“OPEC+” ölkələrinin 6-cı iclası martın 4-də Avstriyanın paytaxtı Vyanada keçirilib. Azərbaycanı toplantıda energetika naziri Pərviz Şahbazov təmsil edib. Koronavirusun yayılması nəticəsində neftin qiyməti xeyli aşağı düşüb. İclasın keçirilməsində də əsas məqsəd neft hasilatının azaltmaqla qiymətləri stabil saxlamaq idi. OPEC-in rəsmi iclasından sonra "OPEC+" təşəbbüsü çərçivəsində bu ilin sonuna kimi gündəlik neft hasilatının daha 1,5 mln. barrel azaldılması tövsiyə edilib. Lakin keçirilən iclasda danışıqlar uğursuzluqla nəticələnib. Rusiya neft hasilatının həcminin aşağı salınması təklifini rədd edib. Səudiyyə Ərəbistanı və Rusiya arasında başlayan bu münaqişə “Brent” markalı neftin qiymətinə təsir edib. Martın 9-da “Brent” markalı neftin qiymətində 31%-lik azalma müşahidə olunaraq 1 barrel neftin qiyməti 31 dollar təşkil edib. Hal-hazırda 1 barrel “Brent” markalı neftin qiyməti 34 dollar təşkil edir.
Səudiyyə Ərəbistanı ilə Rusiya arasındakı bu münaqişənin əsas səbəbi nədir?
Rusiyanın energetika naziri Aleksandr Novak deyib: “Biz Səudiyyə Ərəbistanının öz məhsullarının qiymətlərini xeyli aşağı saldığını gördük. Yəni mahiyyətcə neft məhsullarını tanıtmaq təşəbbüsünü irəli sürməklə neft hasilatının artdığını elan etdi. Biz hesab edirik ki, indiki şəraitdə bu ən yaxşı seçim deyil. İstehsal səviyyəsini bu ilin birinci rübündə əldə olunmuş səviyyədə saxlamaq düzgün olardı və biz ümumi razılaşma çərçivəsində belə bir təşəbbüs göstərdik. Ancaq, təəssüf ki, tərəfdaşlarımız təklifimizlə razılaşmayıb”.
“OPEC+” formatı çərçivəsində hazırkı razılaşma gündəlik hasilatın 1,7 mln. barrel azalmasını nəzərdə tuturdu və bu sazişin müddəti bu ayın sonunda bitməli idi. Ancaq Səudiyyə Ərəbistanı aprelin əvvəlindən hasilatı kəskin artırmaq qərarına gəldi. Həmçinin Avropanın neft emalı zavodlarına nefti dünya bazar qiymətindən 8 dollar aşağıya təklif ediblər. Bu addım həmin zavodların Rusiya neftindən imtina etmə çağırışı kimi dəyərləndirilib. Moskva birjasında hazırda 10 faiz enmə müşahidə olunur. Dollar 75 rubla, avro isə 83 rubla qədər bahalaşıb. Beynəlxalq valyuta birjasında isə rubl dollara münasibətdə 9 faiz, avroya münasibətdə isə 11 faiz dəyər itirib. Martın 18-də OPEC-in Texniki Komitəsinin iclası keçiriləcək. Bu iclasda bazar iştirakçıları neftin hasilat həcmi ilə bağlı ortaq qərar almalıdır.
Azərbaycan iqtisadiyyatı və milli valyutası neftin qiymətindən asılı olduğu üçün dünya bazarında neft qiymətlərinin dəyişməsi Azərbaycandan yan ötə bilməz. Yeni tipli koronavirusun yayılması, həmçinin, "OPEC+" təşəbbüsü çərçivəsində keçirilən iclasın uğursuzluğu “Azeri Light” markalı neftin qiymətinə öz təsirini göstərib. “Azeri Light” markalı neftin bir barrelinin qiyməti 36,62 ABŞ dolları təşkil edib. Xatırladaq ki, “Azeri Light” markalı neftin minimal qiyməti 2001-ci ilin dekabrında (19,15 ABŞ dolları), maksimal qiyməti isə 2008-ci ilin iyulunda (149,66 ABŞ dolları) qeydə alınıb. Dövlət Neft Fondu və dövlət büdcəsi hesablanarkən 1 barrel neftin qiyməti 55 ABŞ dolları kimi nəzərdə tutulub. Bu proses uzunmüddətli, yəni 3 ay və ya daha artıq davam edərsə, devalvasiya baş verə bilər. Azərbaycanda devalvasiya 21 fevral 2015-ci ildə olub. Milli Bank həmin ildə manatın 1 dollara görə dəyərini 1.05 AZN təyin etmişdi. Devalvasiya 33.8% oldu. 21 dekabr 2015-ci ildə isə 2-ci dəfə devalvasiya oldu və 1 ABŞ dollarının rəsmi məzənnəsi 1,55 manat səviyyəsində qərarlaşdı. Mərkəzi Bank “üzən məzənnə” sisteminə keçidlə bağlı qərarını ictimaiyyətə bildirdi. Sonrakı dövrlərdə USD/AZN məzənnəsi dəfələrlə yuxarı-aşağı hərəkət etdi, hətta bəzi hallarda 1 USD 1.9 – 2 AZN həddinə gəlib çatdı. Hal-hazırda bu kurs stabildir və 1 USD = 1.70 AZN civarında müəyyən olunub. Ucuz neft qiymətləri uzun müddət davam edərsə, devalvasiya qaçılmazdır. Buna baxmayaraq, öncəki illərdən fərqli olaraq devalvasiyanın həcmi 10%-15%-i aşmayacaq. Devalvasiya qərarını Mərkəzi Bank verməlidir. Mərkəzi Bank 6,4 milyard dollarlıq valyuta ehtiyatına malikdir. Bu valyuta ehtiyatı ilə devalvasiyanı qısa müddət ərzində gecikdirə bilər. Mərkəzi Bankın sədri Elman Rüstəmovun martın 11-də verdiyi açıqlamada əsas 2 məqama diqqət yetirilməlidir.
Birinci məqam. Elman Rüstəmovun fikrincə, neftin qiymətinin aşağı düşməsi ölkənin nə ticarət, nə də tədiyyə balansında əhəmiyyətli problem yaratmaq iqtidarındadır: “Devalvasiya qorxusu nəğd manat olan bazar iştirakçılarının gözlənti reaksiyasıdır. Banklar tərəfindən aparılan əməliyyatların həcmi son günlərdə 10 dəfədən artıq artıb. Əhaliyə vaxtında xidmət etmək problemi var. Valyuta çatışmazlığı problemi yoxdur. Mən əhalimizi sakitliyə çağırmaq istəyirəm”.
Azərbaycanda baş verən ilk devalvasiyanın səbəbi dünya bazarında neftin qiymətinin 120 ABŞ dollarından 20 ABŞ dollarına qədər düşməsi idi. Bu ucuzlaşma fonunda ölkəyə daxil olan xarici valyuta kütləsinin kəskin azalması müşahidə olundu. Dolayısı ilə sadalanan bu proseslər Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatlarının sürətlə əriməsinə gətirib çıxardı və Mərkəzi Bank devalvasiya qərarını verməyə məcbur oldu. Əhali qəfil baş verən devalvasiyaya hazır deyildi. Manatın dəyəri 2015-ci ildən öncəki illərdə ABŞ dolları ilə müqayisədə daha üstün idi. Dollar ucuz olduğu üçün vətəndaşlar dollarla kredit götürürdülər. Ancaq əhali ilk devalvasiyanın təsirindən çıxmamış 10 ay sonra yenidən devalvasiya ilə üzləşdi və insanların manata güvəni azalmağa başladı. Digər problem depozitlərlə bağlı idi. Valyuta risklərini nəzərə almayan banklar manat və dollar depozitlərini demək olar ki, eyni faizlə cəlb edirdilər. Bu amil vaxtilə yüksək faizlə cəlb edilmiş dollar əmanətlərinin faizlərinin ödənilməsində bankları çətinliklə üzləşdirdi. Əhalinin devalvasiyalardan sonra milli valyutaya inamsızlığı səbəbindən manatla saxladığı əmanətləri banklardan geri çəkməyə, ən yaxşı halda isə dollara konvertasiya etməyə başladı. Manata qarşı olan inamsızlıq bu hadisədə də özünü büruzə verdi. Bu dəfə də neftin qiyməti aşağı düşən kimi insanlar “devalvasiya olacaq” qorxusu ilə banklara axın edərək əllərində olan nəğd pullarla dollar almaq istədilər. Bu axın qarşısında banklar bütün depozitlərini itirmək qorxusu ilə üz-üzə qaldıqları üçün dollar satışına limit qoydular. Bu addım insanlar arasında daha böyük panikaya səbəb olub. Mərkəzi Bank valyuta auksionu keçirdi və bu auksionda bankların bütün tələbatı ödəndi. Demək, banklarda kifayət qədər valyuta var. Bu səbəbdən Elman Rüstəmov insanları sakitliyə çağırır.
İkinci məqam. Elman Rüstəmov son açıqlamasında onu da bildirdi ki, hökümətin və Mərkəzi Bankın “B” planı var. Bu plan neftin qiymətinin 30-35 dollar olduğu hal üçün hazırlanıb. Hökümət hazırda “B” planı ilə fəaliyyət göstərir. Hökümətin plan əsasında fəaliyyət göstərməsi “devalvasiya olmayacaq” mənasını vermir. Hazırda birmənalı şəkildə devalvasiya ehtimalını artıran iqtisadi və siyasi faktorlar mövcuddur. Siyasi faktorlara koronavirusla bağlı Azərbaycanın qonşu ölkələrlə sərhədlərin bağlanmasını, turizmin zəifləməsini, ticarət mübadiləsinin azalmasını aid etmək olar. Deməli, yumşaq devalvasiya zamana bağlı məsələdir. OPEC-in Texniki Komitəsinin martın 18-də keçiriləcək iclasında razılaşma olmayacaqsa, o zaman yumşaq devalvasiyaya hazırlaşmalıyıq.
Şahin Quliyev, iqtisadi təhlilçi
