbul etsə də, söhbətlərində və dav-ra¬nışlarında qəlbinin dəırinliklərindəki səsə, azadlığını heç kimə güzəştə getməmək andına sadiqdir. 

Bavurcuk Art Təkin xalqa güvənən və onun etibarını qazanan bir hökmdardır. O, hər bir qərarını xalqına güvənərək verir, millətin taleyüklü məsələlərinin həllində nə qədər mürəkkəb situasiyalara düşsə də, İdikutluların onu anlayacağını, ona haqq verəcəyini bilir. Çünki İdikut xanı ilə sadə xalqı birləşdirən gö-zəgörünməz, sehrli bağlar var. 

Romanın “Əsrarəngiz ordu” bölümündə atası İyən Tömürün əmri ilə edam kürsüsünə qaldırılan Ba-vurcuk Art Təkini bu haqsız cəzadan, dar ağacından xilas edən özünün yaratdığı ordu olur. Lakin onu böyük sevgiylə öz İdikutu seçən və axıradək ona sadiq qalan xalqdır. Ölkəni idarə etməkdə çətinlik çəkən, rəiyyətin min bir əziyyətlə qazandığı ruzusunu yarımasılı vəziyyətdə olduğu Kıtanlara vergi verməklə çoxdan xalqın gözündən düşən, Kıtanlara girov olaraq verdiyi oğlunun vətəninə geri qayıtdığı üçün edamına qərar verən İyən Tömür sonunda xalqın qəzəbinə gəlir. Edamdan xilas edildiyi an başındakı örtü çıxarılınca atasının öl-dürüldüyünü görüb özünün sağ qalmasına sevinə bilməyən Bavurcuk Art Təkinlə Atay Salinin dialoqu bu baxımdan diqqəti çəkir: “Bavurçuk Art Təkinin bütün bədəni titrədi, fəryad qoparıb uşaq kimi ağlamağa başladı:

- Mənim atam! Atamı niyə öldürdünüz?!

- Xalqın hökmü belədir, - Atay Sali dedi, onu öz doğma balası kimi bağrına basdı, qıvrım saçlarını sığallayıb təsəlli verdi. - Bundan sonra sənin atan da, anan da xalqdır.” 

Baş rahib Atay Salinin “atan da, ana da xalqdır” kəlməsi həmin o müdhiş və eyni zamanda, yenidən doğulduğu gündən İdikutun həyat devizinə çevrilir. O, nəinki məzar daşına “İdikut İyən Tömür, xalqın qəzəbinə düçar olmuş” sözləri yazılan atasının səhvlərini təkrarlamır, əksinə xalqı həmişə özündən yüksəkdə görür. Yeri gələndə sahib olduğu hər şeyi xalqının yolunda, millətinin varlığı uğrunda fəda etməyə hazırdır. Məhz buna görə dünyanı çulğayan təhlükəni – Çingiz xan xaqanlığının dəhşətli müharibələrini öz ölkəsindən uzaq tutmaq üçün ağlasığmaz dərəcədə böyük qurbanlar verir. 

Bavurcuk Art Təkinin xalqının əmin-amanlığı üçün Çingiz Xanla bağladığı sazişin gətirəcəyi fə-lakətlərdən ilk dəfə onu xəbərdar edən Çingiz xanın qızı Altun Bikə idi. Sazişin şərtlərinə görə evlənəcəyi bu zərif və qeyri-adi intuisiyaya malik xaqan qızının müdhiş “proqnozu” gerçəkləşməsin deyə İdikut daim ayıq-sayıq olur. Lakin onun bu ayıq-sayıqlığı, tədbirli, ehtiyatlı siyasəti öz evinin içində sevimli həyat yoldaşı Aygümüş Məlikənin namusunu monqol noyanı Anquratın təcavüzündən qorumağa yetmir. Xalqını mon-qolların təcavüzündən uzaq tutmağı bacaran hökmdar xəbəri belə olmadan ailəsini qurban verir. Monqol xaqanı onun ən yaxşı sərkərdələrini cəsarətli çıxışlarına görə, haqqın tərəfində dayandıqları üçün aman¬sız-casına qətlə yetirir. Tarixin tək-tək yetirə biləcəyi hünərli igidlərinin, ordu başçılarının məhvi Bavurcuk Art Təkinin ürəyində sağalmaz yara açır, günlərlə, həftələrlə gözünə yuxu getmir. Lakin yeganə təsəllisi onu yaşadır. Bu təsəlli – Beşbalıq, Turfan kimi gözəl İdikut şəhərlərinin monqollar tərəfindən yandırılıb külünün göyə sovrulmamasıdır, cənnətə bənzəyən İdikut bağlarında barını yığıb yığışdıra bilmədikləri meyvə ağac-larının məhv edilməməsidir, günahsız körpə uşaqların vəhşiliklə öldürülməməsidir, məsum gənc qızların, iffətli qadınların namusunun əldən getməməsidir, igidlərin alçalmaması, qocaların təhqir olunmamasıdır... Böyütdüyü oğullar monqol ordusunun tərkibində döyüşüb həlak olsalar da, analar Çingiz Xanın güdaza verdiyi igid balar üçün göz yaşı töksə də, İdikut dövlətinin yaşamasıdır. Ən əsası, monqolların təcavüzündən sonra bir çox millətlərin yaşadığı faciənin baş verməməsi, uyğur millətinin genetik fondunun dəyişməməsidir. 

Öz millətini, idarə etdiyi dövləti Çingiz Xanın qorxunc yürüşlərindən, sadist siyasətindən qoruya bilən İdikut hökmdarı Bavurcuk Art Təkin əzəmətli dövlət başçısı, cəngavər sərkərdə, müdrik siyasətçi kimi türkün qüdrətini əks etdirir. “İdikut” romanı ulu türkün – adını daş kitabələrə, tarixi səlnamələrə, dastanlara yazmış, əsrlərin hafizəsinə köçürmüş ulu bir millətin tarix meydanındakı heykəli kimi qürur hissi doğurur. Oxucuya bu əzəmətli heykəlin, milli-mənəvi abidənin önündə ehtiramla baş əymək, uyğur İdikut dövlətinin timsalında türkün qəhrəman keçmişini bir daha xatırlayıb türk birliyi ideyasına inamla sarılmaq qalır.