2014-cü ilin soyuq bir yanvar günü idi. Axşamüstü işdən çıxıb, piyada üzü aşağı-metronun “İçərişəhər” stansiyasına tərəf düşürdüm. Ara-sıra bu stansiya ilə üzbə-üzdə, yeraltı keçiddəki kitab mağazasına, baş çəkməyim olur. Həmin gün burda üstündə kəlbəcərli şair Sücaətin şəkli olan bir kitab gördüm. Ölümündən altı il sonra çap olunmuş “Sücaəti unutma” adlı bu kitabı təbii ki, anındaca aldım. Sücaət yadıma düşdü. Kəlbəcərlə bağlı televiziya verilişləri hazırlayanda, ondan üç-dörd dəfə müsahibə almışdım. 90-cı illərdə Gəncəbasar tərəfə ezamiyyətə gedəndə, maşında, kafedə, yəni harda maqnitafon oxuyurdusa, orda mütləq Sücaətin qoşmalarını eşidərdin. Mən Sücaəti təkcə qoşmalarına görə yox, həm də, məğrurluğuna görə sevirdim. O, qabağından yeyən oğul deyildi, özünə hörmət qoyurdu. Əsl istedadları həmişə belə məğrur gördüm. O, sözü, nəfəsi, yazısı, səsi, baxışı ilə, necə deyərlər, təpədən-dırnağa Kəlbəcər idi. İlahi, doğulduğun, boya-başa çatdığın yurdu, ocağı bu qədər sevməkmi olar?

2001-ci ilin martında, Novruz bayramı ərəfəsində Gəncəbasar tərəfə çəkilişə getmişdik. Gəncədə və Göygöl də, köçkün kəlbəcərlilər daha çox məskunlaşıb. Kəlbəcərin işğalı ilə bağlı televiziya verilişi hazırlayırdıq. Sücaətin evi Göygöl rayonuna gedən yolun üstündə idi. Onlara getməyi qərarlaşdırdım. Sücaət təzəcə Tehrandan qayıtmışdım. Avropa səfir işləyən həmyerlisi Eldar Həsənovun köməkliyi ilə nurunu itirməkdə olan gözlərini müalicə etdirmək üçün İrana gedibmiş. Şəkəri yüksək olduğuna görə, gözlərində əməliyyat aparmaq mümkün olmamışdı.

Sücaət mənmi görüb çox kövrəldi. 1993-cü ildə və sonralar da, ondan müsahibə almışdım. Dedi ki, bu dəfə danışası deyiləm. Çox yorğun görünürdü, tamam həvəsdən düşmüşdü. Bir təhər onu yola gətirdim. “Bu danışıqlarımı hələ çəkmə”, - dedi. Sonra, ağır-ağır danışmağa başladı: “Gözlərim demək olar görmür. Kəlbəcər dərdi də ki, daha axırıma çıxıb. Hərdən, şerin havası gələndə, qızımı çağırırıram. Mən deyirəm o yazır. Bu günlərdə eyni qaydada ata-bala evdə oturub yazırdıq. Elə bu arada qapı açıldı, qızımın rəfiqəsi girdi içəri. Kitab üçün gəlibmiş. Nə isə, kitabı götürüb getdi. Ertəsi gün dərsdən qayıdan qızım ayağını içəri qoyan kimi, başladı hönkürtü ilə ağlamağa. Demə, həmin gün dərsə gedəndə, rəfiqəsi ondan soruşubmuş ki, atan Sücaətin gözləri kordur?. Qızım, “yox” deyib. Rəfiqəsi qayıdıb ki, bəs mən gördüm axı-atan deyirdi sən yazırdın.”

Səsimi boğsam da, söhbətin bu yerində gözümün yaşını saxlaya bilmədim. Sücaət dərindən bir ah çəkib ağır-ağır dilləndi: “Daha and içmişəm, lap çatlayıb ölsəm də, heç nə yazmayacam. Qoy ürəyimdəkilər elə ürəyimdə çürüsün”.

Sonra operator Vaqif Babayev kameranı işə saldı. Sücaət kəlbəcərdən danışdı, axırda da, təzə yazdığı bir qoşmasını oxudu. O, qoşmadakı bir bəndi indi də yadımdan çıxara bilmirəm:

Yazımı yayımı qışa döndərib,

Gülləni sinəmə qoşa döndərib,

Allah ürəyimdə, daşa döndərib

Səkkiz il gözümdən axan dağları.

Kitab mağazasından Sücaətlə bağlı bu xatirələrlə çıxdım. Onuda deyim ki, Sücaətin o şeirlər kitabından sonralar yenədə alası oldum. Qəribədir ki, mən bu kitabı hər alıb gətirən gün sanki kimsə dostlardan, qohumlardan birinə xəbər

göndərirdi-qonağımız gələrdi. Və tərlikdənmi, yada xoşbəxtlikdən mi, Sücaətin bu kitabı da, hər dəfə pəncərənin qabağında olardı. Gələn qonaqda ərklə bu kitabı məndən istəyərdi. Xülasə, indi məndə Sücaətin o kitabı yoxdur, gərək alam...

Qələmə aldığım bu yazını da, mənə Sücaətin bu kitabı yazdırdı. Bu kitab məni məcbur etdirdi ki, 1993-cü ilin fevralında Kəlbəcərə-ezamiyyətə getdiyim o ağır günlərə qayıdım...

18 fevral 1993-cü il. Nahar fasiləsindən təzəcə qayıtmışdım. Onda AZ.Tv-də “İctimai-siyasi” proqramlar baş redaksiyasında çalışırdım. İş yoldaşlarımdan kimsə xəbər gətirdi ki, indicə baş redaktorun yanında iclas olacaq, deyəsən, yuxarıdan sədrə zəng ediblər. Qısa deyim: iclasda məlum oldu ki, Kəlbəcərdə vəziyyət cox ağırdır, ora təcili çəkiliş qrupu getməlidir. Tez dedim ki, mən getmək istəyirəm. Bunu o qədər də, vətənpərvərliyimə yozmayın, həm də uzun illər idi ki, Kəlbəcəri görmək istəyirdim. Rejissor Azad Məmmədov da könüllü olaraq mənə qoşuldu. Operatorlardan da Alik Maratov bizimlə gedəsi oldu. Səhər tezdən artıq üzü Yevlağa gedirdik. Yevlaxda vertalyota oturduq. Onu da, deyim ki, bizi müşayiət edən “Murovdağ” Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədri, “Azərnəşr”in baş redaktoru, kəlbəcərli Əlövsət Ağalarov idi. Onda Kəlbəcərə gedən iki avtomobil yoluna da ermənilər nəzarət edirdilər. Yeganə bir yol qalmışdı ki, o da Murovun qarlı zirvəsindən keçirdi. Qışın qar-boranında isə burda vertalyotsuz ötüşmək mümkün deyildi. Yuxarıda dedim, mən ilk dəfə idi ki, Kəlbəcərə gedirdim. Düzü, “Kəlbəcər” deyəndə, həmişə dağlar, yaylaqlara köçən el-oba, alaçıq, qaya, bulaq, çöl-çəmən gəlirdi gözümün qabağına. İçimdə qəribə bir doğmalıq vardı Kəlbəcərə. Bəlkə də, təbiəti, doğulduğum İsmayıllının təbiətinə oxşadığından irəli gəlirdi bu doğmalıq? Yeri gəlib, qoy deyim. İkincidə

oxuyurdum. Çox vaxt sinfimizi dördüncülərə qatıb dərs keçərdilər. Biz ikincilər 13, dördüncülər isə 7 nəfər idi. Əksər vaxt nəğmə dərslərində zəngə az qalmış, müəllim dörddə oxuyan bibim oğlu Rasimi yazı lövhəsinin qabağına çağırardı. O da, müəllimin istəyi ilə həmişə olduğu kimi, Səməd Vurğunun “Dağlar” şerini aşıqsayağı oxuyardı:

Binələri çadır-çadır,

Çox gəzmişəm özüm, dağlar.

Qüdrətini sizdən aldı,

Mənim sazım, sözüm dağlar.

Atası hər yay Rasimi yaylağa apardığından və onun, doğrudan da, yaylaqlı günlərin arzusu ilə yaşadığından, ya da nədirsə, bilmirəm, “Dağlar” onun dilində çox kədərli səslənirdi. Belə vaxtda müəllim pəncərənin bir metr enliliyindəki palıd taxtapuşuna dirsəklənib, kəndin qənşərindəki dikdirdən keçib gedən torpaq yola baxardı. Rasimin səsi müəllim kimi, biz uşaqları da çox kövrəldərdi. Onu da deyim ki, “Dağlar”ı sevən bu müəllim mənim atam idi, Rasimin də dayısı...

İndi Murovun üzərindən uçanda, o nəğmə (atam “şərqi” deyərdi) dərslərini xatırlayırdım. Bilirdik ki, Kəlbəcərdə vəziyyət çox ağırdı. Ona görə də, hamının üz-gözünü, ürəyini bir kədər bürümüşdü. Ancaq heç kim bunu biruzə vermək istəmirdi. Nə yaxşı ki, vertalyotun uğultusu vardı, yoxsa bu cür dinməz-söyləməz yol getmək olmazdı, adamın bağrı çatlayardı. Birdən mənə elə gəldi ki, o vaxtlar atamı kövrəldən, bəlkə də, ömründə görmədiyi bu dağlar olub. Axı gündə gördüyü, kəndimizin, necə deyərlər, beş addımlığındakı dağlar üçün atam niyə qəribsəməliymiş ki? Sözümü qəribçiliyə salmayın. Axı atam dil-ədəbiyyat müəllimi idi. Xəstə Qasımı, Dədə Ələsgəri, Cavidi, Səməd Vurğunu çox sevirdi.

Kəlbəcərin İstisuyunda Səməd Vurğunla Aşıq Şəmşirin deyişməsindən, təbii ki, xəbəri vardı. Aşıq Ələsgərin qoşmalarındakı Dəlidağı, Qoşqarı, Murovu, Qırxqız, Narışları qiyabi də olsa, tanıyırdı. Yəqin, cənnətmisallı o yerləri, həmin qoşmalardan sevmişdi atam...

İllümünatordan dağlara baxırdım. Fikir məni aparmışdı. Birdən kinolarda olduğu kimi, vertalyotun səsi yavaş-yavaş uzaqlaşmağa başladı, onu cox ahəstəcə 30 il əvvəlki Rasimin səsi əvəzlədi. İlahi, Rasimin tərtəmiz, billur kimi ağappaq səsi bu zirvələrə necə yaraşırmış. Yəqin o vaxtlar, o nəğmə dərsində gözləri yol çəkən atam, elə görmədiyi bu dağları xatırlayırmış. Bəlkə də, belə deyildi. Ancaq mən bu cür düşünürdüm...

******

Vertalyotdan düşəndə bizi birinci qarşılayan uşaqlar oldu. Müharibənin ağrı-acısını uşaqlar, böyüklər kimi olmasa da, hər halda, sövq-təbii duyurdular. Ona görə də, balacalar vertalyota arxa-dayaq kimi baxırdılar. Yəni, mühasirədə olan, gecə-gündüz düşmən hücumuna məruz qalan Kəlbəcər tək deyil, onlar haqqında düşünürlər. Rayon mərkəzinin aşağı qurtaracağındakı vertalyot meydançasından gəldiyimiz kafeyə cəmi 10 dəqiqəlik yol var idi. Tez-tələsik cörək yeyib, üzü yuxarı, İcra Hakimiyyəti binasına yollandıq. Hər yan qara bürünüb. Havada möhkəm şaxta var idi. Artıq qaş qaralırdı. Ancaq heç bir yerdə işıq yanmırdı. Kəlbəcər çox kədərli görünürdü, adamın ürəyi sıxılırdı. Dedilər ki, bir həftədir rayona verilən elektrik enerjisi kəsilib. Təkcə İcra Hakimiyyətinin binasında işıq yanırdı. Öyrəndik ki, bu, generatorun hesabınadır. İcra Hakimiyyətində qərara gəldik ki, səhər tezdən Çərəktar və Qılışlı kəndlərinə, sonra Ağdabana – özünümüdafiə batalyonunun döyüşçülərini çəkməyə gedəcəyik. Qonaq evindən

və mehmanxanadan danışmaq artıq idi. Bizi gecələməyə, deyəsən, avtobaza rəisinin evinə göndərdilər. (Sonrakı günlər, növbə ilə hər gecə bir idarə və müəssisə rəhbərinin evində qalmalı olduq). Burda xırda bir haşiyə çıxım. Biz ezamiyyətə 3 günlüyə getmişdik. Ancaq Kəlbəcərdə yeddi gün qalası olduq. Çünki Bakıdan vertalyot gəlmirdi.

********

20 fevral. Səhər tezdən çəkiliş qrupumuz “Villis”lə yola çıxır. Hərbi geyimli sürücümüz Ramiz od parçasına oxşayır. “Kalaşnikov” avtomatı yanındadır, maşında hardasa 10-15 dənə tank əleyhinə mina (TM-57) var. Ramiz deyir ki, bu minalar mütləq bizə lazım olacaq. Söhbətdən məlum olur ki, o, Kəlbəcər sərhəddində birinci güllə açılan gündən səngərdədir. Iki daşın arasında öyrəndim ki, Sovetlər dönəmində Rusiyada artilleriya qoşunlarında xidmət keçib. 1991-ci ildə Ramiz Çərəktarda ermənilərin hərbi vertalyotunu vurduğu üçün Müdafiə Nazirliyi onu avtomobillə mükafatlandırıb. Sonradan biləcəyəm ki, o, kəşfiyyat bölümünün rəis müavini imiş. Çərəktar da, dəstəmizə bir cavan hərbçi də qoşuldu - Telman Hüseynov. Onun gözlərində, sanki şimşək oynayır. Bədəncə dolu olsa da, atletik görkəmi var. Hərəkətlərində çox cəlddir. Baxışları şikarını izləyən qartalı yada salır. Səsində, danışığında iynə ucu boyda giley-güzar, şikayət, qorxu yoxdur. Sanki Telman “ölüm” adlı anlayışdan xəbərsizdir. O, snayperdir. Arada avtomatını mənə də verir. Burda yenə də bir haşiyəyə çıxmaq istəyirəm. Xatırladım ki, artıq 90-91-ci illərin əvvəllərindən AZ.Tv-nin mühafizə polisinin bütün əməkdaşları növbəyə avtomat silahla çıxırdılar. Cəbhə bölgələrinə getdiyim üçün, fürsət tapıb dostlaşdığım polislərdən avtomatla davranmağı, yəni tək-tək və fasiləsiz atəş açmağı öyrənmişdim. (Əsgərlikdə-

“stroybat”da olmuşdum). Əl qumbarasının məftilini çəkib atmağı isə Kəlbəcərdə olduğum ikinci gün Ramizdən öyrəndim. Kim nə deyir-desin, adam özünü silahla yenilməz hiss edir. Silah, adama güc verir. Sovetlər dövrü, vallah sülh adı ilə, bilə-bilə silahı gözümüzdən salıblar. Silah pis idisə, nəsil-nəsil ulu babalarımız niyə qılınc qurşayıb, xəncər gəzdiriblər? Yaxud ağzını açan kimi sülhdən danışan böyük ölkələr hər il hərbi büdcəsini niyə artırır? Yadımdadır, hardasa 10-12 il əvvəl Hindistan nüvə silahı hazırlamaq istədiyinə görə, ABŞ və bir çox Avropa ölkələri ona qarşı müxtəlif iqtisadi-siyasi sanksiyalar tətbiq etdilər. Ancaq hindlilər öz yolundan dönmədilər. İlk nüvə silahının sınağı uğurla həyata keçiriləndə, Hindistanın baş naziri (O, sınağı izləyənlər arasında olub) sevincindən qışqırıb demişdi: “İndi bizə hörmət edəcəklər, çünki gücümüz var!”. (O vaxtlar o haqda hansısa rus qəzetindən oxumuşdum bunları) Uzunçuluq kimi qəbul eləməyin, qoy bir söz də deyim. Artıq 14 yaşımda qoyun nobatına gedəndə, mütləq 16 nömrəli təklülə tüfəngimizi götürərdim (əsasən payız və qışda). Yoxsa, qarlı havalarda, dağ-dərədə silahsız qoyun otarmaq olardımı? O 16 nömrəli tüfəng ən çox gözlənilən canavar qorxusunu heç eləyirdi. Həm də ki, bizim qoyun otardığımız İrəmədəki dağ-dərədə kəklik, dovşan, qaratoyuq da olurdu. Yəni, tüfəng hava, su yerində idi bizə. Güllə atandan sonra, şişməsin deyə, tez gilizi cıxarıb, barıt qoxusu verən tüfəngin lüləsini iyləyərdim. Ən çox sevdiyim iş idi bu. O, barıt qoxusu, elə bil ürəyimdəki bütün qorxu-hürkünün kökünü yandırırdı. (Yanmış barıt və benzin qoxusu üçün indi də ürəyim gedir).

Çərəktarın girəcəyindəki yanmış tankın yanında Ramiz maşını saxlayır. Yaxınlıqdakı ağacın budaqlarında yarıçürümüş əsgər paltarının qalıqları, yerdə yanmış botinkalar, alüminium su qabı, qaralmış sümüklər var. Ramiz kameraya

danışır: “Burda 8 ay əvvəl dəhşətli döyüş olub. Bizim tankçılar erməni tankçıları ilə qəfil üz-üzə gəliblər. Bizimkilər hardasa, 3-4 saniyə erməniləri qabaqlayıb, onların tankını vurublar. Bu, həmin tankdır. Çərəktar döyüşündə 100-ə yaxın erməni quldurunu məhv etdi bizim döyüşçülər”. Ramizdən sonra kənd adamları danışır. Qaz, işıq və dolanışığın olmadığından gileylənirlər. Kəndin icra nümayəndəsi Şaban Qurbanov müsahibə verir. Deyir ki, bizə kömək lazımdır, kömək.

Şaban mənə çox xoş təsir bağışlayır. O vaxtlar Bakıda hamı deyirdi ki, Kəlbəcərdə vəziyyət ağırdır, bu gün-sabah rayon boşalacaq. Şaban, “bizə kömək lazımdır, kömək” deyəndə, Bakıda Kəlbəcərlə bağlı eşitdiklərimi dilə gətirmək istədim. Ancaq tez də fikrimdən daşındım...

Möhkəm qar yağırdı. Artıq Qılışlı kəndində idik. Burda da adamların dərdi eynidir. “Mərkəz bizə laqeyd, biganə yanaşır”, deyirlər. Kənd icra nümayəndəsi Hafizin (soyadı yoxdur dəftərimdə) dediklərindən: “Bilirsiz, müharibədə şəhər də gedər, kənd də. İnsan da həlak olar, adamın qol-qıçı da gedər. Sonra o şəhəri, o kəndi döyüşüb geri qaytarmaq olar. Buna təbii baxıram. Mən bizə olan biganəliyi, laqeydliyi qəbul edə bilmirəm. Görmürsüz, Kəlbəcər mühasirədədir?”

Burdakı hərbi hissənin döyüşçüləri ilə görüşmək istəyirik. Kazarma yerli kənd orta məktəbinin binasında yerləşir. Hissə komandiri-polkovnik Əzizağa Qənizadə bizi yaxına buraxmır. Rusdilli polkovniklə heç cür dil tapa bilmirik. Uzun çək-çevirdən sonra bizi çəkiliş aparmamaq şərti ilə kazarmaya buraxırlar. Döyüşçülər yerdə nimdaş bir odeyala bürünüb yatıblar. Taxta döşəmədəki toz o qədərdir ki, ayaq basanda izi qalır. Dedilər ki, bu yatan əsgərlər gecə səngərdə növbə çəkənlərdir. Çoxunun balışının yanında köhnə-kürüş qablarda buza

dönmüş şorba vardı. Yəqin şorba çox dadsız olduğu üçün belə yeyilməmiş qalmışdı. Yatanlar oyanmasın deyə, yavaşca çölə çıxırıq. Gördüyümüz mənzərədən sarsılmışdıq. Mən, 1991-ci ilin dekabrında Goranboyun Şəfəq kəndində, 1992-ci ilin aprelində Ağdamın Şelli kəndində - ön cəbhələrdə olmuşdum. Heç yerdə belə acı vəziyyət görməmişdim. Həyətdəki əsgərlərdən müsahibə almaq üçün, yenə də Əzizağa Qənizadə ilə görüşmək istədik. Dedilər ki, harasa getdi...

Piltə-piltə qar yağır. Pal-paltarımız Kəlbəcər qışı üçün deyil. Qılışlıdan çıxaçıxda, kəndin başında qoyun sürüsü yolumuzu kəsdi. Qaş qaralmaqda idi. “Villis”i saxlatdırdım. Qoyunların belindəki qar buz tutub. Alik tez kameranı çıxardı. Mənim məqsədim, əynindəki sırıqlısının rəngi bilinməyən çoban oğlanla söhbət etməkdi. Təxminən 35 yaşı olan bu oğlan Telmanı görən kimi, sevinir: “Başına dönüm, ay Telman, bilirsən, ermənilər 20 gündür atamı oğurlayıblar. Ev-eşiyim də, bu qoyun sürüsü də sənə qurbandı. Neynirsən elə, atamı qaytarmağa kömək elə. Onu qaytarandan sonra, -əlini qarnının üstünə qoydu,-ortama da bir güllə vur”. Bu oğlanın sonuncu sözləri yəqin ki, ölənə qədər yadımdan çıxmayacaq...

Üzü rayon mərkəzinə doğru yol almışıq. Heç kim danışmır. Rayon mərkəzinə çatar-çatmaz Ramiz dillənir:

- Bizə gedirik.

Dağların qoynunda sərt təbiətlə qol-boyun yaşayan insanlar yalançı

nəzakəti sevmirlər, bunu lazımsız bilirlər. Ona görə də, Ramizin bu təklifini sükutla qarşılayırıq, yəni razıyıq. Evə ayaq basan kimi, hiss elədim ki, burda bizim gəlməyimizi heç kim gözləmirmiş. Dağ adamlarının bir gözəlliyi də

ondadır ki, qonaq gələndə özlərini itirmirlər, necə var, elə görünürlər. Bizi ilk qarşılayan ucaboylu, görkəmindən məğrurluq yağan qara paltarlı bir kişi oldu:

- Allahverdi. Ramizin atasıyam.

Növbə ilə onun əlini sıxıb evdəkilərlə salamlaşdıq. Mən aşıq Allahverdi Qəmkeşi qiyabi tanıyırdım. O, gəlməyimizdən xoşhal olmuşdu, könlü açılmışdı. Içəridə odun peçi yanırdı, ev isti idi. Aşığın doğma münasibəti bu istiliyi bir az da artırırdı. Soyuqdan, şaxtadan gələn adama bundan başqa nə lazım idi ki? Bir azdan ev adamla doldu. Ən çox yadımda qalan Ramizin əmisi İdris kişi oldu. Demə, o da qardaşı Allahverdi Qəmkeş kimi gözəl qoşmalar yazır. İdris kişinin 3-4 şeir kitabı çıxıb. Çörək kombinatının direktoru Firuzə Qasımova gəldi. Hiss elədim ki, o bu evə çox doğma adamdır. Görünür, yüzlərlə toyları yola vermiş, el məclislərində həmişə başda oturan söz sahibi olan Allahverdi Qəmkeş, sənətinə qail, tünlük sevənmiş. Çörək yeyəndən sonra (Süfrə məsələsini özüm zilə çəkmirəm), Aşıq Allahverdi sazı köynəkdən çıxartdı, nə çıxartdı. Əvvəlcə özünün məşhur bir qoşmasını oxuyacağını deyib sazını köklədi...

Bir gün yolum düşdü qəbristanlığa,

Orda zaman qışdı, dövran yatıbdı.

Sanki pıçıldaşır hər məzar daşı,

Şair, asta yeri, insan yatıbdı.

Aşıq ifasını başa çatdırdı. Tez-tələsik: “- üzr istəyirəm, bu qoşma, mən biləni, Səməd Vurğunundur”, -dedim. Qəmkeş özünün şeir kitabını gətirdi, həmin qoşmanı mənə göstərib mehribanlıqla dilləndi:

- Bəlkə də, sən yüzüncü adamsan ki, bu sözü deyirsən. Doğrudan da, bu qoşma öz ruhuna görə, Səməd Vurğunun şeirlərinə çox oxşayır.