Məhəmməd Əmin Rəsulzadə niyə dövlətimizi “Azərbaycan” adlandırıb? - ARAŞDIRMA
Nəsiman Yaqublu
Tarix elmləri doktoru, professor
Bu sualın cavabını müəyyən tədqiqat əsərlərində və dərsliklərdə tapmaq mümkün olsa da, əsas məqamlar araşdırılmayıb.Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqu M.Ə.Rəsulzadənin yazdığı əsərləri toplayıb nəşrə hazırlayarkən maraqlı faktlarla rastlaşdım və həmin yazılardakı faktların oxuculara çatdırılması zərurətini hiss etdim.Bu məlumatları öyrənmək həm də tariximizin çox mühüm dövrü ilə bağlı bilgilərimizin genişlənməsinə köməkdir.Bir həqiqəti unutmamalıyıq ki, vətənimiz və dövlətimiz olan “Azərbaycan” adının qazanılması mürəkkəb inkişaf mərhələrindən və çətinliklərdən keçib.
1918-ci ilin mayın 28-də Azərbaycan İstiqlalı elan edildi və tarixdə ilk dəfə olaraq hüquqi əsaslara və milli prinsiplərə bağlı Azərbaycan Cümhuriyyəti yaradıldı.İstiqlal bəyannaməsinin 2-ci bəndində qeyd olunduğu kimi, dövlətin idarə forma etibarı ilə bu Xalq Cümhuriyyəti idi.
İlk dəfə olaraq tarixdə “Azərbaycan” adlı dövlət öz mövcudluğunu elan edirdi.Bəs dövlətin belə adlandırılması təklifini kim irəli sürdü? Bu nə zamandan siyasi ad olaraq səsləndirilməyə başladı? “Azərbaycan” adına digər siyasilərin və dövlətlərin münasibəti necə idi? Bu faktları bilirikmi ki, İran, Rusiya dövlətləri və bəzi siyasi partiyalarımız və təmsilçiləri də bu adın əleyhinə idilər.Yəni indi dövlətimizin adı olan “Azərbaycan” uğrunda böyük bir mücadilə gedib və bu fikrin banisi olan M.Ə.Rəsulzadənin mövqeyi uğur qazanıb.
Bu sullara cavabı və prosesin gedişini M.Ə.Rəsulzadənin yazdığı əsərlər əsasında təqdim edirik.
“Azərbaycan” adı bizim bəzi yazıçılarımızın əsərlərində, müəyyən cəmiyyət adlarında(xüsusən Rusiya və Kiyevdə oxuyan tələbələrimiz bu adla cəmiyyətlər yaratmışdılar) qeyd edilsə də, bu siyasi bir fikir halında təqdim olunmayıb.Qeyd edək ki,İranda soydaşlarımızın yaşadığı məkan da “Azərbaycan” adlanıb.Hətta güneyli soydaşlarımız bu adda mətbuat orqanı da nəşr ediblər və s.
Bizim indiki “Azərbaycan” adlanan məkana verilən adlar da məlumdur:Car Rusiyasına qədər xanlıqlar(xanlıqlara qədərki adları sadalamıram və məlumdur), çar Rusiyasının işğalından sonra quberniyaların yaradılmas, Müvəqqəti Hökumət dövründə komissarlıqlar və s. Yəni bu dövr mənbələrində “Azərbaycan” adı yoxdur.
Bəs bu ad uğrunda mübarizənin tarixi nə zaman başladı?Niyə bu yeni yaranan dövlət “Azərbaycan” adlandırıldı? Əslində strateji baxımdan güneyli, quzeyli Azərbaycan türklərini birləşdirən və onların vahid bir toplum olduğunu əsaslandıran bu adın və ideyanın müəllifi kim idi? Niyə İran dövləti bu yurdun “Azərbaycan” adlandırılmasından narahat olur və orada nəşr edilən qəzetlərdə M.Ə.Rəsulzadə günahlandırılırdı?
Bu maraqlı prosesi tarixi ardıcıllıqla izləyək və M.Ə.Rəsulzadənin bir fikrinin həqiqət olduğuna inanaq ki:“Yalnız “türk” kəlməsi deyil, “Azərbaycan” adı da qazanılmışdır. Fəqət bu ismin əleyhinə dəxi, işarət etdiyimiz kibi, az mücadilə edilməmişdir”.
1917-ci ildə böyük dövlət xadimi Nəsib bəy Yusifbəylinin Gəncədə yaratdığı “Türk Ədəmi Mərkəziyyət Partiyası”nın proqramında “Azərbaycan” sözü ilk olaraq siyasi məzmunda qeyd edildi.Yəni proqramda “Azərbaycana muxtariyyət fikri” əksini tapdı.
Lakin “Azərbaycan” adı uğrunda mücadilənin bütün ağırlıq mərkəzində dayanan M.Ə.Rəsulzadə və onun fəaliyyəti oldu.
1917-ci ilin aprelində Qafqaz Müsəlmanlarının Bakıda keçirilən Qurultayında, həmin ilin mayında Rusiya Müsəlmanlarının Moskvada keçirilən qurultayında “Azərbaycan muxtariyyəti” M.Ə.Rəsulzadənin çıxışlarında ciddi olaraq səsləndirildi:”Azərbaycan ilə Dağıstan,Türkistan,Qırğızıstan kimi ayrı məhəlli xüsusiyyətlərə malik olan türk qövmləri üçün muxtariyyətlər istiyoruz”.
Beləliklə,bu bölgənin “Azərbaycan” adlandırılması bir fakt olaraq ortaya qoyulmağa başladı.
Yaradılmış Azərbaycan Cümhuriyyəti haqqında M.Ə.Rəsulzadə “Əsrimizin Siyavuşu” əsərində qeyd edirdi:“Hər şeydən əvvəl Azərbaycan Cümhuriyyətinin əsas idarəsi bütün vətəndaşlarının müsavi bir hüquqilə yaşaması üzərinə qurulmuşdu. Burada hər bir insanın şəxsi möhtərəm, Azərbaycan vətəndaşı olduğu üçün hüquqi məhfuz idi(bax: M.Ə.Rəsulzadə.Əsərləri,mühacirət dövrü, I cild, B..2016, səh.12-213).
M.Ə.Rəsulzadənin 1923-cü ildə İstanbulda nəşr etdiyi “Azərbaycan Cümhuriyyəti, keyfiyyəti-təşəkkülü və şimdiki vəziyyəti” kitabında dövlətimizin “Azərbaycan” adlandırılması ilə bağlı maraqlı faktlar vardır:
“Hərbi – ümumidən əvvəlki rəsmi coğrafiyaya görə Azərbaycan Şimali İranda vaqe Təbriz ilə həvalisinə(ətrafına) deyilirdi. Hərbdən və böyük Rusiya ixtilalından(inqilabından) sonra dillərdə dolaşan Azərbaycan salifüzzikr(irəlidə deyilmiş) Azərbaycanın Şimalında Cənubi – Şərqi Qafqasiya qitəsindən(hissəsindən) ibarətdir ki, mərkəzi Bakıdır.
Azərbaycanlılar milliyyət etibarilə türk, din etibarilə islam, mədəniyyəti - əsasiyyə etibarilə şərqlidirlər.
Kəndi ləhceyi – məxsusəsilə Anadolu türkcəsinə yaxın şivə ilə konuşan Azərbaycan türkü müxtəlif şivələrə malik və olduğu yerlərə nisbətlə müxtəlif isimlər daşıyan böyük türk ağacının bir dalıdır.
Azəri türklərinin hal – hazırda oturduqları yerlər min illər qədim türk xəlqi ilə məskun idi. Gərək Bakı, Gəncə, Şamaxı, İrəvan ilə Təbriz, Marağa, Ərdəbil və sairə kibi vilayətlər və gərək Muğan, Arran, Qarabağ və Qarabağ kibi məmləkətlər daima türk elinin oturağı və türk xanlarının ovlağı olmuşdur. Bu yerlər kəndilərində bir çox türk sülalələrinin irili – ufaqlı hökumətlər qurduqlarını və yıllarla səltənət sürdüklərini görmüşlərdir” (bax: M.Ə.Rəsulzadə.Əsərləri,mühacirət dövrü, I cild, B..2016, səh 40-41).
M.Ə.Rəsulzadə 1925-ci ildə Türkiyədə nəşr edilmiş “İstiqlal məfkurəsi və gənclik”əsərində(əslində bu onun tədbirdə çıxışıdır) məlumatı belə təqdim edir:
“Rusiya idarəsindəki müsəlmanlara “türk” dedirtmək şimdi artıq qazanılmış bir da¬vadır. Yalnız “türk” kəlməsi deyil, “Azərbaycan” adı da qazanılmışdır. Fəqət bu ismin(adın) əleyhinə dəxi, işarət etdiyimiz kibi, az mücadilə edilməmişdir. Vətənimizin bu ismi daşımaq haqqında olduğunu inkar edənlər yalnız İran milliyətçiləri deyil idi. İranilərdən bir qismi Bakıda nəşr etdikləri bir qəzetəyə “Azərbaycan cüzi-layənfəki-İran”(“Azərbaycan İranın ayrılmaz hissəsidir”) ünvanını vermişlərdi. Onlar bununla Bakının, Gəncə və sairənin Azərbaycan adını daşımaq haqqında olmadığını söyləmək istəmişlərdi və yalnız bu qədərlə qal¬ma¬mış, Tehran mətbuatı bu xüsusda yeni təşəkkül edən cümhuriyyətə və bu ismin “mü¬qəssiri” bulunan “Müsavat” firqəsinə qarşı pək böyük bir səfər açmışlardı. Fəqət bunu da xəbər verəlim ki, onların bu səfəri Azərbaycan komunistləri ilə ittihad¬çı¬la¬rının səfərindən sonra başlamışdı. “İttihad” liderlərindən Qənizadə Soltan Məcid daha iyir¬mi sənə əvvəl yazdığı lüğət kitabına “İstilahi-Azərbaycan” adını vermişkən, “Azər¬bay¬can muxtariyyət və ya istiqlalı”nın bu yerlərdə mövzui-bəhs olamıyacağını müda¬fiə ediyordu. Onunca, Azərbaycandan və türklükdən deyil, “Rusiyada müsəl¬man¬lıq¬dan” bəhs etməlidi. Yalnız ittihadçılar və komunistlər deyil, Azərbaycan sosia¬list¬lə-rincə də Azərbaycan istiqlalı və ya muxtariyyəti mövzui-bəhs deyildi. Mavərayi-Qafqas seyminin ilk ictimaində siyasi firqələr namına oxunan bəyan-na¬mə¬lər¬də nə ittihadçılar, nə də sosialistlər Azərbaycan təəzzüvündən bəhs etməmişlərdi. Yalnız “Müsavat” firqəsinin bəyannnaməsində idi ki, “Seym” məclisinin müəssis bir ictima olduğu qeyd olunuyor və bu müəssisdə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan höku¬mətlərinin daireyi-səlahiyyəti ilə müştərək federativ hökumətin hüquq və hüdü¬du¬nun təyini lüzumu əhəmiyyətlə irəli sürmüşdü”( bax: M.Ə.Rəsulzadə.Əsərləri,mühacirət dövrü, I cild, B..2016, s.243-244).
M.Ə.Rəsulzadə qeyd edir ki, Azərbaycan adına qarşı çıxanlar yalnız İran milliyyətçiləri deyildi,eyni zamanda öz millətimizdən olan ittihadçılar və kommunistlər də bu fikrin əleyhinə idilər.Bu fikri irəli sürən və dəstəkləyən isə M.Ə.Rəsulzadə və onun başçılıq etdiyi Müsavat Partiyası idi.
Bəs hadisələr sonra necə davam edir?
M.Ə.Rəsulzadə 1928-ci ildə Türkiyədə “Türk İli” jurnalında nəşr edilmiş “Qafqasiya türkləri” əsərində belə bir bilgini də oxuculara təqdim edir: “1) Azərbaycan isminin mənşəyi”.O, yazırdı:
“Ərəb müvərrixlərinin(tədqiqatçılarının) “Arran” və “Şirvan” adlandırdıqları Şərqi Qafqasiyada tə¬şəkkül edən bu cümhuriyyətin “Azərbaycan” ismini almaya haqlı olub -olmadığı mucibi-bəhs(bəhs səbəbi) olmuşdu. Azərbaycan coğrafi və eyni zamanda siyasi bir istilah olaraq, Böyük İsgəndər tərəfindən təsis olunan “Yunan-Bohtər” imperatorluğuna qarşı elani-istiq¬¬lal edən Sətrap “Atropat” tərəfindən təsis olunan məmləkətə “Atro¬po¬ten¬ye” deyilmişdi. Ermənilər buna “Atropatağan” demişlər ki, “Aderbadeğan” kəl¬mə¬sinin müərribi(qarşılığı) olan “Azərbaycan” da buradan nəşət eləmişdir.
Hər nə qədər coğrafi Azərbaycan məfhumuna mərufi-vəchlə, Təbriz ilə havali¬si¬ni təşkil edən İran vilayəti daxil isə də, “Atropotenye” səltənətinin bugünkü İran Azər¬bay¬can hüdudu daxilinə inhisar etdiyi məlum deyildir. Fəqət “Azərbaycan” ismini “atəş-abadğan” və yaxud “atəş-məkan” mənasında anlayanlar bu ismi məmləkətdə məb¬zul(bol,çox) yanardağlar, qazlar və atəşgədələrlə əlaqədar buluyorlar. Professor Marr “Azər”in bir qövm deyil, bir “totem” ismi olduğu və bu “totem”in “atəş” olmaq ehtimalı varid olduğu haqqında mühərrirə vüqu bulan bəyanı dəxi bu mülahizəyi təqviyə edər bir ma-hiyyətdədir.
Bu məqalədə sərd etdiyimiz tarixi məlumatdan da görüldüyü vəchilə, Şərqi Mavərayi-Qafqas ərazisinin Azərbaycan ünvani-ümumisi altında gələn təşəkküllərə da¬xil olduğunu isbat edən vəqayedən sərfi-nəzər, Azərbaycan türklərinin yaşadıqları bir məm¬ləkət olduğu üçün, burasına Azərbaycan deməkdə heç bir məhzur(qapadılmış, mühasirə edilmiş) görülməmişdir. Bu ismin yeni Türk Cümhuriyyətinə verilməsində ən mühüm amil şübhəsiz, bu qövmü ünsür olmuşdur”.
M.Ə.Rəsulzadənin bu fikrini bir daha önə çəkirəm:” Bu ismin(yəni “Azərbaycan” adının –red) yeni Türk Cümhuriyyətinə verilməsində ən mühüm amil şübhəsiz, bu qövmü ünsür olmuşdur”.
M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycanın ərazi və əhalinin sayını da bizə təqdim edir:
“2)Məsahəyi-səthiyyəsi,topoqrafik vəziyyəti və nüfusu Azərbaycan Cümhuriyyəti Mavərayi-Qafqasiyanın şərqi qismini ehtiva edər. Əs¬ki Bakı vilayəti kamilən, Gəncə vilayəti kəza(həmçinin,bunun kimi), Rəvan (Yerevan - red.) vilayətindən Zəngəzur ilə Şərur qəzaları və sabiq İlisu səltənətini təşkil edən “zikrtala” və yaxud “Zaqa¬tala” ölkəsi kamilən, Tiflis vilayətindən dəxi cüzi bir qismi (Qarayazı və Borçalı nahiyələri) milli Azərbaycan Cümhuriyyətinin məsahəyi-səthiyyəsini təşkil edər. Heyə¬ti-məcmuəsi ilə 92.160 kilometr murəbbe (85.348 verst murabbe) təşkil edən bu ərazi ge¬niş¬lik etibarı ilə Portəkiz ilə əski Serbiyaya müsəvi(bərabər) olub, İsveçrə Cümhu¬riy¬yə¬ti¬nin iki mis¬lidir.
Şimalda Dağıstan dağları, cənubda Aras nəhri ilə Qaradağın ətəkləri və Lənkəran dağları, qərbdə Gürcüstan ilə Göyçə gölünün sahilləri, şərqdə Bəhri-Xəzərlə mühat bu sahə, şimalda Şirvan, cənubda da Qaradağ yaylaları ilə bu iki yayla arasında vaqe geniş ovalıqlardan ibarət bir məmləkətdir”.( bax: M.Ə.Rəsulzadə.Əsərləri,mühacirət dövrü, I cild, B..2016,s.464).
Lakin cümhuriyyətimizə “Azərbaycan” adının verilməsindən ən çox narahat olan İran dövləti idi.M.Ə.Rəsulzadə yazırdı:
“Bəzi İran mühərrirləri Azərbaycan Cümhuriyyətinin vücudunda İranın təmamiyyəti mülkiyyəsindən ötrü “ələni”(açıq,aşkar) bir təhdid görüyorlarmış.Və Azərbaycan İranın bir vilayəti ikən bunu cümhuriyyətimizə “ələm”(bayraq,əlamət,nişan) etdiyimizə etirazları varmış... Azərbaycan deyərkən qəsdimiz Şimali və yaxud Qafqasiya Azərbaycanıdır ki, əski Aran ilə Şirvan və Muğamı ehtiva edər.Azərbaycan ismi isə coğrafi bir istilah olmaqdan ziyadə qövmi bir məna ilə işlənmişdir.Biz kəndimizi(özümüzü)Azərbaycan dili ilə(ki türkcənin bir növüdür) mütəkəllim məxsus bir qövm ədd edəriz(sayarıq,aid edərik).Bu qövmün ismi nə Aran,nə Şirvan nə də Muğandır.Yalnız Azərbaycandır”(bax: “Azərbaycan” qəzeti,8 nisan(aprel) 1919,№152).
M.Ə.Rəsulzadə “Azərbaycan” qəzetinin 1919-cu ilin 28 aprel tarixli sayında fikrini belə əsaslandırırdı:
“Azərbaycan Cümhuriyyəti müstəqil bir həyati-milliyyə ilə yaşamaq istəyən və milliyyətlərini dərk etmiş bulunan(olan) Azərbaycan türk millətinin təsis elədiyi bir hökumətdir”(bax:”Azərbaycan” qəzeti, 28 nisan(aprel) 1919, №168).
Yenə həmin qəzetin eyni sayındakı məqaləsində M.Ə.Rəsulzadə yazırdı:
“Azərbaycan ismi cümhuriyyətimizə İran qəzetələrinin düşündüyü kimi pək münasibətsiz bir “xam xəyal” nəticəsi olaraq verilməmişdir.Burada İran ərazisi haqqında heç bir suyi – niyyət mövcud olmayıb, yalnız bu gün kəndisini bir millət olaraq bilən sabiq rus təbəələri – Azərbaycan türklərinin müqəddaratı düşünülmüşdür”(bax: “Azərbaycan” qəzeti, 28 nisan(aprel) 1919, №168).
M.Ə.Rəsulzadə davam edirdi:””İran” qəzetiəsi cümhuriyyətimizə “Azərbaycan “ismi(adı) vermək haqqında olmadığımızı, biz isə bunun əksini isbat edirdik”.
1919-cu ildə “İstiqlal” məcmuəsində M.Ə.Rəsulzadə “Azərbaycan” adının Azəri türklərin yaşadığı bütün yerlərə aid olduğunu belə təqdim edirdi:
“Coğrafiya etibarı ilə Azərbaycan isminin yalnız İran vilayətlərindən Təbriz ilə həvalisinə(ətraflarına) ələm olduğu məruf(tanınsa da) olsa da münhəsir(bağlı,qapalı) olduğu sabit olmuş həqiqətlərdən deyildir: biləks(əksinə) bu ismin(adın) Azəri türklərlə məskun bütün yerlərə şamil bir ism olduğuna dəlil və sübutlar vardır.
Bu xüsusda isbati- müddəa etmək üçün səhifələr yazmaq mümkün ikən biz cümhuriyyətimizə verdiyimiz adı coğrafi bir məfhumdan ziyadə qövmi bir mənadan olduğumuz üçün bu məsələ ilə pək o qədər də məşğul olmaya lüzum görmüyoruz”(bax: “İstiqlal” məcmuəsi, 28 May 1919,№ 1).
M.Ə.Rəsulzadə “İstiqlal”dakı yazısnda Azərbaycan adı uğrunda ilk vaxtlar yalnız Müsavat partiyasının mücadilə etdiyini, yalnız sonralar digər partiyaların bu fikrə önəm verdiyini qeyd edirdi:
“Seym” məclisi təşəkkül etdiyi zaman “Azərbaycan”dan yalnız Türk-Ədəmi Mərkəziyyət “Müsavat” firqəsi bəhs etmiş,ittihad,sosialist bloku ilə Hümmət firqəsi isə cəsarət edərək yalnız Zaqafqaziya ölçüsündə fikir eləmişlərdi...Məclisi –Məbusan açıldıqdan sonra məmləkəti təmsil edən müxtəlif siyasi firqə və məsləkəhsləri sağdan tutub sola qədər Azərbaycan istiqlalının mücahidi olduqlarını bəyan etdilər...Azərbaycan istiqlalı fikrən qazanılmışdı!”(bax: “İstiqlal” məcmuəsi, 28 May 1919,№1).
Qeyd edim ki,1920-ci ildə- Azərbaycanın işğalından sonra mühacirətdə yaşamaq məcburiyyətində qalan M.Ə.Rəsulzadəyə qarşı İran qəzetlərinin “Azərbaycan” adı ilə bağlı hücumları davam etmişdir.Bu baxımdan onun “Yeni Qafqasiya” jurnalının 1923-cü ilin 4-cü sayında nəşr edilən “Zəruri bir izah” adlı cavab yazısı çox maraqlıdır. Belə ki, 1923-cü ildə M.Ə.Rəsulzadənin İstanbulda “Azərbaycan Cümhuriyyəti, keyfiyyəti-təşəkkülü və şimdiki vəziyyəti” kitabı nəşr ediləndə Tehrandakı gündəlik “Mihən” qəzetində Rəsulzadə və Azərbaycan adı əleyhinə məqalə çap olunmuşdu.M.Ə.Rəsulzadə həmin qəzetdəki məqaləyə cavabında tariximiz üçün çox maraqlı məqamları açıqlayaraq yazırdı:
“Tehranda müntəşir gündəlik “Mihən” qəzeti Ruşəni bəyin keçənlərdə İran haqqında verdiyi bir konfransdan bəhs edərkən “Azərbaycan Cumhuriyəti” adındakı risalənin müəllifi olmaq hesabiylə bizi də təhtı- müaxizəyə(sıxışdırmağa) almışdır.
“Azərbaycan Cumhuriyəti”ndən bəzi iranilərin naməmnun qaldıqlarını ağızdan-ağıza eşidiyordum. Fəqət bu adəmi məmnuiyətin Ruşəni bəyin “Türk Ocağı” heyəti -idarəsinin dəxi mucibi- təəssür(bir şeyin təsiri altında olma) və infial(xəcalət çəkmə) olan heysiyyəti-şikən nitqindən daha ziyadə mucibi -təəssür və əndişə olduğunu qətiyyən xatır və xəyalə gətirməmişdim.
Ruşəniyə muqabələ edən “Mihən” qəzeti Türkiyə və türklük haqqında qullandığı lisani-təhqirdə tərəf müqabilinə rəhmət oxutduracaq bir məharət göstərdikdən sonra bir çox şikayətlərdə bulunaraq əzcümlə diyor ki:“...axirən maarif nəzarətinin müsaidəsi ilə Rəsulzadə tərəfindən İran əleyhinə yazılan kitablar və İran azərbaycanlılarının türk olduqlarını tərənnüm etdirmək məsələyə başqa bir əhəmiyət verməkdədir...
Bu surətlə münaqişəni Ruşəni bəhsindən Rəsulzadə məbhəsinə nəql etdikdən sonra “Mihən” qəzetinin mühərriri bir az da bizi qarelərinə(oxucularına) tanıtmaq zəhmətinə qatlanmışdır. Abdi aciz, “ilk dövreyi- məşrutiyyət”də Tehranda bulunmuş, İran bayrağının himayəsinə sığınmış, ən böyük “İrani Nov” qəzetinin baş mühərrirliyi mənə tovdi(təslim etmə) olunaraq məmləkətin siyasətinə müdaxiləm caiz görülmüş və sonra İranı tərk ilə bir müddət İstanbulda oturduqdan sonra Qafqasiyaya ovdət eylədiyimdə ilk işim “İran ilə ziddiyət” olmuş və Bakıdakı Müsavat hökuməti zamanında bu “müqəvva” hökumətin rəyasəsindən bulunmuş, Azərbaycanın ismini İrandan çalmış, şimdi də İstanbuldakı türk əfəndilərimə xoş gəlmək üçün “Azərbaycan Cumhuriyyəti” namında bülən və bələ (qosqoca) bir kitab, bu kitabda da Azərbaycan ismini hər iki Azərbaycana təmsil edərək, ismi kibi, İran Azərbaycanının cismini çalmanın dəxi kolay bir iş olduğunu təsəvvür etmişimdir”.
M.Ə.Rəsulzadə 1920-ci ildə Bakıda nəşr edilən “Azərbaycan təşəkkülündə Müsavat” əsərində aparılan ağır bir mücadilənin son uğuru kimi yazırdı:
“Azərbaycançılıq qazanmışdı.Əcəba istiqlalçılıq inadı olmasaydı,-sorarım Sizə- Azərbaycan türklüyü qurtara biləcəkdimi?İstanbul mütariqəsi ilə Qafqasiyayı tərk edib gedən Türkiyə ordusu ilə bərabər Azərbaycanın hürriyyəti də məhv olub gedəcək,burada bugünkü Azərbaycan yerində yellər əsəcək və bugünkü milli ordu əvəzinə ya Denikin, ya bolşevik dəstələri gəzəcəkdi”.(Bax: “Azərbaycan təşəkkülündə Müsavat” əsəri, B.. 1920).
Göründüyü kimi ,bugünkü dövlətimizin siyasi,hüquqi və mənəvi əsasını təşkil edən Azərbaycan Cümhuriyyətinin yalnız mövcudluğu uğrunda deyil,onun adı uğrunda da böyük mücadilələr aparılb!
18:28, Bu gün
Həm sakinlərin, həm də sahibkarların müraciətləri "Açıq mikrofon"da...
18:15, Bu gün
Sabah Binəqədidə qaz olmayacaq - YENİLƏNİB
18:11, Bu gün
UNEC-də “Qondarma erməni soyqırımı: iddialar və faktlar” mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilir - FOTO
18:09, Bu gün
Prezidentlər Çingiz Aytmatovun Bakıdakı abidəsinin AÇILIŞINDA - YENİLƏNİB
18:02, Bu gün
Azad edilmiş ərazilərdə növbəti tələ - VİDEO
17:59, Bu gün
“Bu gün 4 kəndi qaytarırlarsa, sabah 444 kəndi qaytara bilərlər...”
17:58, Bu gün
Əmin-amanlıq, mehriban qonşuluq - Bakıdan dünyaya sülh çağırışı - ŞƏRH + FOTO
17:55, Bu gün
Azərbaycan və Gürcüstan Voleybol Federasiyaları arasında memorandum imzalandı
17:52, Bu gün
“Nar” voleybol üzrə ölkə çempionlarını təbrik edir - FOTO
17:48, Bu gün
Rasim Balayev: “Məni aşağıladılar, ailəmə yaxın adam...” - MÜSAHİBƏ + FOTO
17:44, Bu gün
BDU-da Karyera Festivalı keçiriləcək
17:40, Bu gün
Ekspert: “Əyani təhsil alan doktorantlar universitetlərdəki boşluğa görə işləyə bilmirlər” - AÇIQLAMA + FOTO
17:36, Bu gün
Bakıda binalarda yeni oğurluq üsulu: Kameraya düşməsin deyə işığı söndürür - VİDEO
17:33, Bu gün
Bakıda nöqsanlar aşkarlanan restoranın fəaliyyəti məhdudlaşdırıldı - FOTO
17:30, Bu gün
Anastasiyanın ərinin vəkilindən ittihamlara cavab: “Arvadı da bir neçə dəfə ona əl qaldırıb” - FOTO
17:27, Bu gün
Azərbaycan avarçəkəni Türkiyədə iki medal qazandı
17:24, Bu gün
Prezidentdən mühüm mesajlar: Cənubi Qafqazda sülh üçün unikal imkan yaranıb - ŞƏRH + FOTO
17:19, Bu gün
Region Liqasının final oyununun yeri və başlama saatı müəyyənləşdi
17:18, Bu gün
Türkiyənin ilk astronavtı Azərbaycana gələcək
17:16, Bu gün
Zəngilan, Cəbrayıl və Qubadlı sakinlərinə ŞAD XƏBƏR - VİDEO
17:12, Bu gün
Alimpaşa Məmmədov vurduğu ziyandan 185 min manat ödədi
17:10, Bu gün
Nəsib Quliyevin öldüyü evin görüntüsü - FOTO
17:08, Bu gün
Aysun İsmayılova: “İstəyirəm həyat yoldaşım mənə qulaq asanda utanmasın” - VİDEO
17:04, Bu gün
Büdcəyə yenidən baxılacaq? - FOTO
17:01, Bu gün
Sabiq baş pediatrın intiharı ilə bağlı CİNAYƏT İŞİ AÇILDI - YENİLƏNİB
17:00, Bu gün
Kadrlar şöbəsi rəisinin 720 minlik oğurluq işi Ali Məhkəmədə - Nelli Fabriçnaya bəraət istəyir
16:56, Bu gün
Bu uşaqlar hər il qripə qarşı peyvənd edilməlidir - Pediatr AÇIQLADI + FOTO
16:52, Bu gün
Vidadi İsayev Bərdənin İkinci Nazırlı kəndində səyyar qəbul-görüş keçirdi - FOTOLAR
16:50, Bu gün
Əfv Məsələləri Komissiyasının növbəti iclası keçirilib
16:48, Bu gün
BDU tələbələri üçün İtaliyanın Trento Universitetində təhsil imkanı
18:28, Bu gün
Həm sakinlərin, həm də sahibkarların müraciətləri "Açıq mikrofon"da...
18:15, Bu gün
Sabah Binəqədidə qaz olmayacaq - YENİLƏNİB
18:11, Bu gün
UNEC-də “Qondarma erməni soyqırımı: iddialar və faktlar” mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilir - FOTO
18:09, Bu gün
Prezidentlər Çingiz Aytmatovun Bakıdakı abidəsinin AÇILIŞINDA - YENİLƏNİB
18:02, Bu gün
Azad edilmiş ərazilərdə növbəti tələ - VİDEO
17:59, Bu gün
“Bu gün 4 kəndi qaytarırlarsa, sabah 444 kəndi qaytara bilərlər...”
17:58, Bu gün
Əmin-amanlıq, mehriban qonşuluq - Bakıdan dünyaya sülh çağırışı - ŞƏRH + FOTO
17:55, Bu gün
Azərbaycan və Gürcüstan Voleybol Federasiyaları arasında memorandum imzalandı
17:52, Bu gün
“Nar” voleybol üzrə ölkə çempionlarını təbrik edir - FOTO
17:48, Bu gün
Rasim Balayev: “Məni aşağıladılar, ailəmə yaxın adam...” - MÜSAHİBƏ + FOTO
17:44, Bu gün
BDU-da Karyera Festivalı keçiriləcək
17:40, Bu gün
Ekspert: “Əyani təhsil alan doktorantlar universitetlərdəki boşluğa görə işləyə bilmirlər” - AÇIQLAMA + FOTO
17:36, Bu gün
Bakıda binalarda yeni oğurluq üsulu: Kameraya düşməsin deyə işığı söndürür - VİDEO
17:33, Bu gün
Bakıda nöqsanlar aşkarlanan restoranın fəaliyyəti məhdudlaşdırıldı - FOTO
17:30, Bu gün
Anastasiyanın ərinin vəkilindən ittihamlara cavab: “Arvadı da bir neçə dəfə ona əl qaldırıb” - FOTO
17:27, Bu gün
Azərbaycan avarçəkəni Türkiyədə iki medal qazandı
17:24, Bu gün
Prezidentdən mühüm mesajlar: Cənubi Qafqazda sülh üçün unikal imkan yaranıb - ŞƏRH + FOTO
17:19, Bu gün
Region Liqasının final oyununun yeri və başlama saatı müəyyənləşdi
17:18, Bu gün
Türkiyənin ilk astronavtı Azərbaycana gələcək
17:16, Bu gün
Zəngilan, Cəbrayıl və Qubadlı sakinlərinə ŞAD XƏBƏR - VİDEO
17:12, Bu gün
Alimpaşa Məmmədov vurduğu ziyandan 185 min manat ödədi
17:10, Bu gün
Nəsib Quliyevin öldüyü evin görüntüsü - FOTO
17:08, Bu gün
Aysun İsmayılova: “İstəyirəm həyat yoldaşım mənə qulaq asanda utanmasın” - VİDEO
17:04, Bu gün
Büdcəyə yenidən baxılacaq? - FOTO
17:01, Bu gün
Sabiq baş pediatrın intiharı ilə bağlı CİNAYƏT İŞİ AÇILDI - YENİLƏNİB
17:00, Bu gün
Kadrlar şöbəsi rəisinin 720 minlik oğurluq işi Ali Məhkəmədə - Nelli Fabriçnaya bəraət istəyir
16:56, Bu gün
Bu uşaqlar hər il qripə qarşı peyvənd edilməlidir - Pediatr AÇIQLADI + FOTO
16:52, Bu gün
Vidadi İsayev Bərdənin İkinci Nazırlı kəndində səyyar qəbul-görüş keçirdi - FOTOLAR
16:50, Bu gün
Əfv Məsələləri Komissiyasının növbəti iclası keçirilib
16:48, Bu gün
BDU tələbələri üçün İtaliyanın Trento Universitetində təhsil imkanı
16:46, Bu gün
Bakıda 15 yaşlı oğlan həmyaşıdını niyə öldürmək istəyib? - TƏFƏRRÜAT
16:44, Bu gün
AZƏRTAC-da özbəkistanlı jurnalistlərlə görüş olub - FOTO
16:40, Bu gün
“Qərbi Azərbaycana qayıdış” olimpiadasının rayon (şəhər) mərhələsi keçiriləcək
16:37, Bu gün
Bakıda yeni metro stansiyası bu tarixdə açılacaq - FOTO
16:36, Bu gün
ABŞ ştatında müəllimlərə məktəbdə odlu silah gəzdirməyə icazə verilib
16:33, Bu gün
Röyanın ona görə adını dəyişən fanatı vəfat etdi - VİDEO
16:29, Bu gün
Londonda qeyri-adi marafon: Şərab içə-içə 13 min qazandı - VİDEO
16:27, Bu gün
İlber Ortaylının təyyarədə halı pisləşdi: Uçuş təxirə salındı
16:25, Bu gün
“Həyəti sel aparıb pis günə qoymuşdu” - Mikayıl Müşfiqin Xızıdakı xatirə muzeyində yenidənqurma işləri gedir - ÖZƏL + FOTO/VİDEO
16:20, Bu gün
Vəkillər Kollegiyası ilə “Femida Könüllüləri” Təşkilatı arasında Memorandum imzalandı - FOTO
16:17, Bu gün
İkinci əl məhsulun oğurluq olmadığını necə bilmək olar? - VİDEO
16:15, Bu gün
Azərbaycan-Ermənistan sərhədində ilk dirək: Normallaşmanın başlanğıc nöqtəsi - ŞƏRH + FOTO
16:10, Bu gün
Rusiya və İran "Mir" kartlarının qəbulu üzrə pilot layihəsinə hazırlaşır
16:05, Bu gün
Naxçıvanda 10 aydan çoxdur ki, maaş ala bilməyən işçilər etiraz etdilər - VİDEO
16:03, Bu gün
"Sumqayıt" - "Qarabağ" oyununa 2 mindən çox bilet satılıb
16:00, Bu gün
Səudiyyə Ərəbistanının kralı xəstəxanaya yerləşdirildi
15:57, Bu gün
Tanınmış modeli döyməkdə təqsirləndirilən şəxs yenidən hakim qarşısında
15:53, Bu gün
Ayxan Hacızadə: "Azərbaycan sülh, təhlükəsizlik və rifaha töhfə verir" - FOTO
15:49, Bu gün
Azərbaycan-Macarıstan enerji üzrə İşçi Qrupunun iclası keçirildi - FOTO
15:45, Bu gün
Həmidə Ömərova: “Mənə baxmayan yeganə kişi ilə ailə qurdum” - MÜSAHİBƏ + FOTO
15:41, Bu gün
Sabunçuda açıq ərazidə baş verən yanğın söndürüldü - YENİLƏNİB
15:40, Bu gün
Ərdoğan Almaniya prezidenti ilə GÖRÜŞDÜ
15:38, Bu gün
Bakı birbaşa xarici investisiyalar yatırılan şəhərlərin reytinqində üçüncü yerdə qərarlaşıb - FOTO
15:35, Bu gün
"Bayram Nurlunun əkiz taylarından biri olmusan" - Türkanın yeni halı bəyənilmədi - FOTOlar
15:32, Bu gün
Xankəndi şəhərindən yeni görüntülər - VİDEO
15:29, Bu gün
ABŞ-nin bir qrup konqresmen köməkçisi Azərbaycanda - Bakı-Vaşinqton münasibətləri müzakirə olundu - FOTO
15:25, Bu gün
Azərbaycan – Rusiya münasibətlərinin sürətli inkişafı...
15:24, Bu gün
Navalnının dəfn mərasimini keçirən keşişə cəza verildi
15:22, Bu gün
Daşkənddə “Qılınc və qələm” romanının özbək dilində nəşrinin təqdimatı keçirildi - FOTO
15:18, Bu gün
“Birgə Bəyannamə iki ölkə arasında strateji münasibətlərin daha dərin xarakterini təsbit edir”
15:15, Bu gün
İlham Əliyev işğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpasında dəstəyinə görə Qırğızıstana təşəkkürünü bildirib
15:08, Bu gün
Şərqi Zəngəzur zonasında 2026-cı ilə qədər üç şəhər, beş qəsəbə və 29 kəndin salınması planlaşdırılır
15:06, Bu gün
Azərbaycanda federasiyanın sabiq baş katibi vəfat etdi
15:05, Bu gün
"Rusiya işğalçıları yaxın zamanlarda Ukraynaya zərbələri gücləndirəcək" - ISW
15:02, Bu gün
“Azərbaycan British College” Təhsil Kompleksinin şagirdləri BDU-nun Fizika fakültəsində olub - FOTO
14:58, Bu gün
Polis əməliyyat keçirdi: Saxlanılanlar var - FOTO
14:55, Bu gün
Şuşaya ilkin mərhələdə 50 ailə köçürüləcək
14:51, Bu gün
Elçin Əmirbəyov: “Sülh həmişəkindən daha yaxındır, lakin qalan maneələri aradan qaldırmaq lazımdır”
14:48, Bu gün
“Azərbaycanla Qırğızıstan arasında ticarət dövriyyəsinin artması tendensiyası mövcuddur”
14:47, Bu gün
Azərbaycan Qırğızıstanın dövlət xidmətləri mərkəzlərini təkmilləşdirəcək
14:45, Bu gün
Prezident: “Azərbaycan-Qırğızıstan İnkişaf Fondunun Nizamnamə fondu dörd dəfə - 100 milyon dollaradək artıb”
14:43, Bu gün
ABŞ-nin Rusiyadakı səfirliyi zəhərlənmədən ehtiyat edir - SƏBƏB
14:40, Bu gün
BDU tələbələri Heydər Əliyev Mərkəzini ziyarət ediblər - FOTO
14:38, Bu gün
Azərbaycan və Qırğızıstan arasında ikiqat vergitutma aradan qaldırılır
14:37, Bu gün
Azərbaycan və Qırğızıstan Dövlətlərarası Şurasının 2-ci iclası keçirilib - YENİLƏNİB + FOTO
14:34, Bu gün
Prezidentin və baş nazirin şəxsi həkiminin müəmmalı qətli – qapalı qalan cinayət işinin təfərrüatları...
14:30, Bu gün
"Netanyahu zəmanəmizin Hitleridir və məsuliyyətdən yaxa qurtara bilməyəcək" - Ərdoğan
14:25, Bu gün
BDU-da tanınmış jurnalist, yazıçı-publisist Bahəddin Həzi ilə görüş olub - FOTO
14:21, Bu gün
İlham Əliyevdən Allahverən İsmayılovla bağlı SƏRƏNCAM
14:18, Bu gün
Fuad Hüseynəliyev: “Ermənistanla münaqişənin yenidən eskalasiya ehtimalı real deyil”
14:17, Bu gün
Azərbaycan Prezidenti qırğızıstanlı həmkarını COP29-a dəvət edib
14:15, Bu gün
Daha bir ölkə Fələstini dövlət kimi tanıyıb
14:00, Bu gün
İlham Əliyev: Qırğızıstan Prezidentinin Azərbaycana səfəri iki ölkə arasında dostluq və qardaşlıq münasibətlərinin möhkəmlənməsinə töhfə verəcək
13:59, Bu gün
Qırğızıstan tərəfindən Ağdamda məktəb binası inşa ediləcək
13:57, Bu gün
Azərbaycan və Qırğızıstan prezidentləri mətbuata bəyanatlarla çıxış ediblər - YENİLƏNİB
13:56, Bu gün
Bakıda qardaşını döyən şəxsə şəhərdən çıxmaq qadağan edildi - TƏFƏRRÜAT
13:54, Bu gün
İlham Əliyev: Biz ənənəvi tərəfdaşlarımızla, qardaş ölkələrlə münasibətləri inkişaf etdiririk
13:52, Bu gün
Bakıda yeni metro stansiyası bu tarixdə açılacaq - FOTO
13:48, Bu gün
Pəhriz saxlayanda kartof yeməyin: SƏBƏB
13:45, Bu gün
Məhkəmə Ələsgər Məmmədli barədə qərar qəbul edib
13:43, Bu gün
Mbappe “Real Madrid” üçün oyun üslubunu qurban verəcək
13:39, Bu gün
Azərbaycan-Qırğızıstan sənədləri imzalanıb - YENİLƏNİB
13:35, Bu gün
Prezidentin nümayəndəsi: Gələn aydan sakinlərin Şuşaya qaytarılmasına başlanılacaq
13:32, Bu gün
Aydın Kərimov: Şuşa Qarabağda elektrik avtobuslarının fəaliyyət göstərdiyi ilk şəhər olacaq
13:30, Bu gün
Fuad Hüseynəliyev: Ermənistan Azərbaycanla münasibətləri gərginləşdirməyə çalışmır
13:26, Bu gün
Əgər kişi bir qadını bəyənirsə bu 6 ƏLAMƏTLƏ büruzə verir
13:20, Bu gün
Yaşlı kişi 10 yaşlı qıza təcavüz etdi
13:18, Bu gün
Naxçıvanda sədr müavini işdən azad edildi
13:16, Bu gün
Bir-birinə bənzəyən estetik əməliyyat keçirmiş ÜZLƏR - Cəmiyyətin gözəllik anlayışı niyə DƏYİŞİB?
13:15, Bu gün
Ankarada Türk dövlətləri kosmik agentliklərinin III iclası keçirilir
07:07, Bu gün
Qarabağdan Ermənistana keçən Rusiya texnikaları geri qayıtmağa başladı?..-VİDEO
23 Apr 2024 | 19:26
DİQQƏT: Qəfil ölümlər buna görə artıb - VİDEO
23 Apr 2024 | 20:19
Böyük ümidlərlə getmişdilər: İlk şəhidimizin məzarı tapılmadı - FOTO
23 Apr 2024 | 19:25
Prezident: Bəzi ölkələr Azərbaycana qarşı soyuq müharibəyə başlayıblar
23 Apr 2024 | 21:00
Şəhid Elçin Kərimbəylinin anım günü qeyd edilib
23 Apr 2024 | 21:29
Bağanis Ayrım sakini: “Mən 34 ildə övladım və həyat yoldaşımın qəbrini görməyə həsrət qaldım” - VİDEO
23 Apr 2024 | 20:56
“Rusiya sülhməramlıları Qarabağda hələ qalsaydı, Rusiya hərbi bazasına çevrilə bilərdi...”
23 Apr 2024 | 18:48
Pul, reytinq, əxlaq... - Bu verilişlər bağlanacaq?
23 Apr 2024 | 18:32
Prezident: “Ermənistan “Dağlıq Qarabağ”ın sülh sazişində olmamasına razılaşıb”
23 Apr 2024 | 19:07
Bakıda məşhur həkim klinikasını satışa çıxardı-FOTO
22 Apr 2024 | 08:18
Qazaxın kəndləri ilə bağlı qarşıdurmada Ermənistan deputatı da yaralandı…
22 Apr 2024 | 09:17
Kəndlərimizə girmiş erməni qruplaşmasının 5 üzvü tutuldu
19 Apr 2024 | 17:34
İlham Əliyevin növbəti qələbəsi: Qazaxın 4 kəndi Azərbaycana qaytarılır
21 Apr 2024 | 08:56
Kənd sakini Qobuda kurqanın olduğunu deyir, o həqiqətənmi Çingiz xanın məzarıdır?-ARAŞDIRMA-ÖZƏL+FOTO
19 Apr 2024 | 14:13
"Atamın atasına verdiyi söz artıq mənim öz atama verdiyim namus sözüdür" - Başlıbeldən yarımçıq qalan REPORTAJ
22 Apr 2024 | 07:33
Qarabağdan köçmüş hayk İrəvanın "Andranik" metro stansiyasında özünü qatarın altına atdı...-VİDEO
07:07, Bu gün
Qarabağdan Ermənistana keçən Rusiya texnikaları geri qayıtmağa başladı?..-VİDEO
22 Apr 2024 | 15:09
Bakıda küləyin sürəti artıb - FAKTİKİ HAVA + YENİLƏNİB
22 Apr 2024 | 12:45
Əməkdar artistin ölüm xəbəri yayıldı - FOTO
19 Apr 2024 | 09:30
Kolbasanın ürəyə təsiri sübut olundu
07:07, Bu gün
Qarabağdan Ermənistana keçən Rusiya texnikaları geri qayıtmağa başladı?..-VİDEO
23 Apr 2024 | 19:26
DİQQƏT: Qəfil ölümlər buna görə artıb - VİDEO
23 Apr 2024 | 20:19
Böyük ümidlərlə getmişdilər: İlk şəhidimizin məzarı tapılmadı - FOTO
23 Apr 2024 | 19:25
Prezident: Bəzi ölkələr Azərbaycana qarşı soyuq müharibəyə başlayıblar
23 Apr 2024 | 21:00
Şəhid Elçin Kərimbəylinin anım günü qeyd edilib
23 Apr 2024 | 21:29
Bağanis Ayrım sakini: “Mən 34 ildə övladım və həyat yoldaşımın qəbrini görməyə həsrət qaldım” - VİDEO
23 Apr 2024 | 20:56
“Rusiya sülhməramlıları Qarabağda hələ qalsaydı, Rusiya hərbi bazasına çevrilə bilərdi...”
23 Apr 2024 | 18:48
Pul, reytinq, əxlaq... - Bu verilişlər bağlanacaq?
23 Apr 2024 | 18:32
Prezident: “Ermənistan “Dağlıq Qarabağ”ın sülh sazişində olmamasına razılaşıb”
23 Apr 2024 | 19:07
Bakıda məşhur həkim klinikasını satışa çıxardı-FOTO