Son bir neçə ildə Azərbaycanla Türkiyə arasında strateji və hərbi əməkdaşılığın yüksələn xətlə inkişafı və Ermənistanın 12 iyulda Tovuz istiqamətindəki təxribatına qarşı qardaş Türkiyənin qəti mövqeyi, ardınca  iki ölkə ordularının birgə təlimləri cəmiyyətdə xoş həyəcan yaratdı. Azərbaycan insanı Türk ordusunun 1918-ci ildə ölkəni xilas edərək,  millətimizi real soyqırımdan qoruyub, milli dövlətimizin yaranmasındakı tarixi rolunu minnətlə xatırlamaqda.  Bu baxımdan cəmiyyətin əhəmiyyətli hissəsi, ağır durumlarda tərəddüdsüz onun yanında olan Türkiyə ilə əlaqələrin bu günkü yüksək səviyyəsindən məmnunluq duyaraq, təlimlərə qatılan Türk ordusunun Azərbaycanda bazasının yaradılmasını arzuladığını gizlətmir. Bu istəyə və iki ölkə arasında dərin iş birliyinə qarşı çıxanların mütləq əksəriyəti isə Azərbaycanın müstəqilliyini özünə təhdid hesab edib,onun zəif durumda olmasını istəyən dövlətlərin tərəfdarları, 5-ci  kalonun təmsilçiləridir. Türkiyənin  Azərbaycanla  hərbi əməkdaşlıq və Milli ordunun formalaşmasındakı rolunu qısa şəkildə 3 mərhələyə ayırmaq olar:

1.1918-ci ildə Osmanlı dövləti ilə Azərbayca Xalq Cumhuriyəti arasındakı anlaşma əsasında Nuru paşanın komandanlığı altında Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycana gəlib ölkənin işğal altında olan böyük hissəsini və Bakını azad edərək müstəqil dövlətin qurulmasında müstəsna rol oynadı. Bu günkü müstəqil Azərbaycanın var olmasında müstəsna xidməti olan 2-3 şəxsdən biri məhz Nuru paşadır.  1918-ci il birinci dünya savaşının qalib dövlətləri ilə imzalanan Mondros anlaşması və  Almaniya Rusiya arasındakı Brest Litovsk müqaviləsinin şərtlərindən biri də Osmanlı ordusunun Azərbaycanı tərk etməsi idi. Geri qayıtmalı olan ordunun çoxsaylı əsgər və zabitləri burada qalaraq Azərbaycan ordusunun qurulmasında önəmli rol oynadılar. Məhz bu ordu 1920-ci ilin martında erməni ordusunu məğlub edərək Qarabağı işğaldan azad etdi. 1920-ci ilin aprelində XI Qırmızı Ordunun Azərbaycanı işğalından sonra Türkiyə ilə əlaqələr 70 illik kəsintiyə uğradı. 

2.1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa edəndə Türkiyə Pakistanla bərabər  onu ilk tanıyan ölkə oldu. Eyni kök, qan bağı olasına baxmayaraq, gözü Moskvada olan Mütəllibovun Türkiyə səfərində müzakirə edilən məsələlər arasında hərbi əməkdaşlıq məsələləri yox idi. Türkiyə ilə bütün sahələrdə işbirliyinin genişlənməsi 1992-ci ildə Ə.Elçibəyin prezidentliyi dönəmində başlandı. İyun ayından başlayaraq iki ölkə arasında əməkdaşlığın vacib sahələrindən biri Türkiyənin Azərbaycan ordusunun qurulması istiqamətində atdığı addımlar oldu. Azərbaycan Ordusunun gələcək zabitlərinin hazırlanması məqsədilə ilk olaraq imtahanları qazanaraq seçilmiş 60 nəfər gənc Türkiyə hərbi məktəblərində oxumağa, bundan əlavə 86 nəfərdən ibarət daha iki qrup Türkiyədə 3 aylıq hərbi təlimlərə göndərildi. Bu qrupun tərkibində 4 iyun 1993-cü ildə Gəncədə qiyamçıların qətlə yetirdiyi Prezident qvardiyasının komandanı Tahir Məmmədov da vardı. 

    

Prezident Elçibəy 1992-ci ilin oktyabrında Türkiyə səfərində orada təhsil alan hərbi müdavimlərlə görüşüb, onların təlimlərini müşahidə etmişdi. Prezidenti müşayət edən Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin  Baş Qərargah rəisi Doğan Güreş müdavimlərimizin hazırlığından  razılıq edərək  “Sayın Cumhurbaşkanım, cocuklarınız pırıl-pırıl, cox yetənəklidir. Anadolu cocuklarının 3 aya mənimsədiyi proqramı onlar 2 aya mənimsəyir. Onların çox iyi yetişib, ölkələrinə xidmət edəcəklərinə güvənim tamdır” dedi.  Təssüf ki, sonradan təhsilini bitirib ölkəyə qayıdan bu zabitlərin qarşısına xeyli əngəllər çıxarıldı. 

    

Ölkəmizə gəlib Azərbaycan ordusunun qurulmasına ciddi kömək etməyə çalışanları  minnətdarlıqla xatırlayır və hazırda həyatda olmayanların ruhları qarşısında baş əyirəm. İlk gələnlərdən Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin generalları Yaşar Dəmirbulakla Osman İlqaz Prezidentin Müdafiə və Hərbi məsələlər üzrə müşavirləri oldular. Dərhal  ciddi şəkildə işə başlayan paşalarla  Müdafiə Nazirliyi rəhbərliyi arasında ordu quruculuğu və hərbi əməliyyatların aparılması məsələlərinə münasibətdə fərqlər nəzərdə tutulan işlərin vaxtında həyata keçirilməsinə imkan vermirdi. Bu da paşaların, xüsusilə Azərbaycan əsilli Yaşar paşanın (bir neçə il əvvəl dünyasını dəyişib) nazir Rəhim Qazıyevlə münasibətlərində ciddi gərginliyə səbəb olmuşdu. 1993-cü ilin fevralında R.Qazıyevin istefasından sonra Türkiyəli generallar MN-nin yeni rəhbərliyi ilə anlaşma şəraitində işləməyə başladılar. Həm bu məsələ, həm də Türkiyə Prezidenti Turgut Özalın Kəlbəcərin işğalı bağlı sərt mövqeyi, Rusiya ilə münasibətdə çəkingən davranıb “Kızıl Ordunu karşıma alamam” deyərək ehtiyatlı siyasət izləyən Baş Nazir S.Dəmirəlin hərbi təlimatçıların Azərbaycana göndərilməsi  qərarını sürətləndirdi. Atılan addımlar  aprelin sonlarında nəticəsini verməyə başladı. Belə ki, orduya çağırış sistemi dəyişdirilib ildə 4 dəfəyə çıxarılaraq, çağırış planı 100 % yerinə yetirildi. Ruslar tərəfindən dağıdılmış Təlim Mərkəzləri qısa zamanda hazır vəziyyətə gətirildi. Türkiyədən Azərbaycana göndərilməli olan 312 hərbi təlimatçıdan 187 nəfəri aprelin sonunda Bakıya gəldi. İlk olaraq may ayında başlayan 5500 nəfərdən ibarət 10 batalyonun təlimləri avqustda bitməli idi. Qəbul edilmiş plana görə bir il ərzində Azərbaycan Ordusunun Türkiyə- NATO standartlarında 20 minlik özəyinin yaradılması nəzərdə tutulurdu. Təssüf ki, 4 iyun Gəncə qiyamı digər məsələlər kimi  bu prosesin də qarşısını aldı. 

    

Türkiyəyə göndərilən 86 nəfərlik iki qrupun təlimləri bitəndən sonra onların Türkiyədəki komutanı Kaşif Kozanoğlu (2008-ci ildə MİT  Dairə Başkanı olaraq, Ergenekon kod adı altında aparılan FETÖ həbsləri zamanı böhtana dözməyib intihar etdi)  Azərbaycan ordusunun qurulmasında yaxından iştirak etmək üçün 1992-ci ilin sonunda könüllü olaraq ölkəmizə gəldi. Prezidentin xüsusi nəzarətində təşkil olunan batolyonun təlimi  Kaşıf komutana tapşırıldı. MN-nin maneçiliyinin qarşısını almaq, təlimlərin nəzərdə tutulduğu vaxta qədər aparılması  üçün  tədbirlər görüldü. Kaşifin batalyonu adlanan hərbi hissə üç aylıq təlimdən sonra 1993-cü ilin aprelində döyüş bölgəsinə göndərilərək, Tərtər ətrafında girdiyi ilk döyüşdə böyük uğur qazanıb, 106 düşmən əsgərini məhv etdi. Batalyonun itkisi sadəcə 1 şəhid, 6 yaralı olmuşdu. Onların döyüşünü müşahidə edən Əfqanıstanda olmuş zabitlərdən biri heyranlıqla “hətta Əfqanıstanda belə peşəkar döyüşçülərlə rastlaşmadığını” bildirmişdi. Batalyon sonralar  girdiyi bir neçə döyüşdə də fərqlənmişdi. 

 

3. Təəssüf ki, 4 iyun qiyamından sonra bütün sahələrdə olduğu kimi,  Türkiyə ilə hərbi əməkdaşlıq sahəsində də durğunluq yarandı və hərbi təlimatçılar geri qayıtdılar. Yalnız 1997-ci ilin sonunda əldə olunan razılaşma əsasında Türkiyəli hərbçilər məhdud sayda yenidən ordunun təlimlərinə cəlb olundu. 2001-ci ilin yayında İranın hava sərhəddimizi pozmasına cavab olaraq Türk şahinlərinin Bakı səmasındakı uçuşları hələ də xatırələrdədir. 

    

Lakin bu proses də bir neçə il sonra dayandı. Diqqətli oxucular MN sistemində NATO və Rusiya sistemləri tərəfdarları arasındakı mübarizə barədə mətbuatda gedən məlumatları da yəqin xatırlayırlar. Ortada yaranan təxminən 10 illik fasilədən sonra 2015-ci ildən başlayaraq Türkiyə-Azərbaycan arasında hərbi-texniki əməkdaşlıq daha sürətlə inkişaf etməkdədir. Əvvəlki dövrdən fərqli olaraq indi hər iki tərəf əməkdaşlığın inkişafında daha istəkli görünür. Bu ilin fevralında prezident Erdoğanın Bakı səfərində əlaqələrin daha da dərinləşdirilməsi razılaşdırıldı. Məsələyə münasibətdə xüsusilə Türkiyənin hazırkı rəhbərliyi ilə 90-cı illərdəki rəhbərliyi baxışları arasında ciddi fərq var. Bu da son Tovuz hadisələrində Türkiyənin qətiyyətli mövqeyi ilə bir daha təstiq olundu. 

   

Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan cəmiyyətinin əhəmiyyətli hissəsi Türkiyə ilə hərbi əməkdaşlığın dərinləşməsini və Türk ordusunun bazasının yaradılmasını arzulayır. Hərbi bazaların yaradılması kifayət qədər ciddi və zaman alan məsələ olduğundan, digər şərtləri nəzərə alaraq hazırkı durumda ən optimal variantın operativ şəkildə Müasir döyüş əməliyyatlarını yüksək səviyyədə aparmaq təcrübəsinə malik Türkiyəli hərbçilərin müşavir, təlimçi qismində iştirakı ilə Azərbaycan ordusunun effektiv idarə etmə və koordinasiyaya malik, istənilən an və şəraitdə savaşa hazır vəziyyətə gətirilməsidir. Buna nail olunsa, Doğan Gürəşin dediyi kimi “çox qabiliyyətli” Azərbaycan əsgəri qarşısına qoyulan vəzifə gərəyi istənilən təhlükəni dəf edərək düşmənə zərbə endirib yerində oturda bilər. Necə ki, 1920-ci ilin martında, 1992-1993-cü illərdə və sonrakı dövrlərdəki  bəzi əməliyyatlarda  bunu göstərdi. 

P.S. Yazı 1992-93-cü illərdə Azərbaycan Ordusunun qurulması üçün bütün bilik və bacarıqlarını əsirgəməyən, şəxsən tanış olduğum şərəfli Türk zabitləri  Yaşar Paşa, Osman Paşa, Kaşif komutan  və b. minnətdarlıqla xatırlayaraq onları Azərbaycan cəmiyyətinə tanıtmaq məqsədilə ilə yazılıb.