TAP (Trans Adriatic Pipeline) boru xətti üzrə işlər başa çatmaq üzrədir, son tamamlama işləri aparılır. İstifadəsi 2020-ci illin sonuna nəzərdə tutulan bu qaz xəttinin ilkin nəql qabiliyyəti 10 milyard kubametr nəzərdə tutulub ki, bu da Rusiyadan sonra Avropaya ixrac edilən alternativ əhəmiyyətli qaz kəməri sayılır. Cənub Qaz Dəhlizinin tərkib hissəsi olan TAP Cənubi Qafqaz Boru Kəməri Türkiyə-Yunanıstan sərhədində birbaşa TANAP-la birləşərək və Yunanıstan, Albaniya ərazilərindən, həmçinin Adriatik dənizindən keçərək Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı “Şahdəniz-2” yatağından hasil olunacaq qazı İtaliyanın cənubuna, oradan da Qərbi Avropaya çatdıracaq. Bu layihənin uğurla tamamalanması əslində Azərbaycan-Avropa ölkələri arasında siyasi münasibətlər üçün yeni mərhələ sayıla bilər. Ümumilikdə kapital xərcləri 4.5 milyard avro dəyərində olan Trans Adriatik Boru kəməri layihəsi TAP, Avropa İttifaqının ən prioritet enerji layihələrindən biri oldu.
2015-ci ildə Avropa Komissiyasının Enerji İttifaqı
üzrə Vitse-Prezidenti Maros Sefcovic Azərbaycanla Avropa İttifaqının strateji
enerji tərəfdaşlığının mərkəzində Cənub Qaz Dəhlizinin durduğunu demişdi. “Məqsədimiz
2019-2020-ci ilədək dəhliz boyu bütün infrastruktur layihələrini işlək vəziyyətə
gətirməkdir. Bu məsələ Azərbaycanın gələcək iqtisadi inkişafı ilə bağlı olduğu
kimi Avropanın enerji təhlükəsizliyi baxımından da mühüm hesab edilir”, - deyə
cənab Sefcovic vurğulamışdı.
Azərbaycan Avropa üçün strateji əhəmiyyətli ölkələr
sırasındadır. Təbii qazın Avropaya ixracı Azərbaycana həm iqtisadi, həm də
siyasi baxımdan faydalar qazandıracaq. Covid -19-la gərgin və ayalarla sürən
mübarizədən sonra TAP boru kəmərinin istismara verilməsi və xüsusilə qış
aylarında Avropanın təbii qaza artan tələbatının ödəniləcəyi halda bu layihə Azərbaycan
üçün yeni nəfəs olacaq. Eləcə də pandemiya zamanı İtaliya iqtisadiyyatına
vurulan ziyan 2018-ci ildə İtaliya hökümət üzüvləri arasında TAP layihəsi ilə
bağlı yaranan fikir ayrılığına cavab sayıla bilər.
Hazırda TAP Türkiyə sərhədini İtaliyanın cənubuna
birləşdirən elə bir layihədir ki, Azərbaycan xəritənin bu hissəsində enerji mərkəzinə
çevrilir. TAP Avropa ölkələrini təbii
qazla təmin etməklə yanaşı, köhnə qitədə Azərbaycana sərf etdiyi şəkildə siyasi
rolunu da artıracaq. Bunu 2012-ci ildə Türkiyənin o zamankı baş naziri və
indiki prezidenti Rəcəb Təyyub Ərdoğanın Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevlə TANAP
müqaviləsinin imzalanma mərasimindən sonrakı açıqlaması da sübut edir: ”Bu
layihə, Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı arasındakı strateji əlaqələri dərinləşdirməklə
yanaşı, Azərbaycanla Avropa arasında Türkiyə üzərindən orqanik bir bağ təmin edəcək”.
TANAP layihəsi Cənub Qaz dəhlizinin əsas hissəsi
kimi enerji təhlukəsizliyi məsələlərinin həlli üçün önəmli infrasuktrutur layihəsi
olmaqla yanaşı Avropa İttifaqı və Türkiyə ilə münasibətlərin sabitliyinə də zəmin
yaradır. Əlbəttə, bu layihə Türkiyə ilə Avropa İttifaqı arasındakı bütün məsələləri
həll etməyəcək, ancaq köhnə qitəyə ötürülən qaz ən azı münasibətlərdə sabitlik
amili rolunu oynayacaq. Digər tərəfdən yeni layihə ilə Türkiyə Azərbaycanla har
zaman olduğundan daha sıx siyasi münasibətlər tarixinə keçid alırlar. Bu isə o
deməkdir ki, Cənubi Qafqazda enerji təhlükəsizliyi və sabitlik həm də Türkiyə
dövlətinin nəzarətində olacaq. Təsadüfü deyil ki, Azərbaycan və Türkiyə
Respublikaları arasında imzalanmış hərbi əməkdaşlıq haqqında sazişə əsasən
genişmiqyaslı döyüş atışlı taktiki və taktiki-uçuş təlimləri keçirmək üçün
Türkiyə hərbiçilərini və zirehli texnikalarını Naxçıvana göndərərək Əlahiddə
Ümumqoşun Ordunun hərbi hissəsində yerləşdirdi. Boru xətlərinin təhlükəsizliyinin
aktuallığı da artır.
Sərhəddəki son döyüşlər, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin
dünya birliyi üçün aktuallaşması və xaricdə yaşayan həmvətənlərimizin erməni
diasporasının qarşı güclü müqaviməti Azərbaycanın doğru yolda olduğunu göstərir.
Əksinə, Rusiyanın belə mühüm anda hadisələrə soyuq münasibəti və susması Moskvanın
Cənubi Qafqazda prioritetlərini bir daha nümayiş etdirdi. Rusiya 1990-cı illərin əvvəllərində Cənubi
Qafqaz bölgəsində ermənipərəst siyasət yürüdərək Azərbaycana təzyiq göstərməyə
davam etdiyi anda Azərbaycan enerji mənbəyi kimi, bir çox qlobal neft şirkətlərinin
diqqətindən kənarda qalmadı. Çətinliklərə
baxmayaraq, nəticədə 20 sentyabr 1994-cü ildə ölkəmizdə inkişafa səbəb
olan “əsrin müqaviləsi” imzalandı. Bu
gün TAP enerji sahəsində əməkdaşlıqdan əlavə regionda sabitlik və sülh tələb edən
layihədir. Təhlükəsizlik məsələsi birbaşa ön plandadır. Ancaq sülh və sabtilik
həm də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təminatını diqtə edir. TAP layihəsinin
tamamlanması Azərbaycanın Avropaya siyasi baxımdan kifayət qədər yaxınlaşmasından
və gələcək illərdə təbii qaza minimum deyil maksimum tələbat yaranarsa bu əlaqələrin
daha sıx və zəmanətli olacağından xəbər verir.
Uzunluğu 878 km təşkil edən boru kəmərinin 8 km-i
İtaliya ərazisindən keçir. Almaniyadan sonra Avropanın ikinci ən böyük qaz
bazarı sayılan İtaliya, həm ölçüsü, həm də strateji çəkisi ilə boru kəmərləri
ilə təchiz edilmiş ən vacib qaz şəbəkəsinə çevriləcəkdir. TAP-ın İtaliyaya təsiri
şübhəsiz ki, müsbət olacaq. Trans-Adriatik Boru Kəməri istifadəyə veriləndən
sonra İtaliya və bütövlükdə Avropa üçün
dəyərli bir mənbəyə çevrilən vacib bir infrastrukturun şahidi ola bilərik. Hazırda
Avropa ölkələrində pandemiya ilə əlaqədar işsizlik problemi yaşanır. İtaliya
hökuməti vəziyyəti normallaşdırmağa çalışsa da turizm və sənaye sahəsində itkiləri
var, əmək bazarı da çox sarsılıb. Müqayisə üçün, Milli Statistika İnstitutunun
(İSTAT) hesabatlarına görə, may ayında 84.000 iş yerleri, mart ayına nisbətən
apreldə 274.000 iş yerleri itirildi. İqtisadi böhran ölkə iqtisadiyyatını kifayət
qədər durğunlaşdırdı.
2020-ci ilin fevral ayında İlham Əliyevin və birinci
vitse-prezident Mehriban Əliyevanın İtaliyaya rəsmi səfəri ərəfasində
İtaliyanın Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri cənab Augusto
Massari eksklyuziv müsahibəsində bildirmişdi ki, əsas məqsədimiz təkcə ikitərəfli əlaqələrin
inkişafı deyil: “Bakının Avropa ölkələri və qurumları ilə güclü və qarşılıqlı
faydalı əlaqələri qorumaq istəyini görürük, qiymətləndiririk və dəstəkləyirik”.
İtaliya Azərbaycanın Avropa İttifaqı ilə münasibətlərini asanlaşdırmaq üçün
ardıcıl səy göstərir. Bu baxımdan Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında yeni
tərəfdaşlıq sazişi əsas hədəfdir, eləcə də qoşulduğumuz digər əsas təşkilatlarla
və bunların arasında Bakı-NATO tərəfdaşlığını unutmayaq deyə səfir
vurğulamışdır.
TAP Avropa və İtaliya üçün niyə bu qədər əhəmiyyətlidir
sualına cavablardan biri odur ki, bu layihənin icrası həm də ABŞ-ın maraqlarına
cavab verir. 2018 -ci ildə Ağ Evin rəsmi saytında ABŞ prezidenti Donald Trump
İtaliya hökümətindən TAP layihəsinin başa çatdırılmaq istəyi barədə xəbər yayımladı.
İtaliyanın baş naziri Cuzeppe Kontenin Vaşinqtona səfəri zamanı ABŞ prezidenti
Donald Trumpla TAP layihəsini müzakirə
olundu və cənab Trump İtaliya baş nazirinə xitabən bunları dedi: “Bir boru
olduğu təqdirdə ona rəqib olan boru kəməri görmək istəyirəm. Elədirsə ümidvaram
ki, cənab Baş nazir, siz bu boru xəttini başa çatdıra biləcəksiniz”. 19 iyunda
Florida ştatının Orlando şəhərində prezident seçkisi kampaniyasına başlayan
nitqində Donald Trump, Avropa üçün enerji mənbələrini şaxələndirmək səylərinə
toxunaraq bunları vurğulamışdı: “ Mən hərbi qüvvələr yaratdım, Rusiyaya
sanksiyalar tətbiq etdim və dünya üçün alternativ enerji mənbələrini təmin
etdim ..." Şübhəsiz ki, ABŞ-ın da
Avropa ölkələrinin enerji və təhlükəsizlik siyasətində öz rolu var. Amma bu
rolun nə qədər böyük olduğunu 2020-ci ildən sonra izləməli olacağıq.
Rəsmi Vaşinqtonun mövcud siyasəti Xəzər regionunun
Avropaya meyl etməsi və yeni enerji partnyorları tapması birbaşa Rusiynın Cənubi
Qafqazda aparıcı rolunu zəiflətmək üçün yeni vasitə kimi görünə bilər. Hasil
ediləcək təbii qazın Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə, Yunanıstan, Bolqarıstan,
Albaniya ərazisindən və Adriatik dənizinin dibindən keçməklə İtaliyaya qədər
3500 kilometrdən artıq uzanan boru kəmərləri vasitəsilə çatdırılması layihəsini
iki il əvvəl İtaliya hökumətinin ətraf mühit naziri Sergio Costa mənasız
görürdü. Ancaq hazırda İtaliya borunun
davamını və ya layihənin növbəti statusunu göstərəcək açar ölkələrdən biridir. Beləliklə,
Avropa ölkələrində boru xəttinə olan azsaylı etirazların hamısı keçmişdə qaldı.
Fidan Əzimova, “Atlas” Araşdırmalar Mərkəzinin
eksperti