Bu araşdırma M.C. Bağırovun həyat və fəaliyyətini tədqiq edən Adıgözəl Məmmədovun “M.C. Bağırov. Siyasi portret” kitabında tirajlanıb.

Sovet Azərbaycanında Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qəbul olunması İmam Mustafayevin adı ilə bağlayırlar. Bu günə qədər bizə təbliğ olunurdu ki, guya Azərbaycan dilinin dövlət dili statusunun qazanılmasının müəllifi məhz İmam Mustafayevdir.

Halbuki, 1937-ci il 14 mart tarixində qüvvəyə minmiş və Mir Cəfər Bağırovun rəhbərliyi altında hazırlanmış Azərbaycan SSR konstitutsiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili olması 151-ci maddədə göstərilir. Bu konstitutsiyada Azərbaycan dilinin respublika ərazisində bütün dövlət müəssisələrində və yazışmalarında tətbiq olunmasi təsbit olunur.

1958-ci ildən başlayaraq Anastas Mikoyanda İmam Mustafayevə qarşı artıq müəyyən neqativ fikir yaranmışdı. Kreml İmam Mustafayevin rəhbərliyinin ilk dönəmində M.C.Bağırova qarşı onun apardığı "Səlib " yürüşünə yüksək qiymət verirdi. Xüsusən də onun M.C.Bağırova qarşı üzəduranlar dəstəsinin təşkilində ki, fəaliyyəti Xruşşov-Mikoyan cütlüyü tərəfindən çox bəyənilmişdi. Bunu biz bariz şəkildə 1954-cü il fevral ayının 12-də Bakıda keçirilən Kommunist partiyasının qurultayının protokollarında daha aydın görürük(//olke.az/news/detail/adigozel-memmedov-mcbagirovun-xalqimizin-taleyinde-rolu-evezsizdir-ve-bunu-unutmaq-nankorluqdur-109796/). Bəs nəyə görə 1958-ci ildə Xruşşov-Mikoyan cütlüyünun İmam Mustafayevə münasibəti kəskin dəyişmişdi?

Burada mərhum yazıçımız Mirzə İbrahimov faktoru var idı . Azərbaycan SSR Ali Sovetinin sədri kimi məhz o, 1937-ci il Azərbaycan SSR konstitutsiyasının 151-ci maddəsinə əsaslanaraq dövlət yazışmalarında və tədbirlərində Azərbaycan dilinin tətbiqinin vacibliyini göstərmişdi. Bax, M.C.Bağırovu güllələsələr də Xruşşov-Mikoyan cütlüyünü hiddətləndirəndə o idi ki, niyə ondan qalma pozitiv milli baxışlarının daşıyıcıları hələ də Azərbaycan siyasi rəhbərliyində təmsil olunmuşdular. Bunu İmam Mustafayevə bağışlaya bilmirdilər.Nikita Xruşşov İmam Mustafayevə tənə edərək bildirirdi ki, “biz sizi ona görə Azərbaycana rəhbəri qoyduq ki, M.C.Bağırovun fikir və baxışlarına bağlı olan hər kəsi Azərbaycan siyasi rəhbərliyindən uzaqlaşdırın və təmizləyin.

Bu, o dövr ki, Kremlin siyasi emisarları üçün həyəcan siqnalı idi.

Ona görə də İmam Mustafayev vəzifədən azad olunur və M.İbrahimov Azərbaycan SSR-i Ali Sovetinin sədri vəzifəsindən uzaqlaşdırılır, Sadıq Rəhimov isə Azərbaycan SSR-i Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsindən çıxarılır. Həqiqətən də M.İbrahimov olduqca milli adam idi. Biz bunu sovet erməni ədəbi elitasına qarşı M.C.Bağırovla M.İbrahimovun birgə mübarizələrində görürük.

Aşağıdakı sənəd dediklərimizin təsdiqi üçün böyük tarixi əhəmiyyət daşıyır.

Şaginyanın “Sovet Zaqafqaziyası” kitabı ilə bağlı yazışma

1946-cı ildə Ermənistan Dövlət Nəşriyyatı Marietta Şaginyanın “Sovet Zaqafqaziyası” kitabını nəşr edib. Ermənis­tanda və Mos­k­va­da ermənilər və ermənipərəstlər tərəfindən rəğbətlə qarşılanan bu kitabın Azərbaycanda da oxucuları az olmamışdır. Bəziləri “əsərdə tarixi hadisələr və faktlar kobud şəkildə təhrif olunur” desələr də, etiraz səslərini qaldırmayıblar. Yalnız Mircəfər Bağırov susa bilməyib və Ma­riet­ta Şaginyanın daşnak baxışlarını alt-üst edib.

M.C.Bağırovun Kremlə, ÜİK(b)P MK-nın katibi A.A.Jdanova göndərdiyi rəs­mi məktubunu bütünlüklə oxucuların diqqətinə veririk.

ÜK(b)P MK-nın katibi yoldaş A.A.Jdanova

1946-cı ildə Yerevanda Marietta Şaginyanın “Sovet Zaqafqaziyası” kitabı nəşr edilib. Məlumat verməyi zəruri sayırıq ki, bu kitabda çoxlu sayda kobud siyasi səhvlərə yol verilib, tarixi həqiqətlər təhrif edilib. Mahiyyət etibarı ilə kitab Sovet Zaqafqaziyası xalqlarına şər-böhtanla doludur.

Bunun təsdiqi kimi bir neçə xarakterik seçməni diqqətinizə çatdırırıq:

1927-ci ildə qələmə aldığı “Sevan gölü” oçerkində müəllif Sovet Zaqafqaziyası xalqlarını tarixi baxımdan yorulmuş, qocalıb əldən düşmüş, məhvə məhkum olunmuş kimi təsvir edir:

“Zaqafqaziyalılar – qədim, yorğun, ömrünü başa vurmuş, min illərdən sonra sümükləri nazilmiş və ətrafları zəifləmiş bir xalqdır. Bu həqiqət qədim, narahat keçmişindən yorulmuş xalq olan ermənilər üçün də keçərlidir. Günəşin istisindən və tarixi qocalıq ucbatından buradakı tənbəllik malyariya xəstəliyi kimi yoluxucu və güclüdür. Heç kim könüllü şəkildə bədən tərbiyəsi ilə məşğul olmur. Amma mütləq balaca ordu, təlimlər, manevrlər, düşərgə həyatı, marş-paradlar, yaxınlıqda isə təbilin sədaları altında pioner yürüşü – bütün bunlar ermənilərdən ötrü bir növ xəstə bellərinə bağladıqları qalın kəmər rolunu oynayır”. (s.128)

İnqilabdan neçə illər keçsə də, Şaginyan Zaqafqaziyanın hər tərəfində yalnız xarabalıqlar, geridə qalmış, vəhşi həyat görür. Misal üçün, Şaginyanın fikrincə, “1926-cı ildə Dağlıq Qarabağ yiyəsiz, dağıdılmış kasıb bir ölkəni xatırladır. Burada qazanc çox aşağıdır, kənd təsərrüfatı heç bir gəlir gətirmir, acından ölməkdən qorxan kəndlilər isə şəhərlərə qaçırlar”.

Dağlıq Qarabağın keçmişini, erməni təhkimliləri – məliklər dövrünü isə M.Şaginyan xüsusi şövqlə və məhəbbətlə təsvir edir. Erməni məliklərini-mülkədarlarını bu torpağın ağıllı, alicənab sahibləri kimi tərifləyib göylərə qaldıran və ideallaşdıran Şaginyan yazır:

“…Bu məliklər xəyalpərəst və qürurlu gürcü knyazlarına bənzəmirlər. Doğma Qarabağına qayıdan yüksək çinli yaşlı erməni əynindəki Nikolay şinelini çıxarıb, xırmana baş çəkir, taxıldöyəni işlədir, gecələr də hamı kimi Qarabağın köhnə “qara damında” yatır (pəncərəsiz, yalnız baca yeri olan qara koma). (s.226) Yəni, generalın təmiz yatağında...”

Dağlıq Qarabağı “erməni ölkəsi” (s.224), “Ermənistanın zadəgan parçası” (s. 225) elan edən Şaginyan hansı səbəbdənsə erməni-azərbaycanlı davasını yada salmağı lazım bilir. Müəllif o davanı dağıntıların qalıqları, guya Şuşanın erməni məhəlləsində “hansısa xəndəkdə” (s.254) öz gözlərilə gördüyü “qara qana bulaşmış qadın saçları” (s.254) ilə bəzəyir.

Qarabağda azərbaycanlılarla ermənilərin münasibətlərini təsvir eləyən Şaginyan onları qarşı-qarşıya qoyur, tarixi həqiqətləri təhrif edir, “ermənilərin ölkənin kasıb iqtisadiyyatını qanları bahasına dirçəltdiyini”, azərbaycanlıları da “sürətli mədəni inkişafa” (s.252) cəlb etdiklərini sübuta yetirməyə çalışır.

Azərbaycanlıların ünvanına belə təhqiramiz ifadələrlə kifayətlənməyən müəllif daha sonra onların Dağlıq Qarabağın iqtisadiyyatında mənfi rol oynadıqlarını iddia edir. Şaginyan Dağlıq Qarabağda maldarlığın zəifləməsinin səbəbini “köçəri-müsəlmanların” iranlılarla tamahkar ticarət sövdələşmələrinə getməyində görür. Guya onlar İrandan “xəstəliyə yoluxmuş heyvanları” gətirərək, bununla da Dağlıq Qarabağda sağalmaz taun xəstəliyini yayıblar.

Azərbaycan xalqına gerilik və kobudluq xüsusiyyətlərini “yapışdıran” Şaginyan onun mədəni tarixinə aid faktları da təhrif edir. Şaginyanın iddiasına görə, XVI əsrin dahi Azərbaycan şairi Füzuli öz əsərlərini yalnız ərəb dilində yazmışdır (s.292). Hamıya məlumdur ki, Füzuli Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafındakı xidmətləri ilə məşhurdur və özünün yalnız bir neçə elmi əsərini ərəb dilində qələmə almışdır.

Şaginyanın qənaətinə görə, Azərbaycan aşıqları və xanəndələri azərbaycanlı sənətkarların deyil, fars şairlərin qəzəllərini oxuyurdular (s.253). Azərbaycanlı aşıq və xanəndələrin yaradıcılığının Azərbaycan poeziyası ilə sıx bağlı olduğu, onların heç vaxt fars dilində mahnı və qəzəl ifa etmədikləri danılmaz həqiqətdir.

Müəllifin çadra ilə bağlı düşüncələri isə Azərbaycan qadını üçün olduqca ürəkbulandırıcı və təhqiramizdir.

“Çadra ehtiras yaradan atributdur. Onun formasız qara rəngi, örtüyə bürünmüş bədənin qırçınlar altında zəif tərpənişi – əsrlər boyu beyinlərə yeridilmiş son dərəcə mürəkkəb kompleksdir. Bədənin çadra altındakı hərəkətində heyvanın atavist davranışının müəyyən əlamətləri sezilir. Yəni, zəif cinsi təpikləmək və tapdalamaq tələbatı, heyvani sahiblik hissi – mənimkidir, deməli, gizli, qapalı, bürünmüş olmalıdır. Bu isə heyvana xasdır və Zaqafqaziya xalqları arasında geniş yayılmış homoseksualizmin psixoloji yöndən əsaslandırılmasıdır” (s.257).

“Əgər adam evin ən böyük sərvətidirsə, deməli, müsəlman daha çox uşağa sahib olmalıdır. Arvadların sayı məhz uşaq doğuşlarını artırmaqla bağlıdır. Eyni prinsipə çoban sürünün sayını artırmaq üçün əməl edir!” (s.257)

Bunlarla yanaşı, Şaginyanın Avropanın və Amerikanın qarşısında yaltaqlığını və qulluq göstərməyini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Dağlıq Qarabağın təbii sərvətlərindən danışarkən, onları Amerikanın təbii sərvətlərilə müqayisə edən müəllif yazır:

“Pulsuz elektrik enerjisi, istifadəsız qalmış insan enerjisi, meşələrin çoxluğu və ölkənin bənzərsiz kurort göstəriciləri. Bütün bunlar bir-birinə uyuşub və yanaşı durublar. Bunları görən amerikalı qibtə hissi ilə belə deyərdi: “sadalananlardan bəziləri bizdə də var. Varlı Qərb ştatlarında, şiş qayalı dağlarda: ecazkar təbiət, hava, meşə, havayı enerji. Amma orda ən başlıcası yoxdur, o olmadan isə ölkəni canlandırmaq, onu gerilikdən və vəhşilikdən çıxarmaq çox çətindir”.

Ən başlıca nədir? Pul? Axı amerikalıların pulu kifayət qədərdir. Yox, о, başqa cavabı verərdi və həmin cavab bizim üçün gözlənilməz olardı: “artıq bir nəfər yoxdur ki, işin başına keçsin”. Məhz həmin “artıq” adamlar, işləməyi arzulayanlar Qarabağda kifayət qədərdir” (s. 228-229)

Özünün Dağlıq Qarabağa səyahəti zamanı hər şeyin yaxşı və xoşagələn olduğunu yazan müəllif beynində Avropada gördükləri hər şeylə assosiasiya yaradır. “Avropanın yumşaq yağışı. Belə yağışlar Avropanın orta zolağında, Bavariya İsveçrəsində, Tirolda, Avstriyada olduğu kimi, Dağlıq Qarabağda da tez-tez qəmli, ildırımsız yağır və tez də kəsilir”.(s.255). “Torpağın mədəniyyəti öz əksini nəfəsin təmizliyində tapır. Bu hal az qala saflaşdırılmış havası olan Avropada xüsusilə nəzərə çarpır” (s.227).

Marietta Şaginyanın “Sovet Zaqafqaziyası” kitabından bunlara bənzər çoxlu misallar gətirmək mümkündür. Sadəcə “Erməninəşr”in əksəriyyəti 20-25 il bundan əvvəl yazılmış bu oçerkləri 1946-cı ildə təzədən çap eləməsinin səbəbi aydın deyil. Görünür, bu işi ifşa olunmuş xalq düşmənlərinin – azərbaycanlı, erməni və gürcü millətçilərinin güclü təsiri altında yerinə yetiriblər. Bu isə mahiyyət etibarı ilə anqlosaksların, eləcə də Vətənimizin digər düşmənlərinin sovet xalqlarının əleyhinə apardıqları murdar şər-böhtan və təxribatçı əməllərindən heç nə ilə fərqlənmir.

SURƏTİ

Yoldaş İbrahimov! Ermənistanda mən öz kitabımı bir daha diqqətlə oxudum və gördüm ki, Siz tamamilə haqlısınız. Kitabda təkcə Azərbaycan üçün deyil, həm də Ermənistan üçün xoşagəlməz, təhqiramiz, əsəbi yerlər vardır. Bu məsələ ilə bağlı Ermənistan K(b)P MK-nın birinci katibinin yanında olmuşam. Onunla nə edəcəyimizi müzakirə elədik. Mən kitabın satışdan yığışdırılmasını xahiş elədim, amma bu, yeni kitabım üçün çox ağır nəticələrə gətirib çıxara bilər. Çünki bu halda Moskva onun çapını dayandırardı. Biz kitabı sökmək və 5 yerini təzədən çap etmək qərarına gəldik. Dağlıq Qarabağla bağlı birinci səhifəni originalda olduğu kimi saxlamaq, “Qara kisə” məqaləsindən iki səhifəni bərpa eləmək. Bundan başqa, mən Ermənistan qəzetinə məqalə yazaraq, onun sonunda kitabıma toxunmuş, orada bir neçə qəbulolunmaz və yanlış yerləri aradan qaldırmadığıma görə böyük səhvə yol verdiyimi etiraf eləmişəm. Əgər yoldaş Bağırov arzu edərsə, oxşar məqaləni “Бакинский рабочий” qəzeti üçün də yazaram. Əvvəlcə belə bir səhvin baş verdiyini izah edərəm, sonra isə kitaba gözə üzr istəyərəm.

Ermənistanın Ədəbiyat və naşriyyat üzrə baş idarəsi yanlış yerləri düzəldilənə qədər kitabın satışını dayandırmaq barədə əmr verib. Biz yalnız xoşagəlməz hissələri düzəltdik, amma Şuşa ilə bağlı yerləri saxlamalı olduq. Çünki o zaman bütün kitabın sökülüb təzədən yığılması lazım gələrdi. Amma girişdə qeyd etmişəm ki, kitabda Azərbaycan və Gürcüstan təsadüfən və yersiz təqdim olunub.

Kitabı yenidən oxuyarkən özüm də dəhşətə gəldim. Bəlkə də onun çap olunmaması üçün həyatımın qalan hissəsini qurban verərdim. Bu məsələdə redaktor da olmazın əziyyətlər çəkib. Sizin Aqbalyana xəbərdarlıq etdiyinizi demişdim, amma təəssüflər olsun ki, heç bir tədbir görmədilər.

M.Şaginyanın 1946-cı ildə Ermənistan Dövlət Nəşiriyyatı tərə­fin­dən buraxılmış “Sovet Zaqafqaziyası” kitabının bir nüsxəsini tanışlıq üçün sizə göndərirəm.

Bununla birlikdə həmçinin həmin məsələ ilə əlaqədar Jdanov yoldaşa göndərdiyim məktubumun surətini, eləcə də Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin müavini M. İbrahimovun ünvanına M.Şaginyanın və mənim adıma qoşma məktubun surətlərini Sizə gön­dərirəm”.

Azərbaycan K(b)P MK-nın katibi M. Bağırov

1 noyabr 1947-ci il, N 217”.

Daşnaklara münasibətdə həmişə M.Bağırovun mövqeyini mü­dafiə edən Lavrenti Pavloviç Beriya öldürüldükdən sonra, M.Şa­gin­yan barəsində məktublar M.Bağırova qarşı çevrildi. 1956-cı ilin yazında SSRİ-nin Baş prokuroru Bakıda M.C.Bağı­rovun məh­kə­mə iclasında M.Şaginyanın müdafiəçisi rolunda idi.

Rudenko: - Müttəhim Bağırov, 1947-ci il Nizami təntənələrində Şa­ginyan Mariettanı qəbul etməyib, hələ üstəlik, onu təhqir et­miş­di­niz. Nə üçün?

Bağırov: - O, mənimlə görüşmək istəyirdi, lakin əsərlərində Qara­bağa, Naxçıvan torpağına göz dikdiyi üçün, onun qəbulla bağlı xahişini rədd etdim.