Moderator.az Pərvanə Bəkirqızının “Bilməz idim, bilmək ağzın sirrini düşvar imiş” adlı yazısını təqdim edir.
Kamal Abdullanın romanlarının sirr qatı və mif ornamentallığı
XX əsrin əvvəllərində ədəbiyyatşünas və linqvist Ovcyaniko-Kulikovski “Bədii yaradıcılığın əsasları haqqında” məqaləsində yazırdı: “Bədii əsəri anlamaq, bu əsəri yaradan sənətkarı anlamaq” ifadəsinin sadəcə qısaldılmış şəklidir. Yazıçı kimi Kamal Abdullanın “Sirlərin sərgüzəşti” romanı da eynilə bu əsəri yaradan sənətkarı anlamaq imtahanıdır. Müəllifin “Yarımçıq əlyazma”, “Sehirbazlar dərəsi”, “Unutmağa kimsə yox…” romanlarının, qorqudşünaslıqla bağlı “Gizli Dədə Qorqud”, “Sirriçində dastan və yaxud “Gizli Dədə Qorqud – 2” kimi elmi araşdırmalarının, həmçinin “Sirri-zəmanə”, “Kölgə”, “Hacı Mir Həsən ağa səyyah” hekayələrinin intertekstual zəmində verilməsi də anlatmaq cəhdidir. Maraqlısı budur ki, Kamal müəllim adları çəkilən mətnlər arasındakı əlaqəni gizli deyil, açıq şəkildə təqdim edir. “Düma ilə Coys arasında” kitabında müəllifin: “Sizcə, bir mətn başqa bir mətnə öz içindən radio dalğaları kimi gözəgörünməz siqnallar göndərə bilərmi?! Və mətnlər bir-birilə bu sayaq “danışa” bilirlərmi?! Bəlkə onlar bizdən xəbərsiz bunu edirlər?!” sualı “Sirlərin sərgüzəşti”ndə özünün tam həllini tapır. Bəs elə isə, sirr olan nədir? Bəlkə insanların “həm düzənə, həm də düzənsizliyə doğru eyni zamanda, eyni coşğunluqla, eyni əzmlə yol getməsi” idi. Kamal Abdullanın kahin ədası ilə “Roman və hekayə, şeir və pyes mətnlərinin içində azıb qalacaqsan, ya da Mətn haqqında mətn yazmaqla məşğul olacaqsan” deyib dolaşdırdığı kələfin ucunu tapmağa çalışdıqca tədqiqatçı qırxıncı otağa doğru yol almağa məhkumdur.
Roman “Sirlərin sərgüzəşti” adı ilə ilkin intriqanı başlatmış olur, ta başlanğıcda müəllif sirləri sadalamadan öncə əsas sirri faş edir, “Həsən müəllim, yəni Hacı Mir Həsən ağa Səyyah” deyə ilk daşları yerinə qoyur. Hacı Mir Həsən ağa Səyyah sirlərin növlərini də sadalayır: Sirri-əzəm, sirri-Xuda, sirri-ali və məqsədini açıqlayır: “... hər şəxs öz sirrinə, ən vacibi isə bu sirrin səbəb və nəticəsinə vaqif olsun”. Bu, ciddi bir bəyandır. Kamal Abdulla “Sirri-Zəmanə” hekayəsində yazır: “Təbrizi sirrə qovuşubdur. Amma o, bunu xələflərindən gizlin tutmaq istəyibdir. Xələfləri həmişə bu sirrin axtarışında olmalıdırlar. Çünki əbəs bildiyin bir şeyin uğrunda həyatını qoymadınsa, yaşamağın mənası itər. Yeni sirrdostu, sirr qoruyan peyda olmalıdır. Oyun davam etməlidir. Sirr yenə də axtarışların burulğanında itməlidir. Sirr var kimi olmalıdır”. Hacı Mir Həsən ağa Səyyah adının sirri “Unutmağa kimsə yox…” (Bəhram kişi, Mirzə Pirqulu), “Sirlərin sərgüzəşti” (Həsən müəllim), “Uçuş” (ləqəbi Səyyah olan Dünyamalı kişi), “Korneliusun ölümü” (Kornelius), “Hacı Mir Həsən ağa Səyyah”, “Sirri-Zəmanə” (Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın yazdığı “Sirlərin sərgüzəşti” risaləsi və Xeybər baba) kimi mətnlərdə müxtəlif zamanlarda, amma eyni funksiyalarda yer alır. Bəzi mətnlərdə Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın funksiyaları bir neçə obraz arasında paylaşılır. Bu paylaşma“Unutmağa kimsə yox…” romanında Bəhram kişi, Mirzə Pirqulu, “Uçuş” hekayəsində isə Dünyamalı kişi ilə Dərviş Dərdəçarə arasındadır. Araşdırdığımız mətnlər içərisində hər hansı birinin Ana mətn kimi qəbul edib, şaxələnmənin gedişatını izləmək mümkün deyil. Səbəb mətnlərdən birinin digərinin davamı və təkrarı olmaması, funksiyanınsa davamlılığı və dövr etməsidir. Amma Kamal Abdullanın bütün bədii mətnlərinin invariantını (ya da müəllifin dediyi anavariantı) “Kitabi Dədə-Qorqud” başda olmaqla bütünlükdə dastan mədəniyyəti təşkil edir. Dastan poetikasında yer alan mağara, ağac, qurd, yuxu, işıq, övliya motivlərinin Kamal Abdulla romanlarında yaratdığı ornamentallıq qətiyyən ötəri element xarakteri daşımır, əksinə, bədii mətnin bütün qatlarında şəbəkəyə çevrilir. Müəllifin romanlarında izlədiyimiz struktur dastan strukturunun müasir ədəbiyyata keçididir. Dastanlardakı variantlılıq Kamal Abdullanın mətnləri arasındakı intertekstuallıqda qərar tutur.
“Sirlərin sərgüzəşti”ndə “həm düzənə, həm də düzənsizliyə doğru” gedişat, “Unutmağa kimsə yox…” romanında “möhtəşəm Ahəng” ilə mifin harmoniya yaratmaq funksiyası eynilik təşkil edir. “Dünyanın harmoniya çağı” nın yaratdığı mətnlərin XXI yüzildə yazılı ədəbiyyata keçidi bütün transformasiyaları, dekonstruksiyaları ilə birlikdə əsas başlanğıcları davam etdirir. Eynən yunan mifologiyasında Harmoniyanın (gözəllik və məhəbbət ilahəsi Afroditanın və müharibə tanrısı Areyin qızı) fərqli başlanğıcları gözəllik, məhəbbət və müharibəni özündə cəmləşdirdiyi kimi.
Kamal müəllimin elmi mətnində oxuyuruq: “...mifoloji təfəkkürü əsas etibarilə xaotik mənzərənin özü yox, xaosdan kosmosa keçid maraqlandırıb. Bax, məsələnin bu tərəfi ən müxtəlif qədim dünya dastanlarında, həm də ən müxtəlif variant və yozumlarda, ifadə üsullarında mümkün qədər bədiiləşmiş şəkildə özünü göstərir” (Sirr içində dastan və yaxud Gizli Dədə Qorqud – 2. 1999). Xaosdan kosmosa, düzənsizlikdən düzənə doğru gedişatda Kamal Abdullanın bədii yaradıcılığında dastan mətninin fərqli yozumları və ya sirr qatı ilə qarşılaşırıq. “Yarımçıq əlyazma”nın əsas qatı iki müxtəlif, amma bir-birini tamamlayan istiqamətlərin paralel, yanaşı gedişidir” fikri Kamal Abdullanın mətnlərinin sirrlərini ilmə-ilmə açmasıdır. Kamal müəllim bədii mətnin içərisində dastan mətni və “Yarımçıq əlyazma” arasında fərqi belə görür: “Dastan yazılışının mifopoetik qanunlarına uyğun olaraq bir növ heykəl kimi yaradılmış bir çox cansız obrazlar bu “Yarımçıq əlyazma”da birdən-birə silkələnib canlanır, yaşayıb sevməyə, nifrət etməyə, sədaqətli olmağa, kələk gəlməyə, aldatmağa, gülməyə, ağlamağa, bir sözlə, yaşamağa başlayırlar” (“Yarımçıq əlyazma”. 2004). Bu mətnin labirinti mif, dastan və yazılı ədəbiyyatın bütün konfiqurasiyalarının məcmusuna çevrilir. Üçlü kompleksdə (torpaq, insan, kosmos) labirint haqqında məlum mif mətninin yaddaşlarda yer alması və gəzəri süjetlər misalı XX əsr mədəniyyətində, ədəbiyyatında canlanması yenə də mifin dövrəviliyi ilə bir araya gəlir.
Kamal Abdulla mətnlərində labirint effekti süjetlər arasındakı növbələşmədə özünü göstərir. İlk baxışda bu növbələşmənin xaotik düzülüşü bir qədər irəlilədikcə vahid ritm altında, sistemli şəkildə verilməsinə şahid oluruq. Təbii ki, bu yanaşma təhtəlşüur hadisəsi deyil, XXI əsrin intellektual yazarının qurduğu oyunun, mətn texnologiyasının təzahürüdür. Bu baxımdan həm “Yarımçıq əlyazma”, həm də “Sirlərin sərgüzəşti”ndə “hər bir cəhətin, detalın bir-biri ilə sıx, qarşılıqlı əlaqəsi birinin digərini şərtləndirməsi hər hansı bir dastan üçün, onun müəyyən zaman ardıcıllığı ilə yaşanması”nın şahidi oluruq. (Sirr içində dastan və yaxud Gizli Dədə Qorqud – 2. 1999). Bu sistem daxilində Kamal Abdullanın bədii yaradıcılığının varoluşu elmi araşdırmalarında ortaya çıxan suallara axtardığı cavablarda gizlənir. “Kitabi Dədə-Qorqud”da Beyrəyin ölümünün qəhrəmanlıq dastanlarına xas olmaması haqda fikirləri və sualları müəllifin pyeslərində və romanlarında yenidən gündəmə gəlir, yeni improvizasiyalara məruz qalır. Dastanda “gizli motivlər sistemi burada əslində əsas bədiilik planıdır” fikri Kamal Abdulla yaradıcılığının alt qatındakı bütöv bir sistemi aydınlaşdırır.
Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma”dakı yazı texnologiyası, mətnin sirr qatı “Sehirbazlar dərəsi”ində də oxşar modellə davam edir. “Sirlərin sərgüzəşti”ndə risalənin iki fərqli başlıqla təqdimi “bir-birini tamamlayan istiqamətlərin paralel, yanaşı gedişidir”. “Sirlərin sərgüzəşti”ndə Hacı Mir Həsən ağanın yazdığı mətndə hərflər hərəkətə gəlir: “...fırlanmağa, rəqs etməyə başladılar. Onlardan hansısa yerini dəyişdi, hansısa yox oldu və öz yerini yenisinə verdi. Bəzi sözlər itdi, əvəzinə yeni sözlər üzə çıxdı. Birdə baxıb gördü ki, yeni mətnin başlanğıcı bir başqa şəkildə yazılmışdır, əvvəlki ilə həm eyni cür idi, həm də eyni cür deyildi”. Kamal Abdulla ayrı-ayrı vaxtlarda yazdığı mətnlərin yenidən bir məcraya gəlməsini, onlara yeni yozumlar verilməsini, “həm eyni cür, həm də eyni cür olmaması”ndan bəhs edərkən əsərin yaranma texnologiyasını, sirrini pıçıldayır, amma bunu yüksək səslə etmir. Ədibin bütün romanlarında başlanğıcları birləşdirən xətt var: Sirr xətti. Həm “Yarımçıq əlyazma”da, həm “Unutmağa kimsə yox...”, həm də “Sirlərin sərgüzəºti”ndə niqab altda gizlin olan “... sirrlər donmuş, yatmış halətdə gözümüzə görükmürlər, onlar daima hərəkətdə, daima fəaliyyətdədirlər. Biz bilməliyik ki, onların öz macərası, sərgüzəşti vardır”. “Sirrlərin sərgüzəşti”ndə bütün digər sirləri bir yana qoyub, qonşu Həzrətqulunun sirrindən başlamağın səbəbi nə idi? Qonşu Həzrətqulunun sirri dedikdə “Hacı Mir Həsən ağa səyyah” hekayəsindəki qonşu Həsənəlinin sirri və əsl adını yalnız Hacı Mir Həsən ağaya deməsi yada düşür nədənsə. K. Abdullanın fikrincə, “...Bizim öz içimizdə çoxdan unutduğumuz, çoxdan tərpədilməyən elə genetik kodlar var ki, onlar Mifin bizdə qoyub getdiyi xatirə nöqtələri kimi daim bizdən də xəbərsiz həmişə oyanmağa hazır vəziyyətdə olublar...” (Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud. 2009). Müəllifin genetik kodlar deyə söz açdığı yaddaşdır əslində Hacı Mir Həsən ağa səyyahın sirri. Bu yaddaş sabaha, gələcəyə istiqamət götürməyib, onun çözmək istədiyi düyünlər dünənlə, keçmişlə bağlıdır. Bu günlə gələcək arasındansa Stiks çayı axırdı. Hacı Mir Həsən ağa səyyah, Həsən müəllim mifopoetik məkanda hər ikisinin gözləri qarşısında hərəkət edən, yerini dəyişən sözlər kimi, səmazənlərin cəzə tutulmaları kimi dövr edirlər. Bitib-tükənməmək, bir şəkildən başqa bir şəklə keçmək, ölüb-dirilmək, dövrəvilik mifin bu təbiətini əks etdirir.
Kamal Abdulla dilçi kimi hər hansı problemdən bəhs edirkən nə qədər aydın və anlaşıqlıdırsa, yazar kimliyi ilə daha mürəkkəb və Gizlidir. O, müəllif kimi mətninin sirlərini dərin qatlarda hifz etməyi və əsərin məsumiyyətini hər hansı interpretasiyalardan uzaq tutmağı bacarır. Diqqət etsək, Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma”, “Sehrbazlar dərəsi”, “Unutmağa kimsə yox…” romanlarının, hekayə və şeirlərinin bir sirr qatı mövcuddur. Ədəbiyyat hər zaman sirlər və onların yaratdığı cazibə ilə varoluşunu sürdürür desək, zənnimizcə, yanılmarıq. Bu, Prometeyin odun sirrini açmasından bu yana beləcə davam etməkdədir. Ədəbiyyat tarixinin bütün dönəmlərində sözün, fikrin gizli, qapalı və sirr olanı çəkicidir.
Deyilənlərin deyiləcəkləri işarə etdiyi bir zamanın içərisində Kamal Abdulla bir sirr deyil, sirlərdən söz açır. Bu, müəllifin öncədən qələmə aldığı əsərlərinin açılmayan qatıdır, yoxsa yeni oxunuşda təqdimidir? Axı, “Sirlərin sərgüzəşti” həm yeni bir mətndir, həm də müəllifin fərqli vaxtlarda qələmə aldığı dram, roman, hekayələri və şeirlərindən tanış olduğumuz mətləbləri, obrazları yada salır. Və tam da Rolan Bartın təyin etdiyi kimi, “mətn çoxsaylı başqa mətnlərin, sonsuz və ya daha doğrusu, itirilmiş kodların təcəssümüdür” (R. Барт. 1994) fikri “Sirlərin sərgüzəşti”nin texnologiyasına işıq salır. Bu texnologiyada yeni cəsədlərlə köhnə skeletlər eyni döyüş meydanına gətirilir, bəzən Həsən müəllimin“ ruhu Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın hücrəsinə sığınıb” qalır, bəzən də həyat onu təkləyir.
Bəlkə izinə düşüb getdiyimiz bu sirlərdən biri də elə təklənənlər və təkcənəlik vaxtı ilə bağlıdır. Həsən müəllim, yəni Hacı Mir Həsən ağa Səyyah, Novruzəli, Həlimə, hardasa elə Beyrək və Təpəgöz də təklənmənin ağrısını yaşayır və darıxanlar cərgəsinə qoşulurlar. Darıxan tənha adam Kamal Abdulla yaradıcılığının aparıcı xətlərindən birini təşkil edir:
Dünyanın sonuncu tənha adamı,
elə sevinər ki, tənhalığına,
hərdən nəysə xatırlamaq istəyir,
Xatırlamağa da çatmır gücü. (Qəribədi, deyilmi?! 1998).
Xatırlamamaq, unutmaq, təklənmək, tənha qalmaq. “Sirlərin sərgüzəştində Həsən müəllimin, yəni Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın ilmə-ilmə sökülən, dolaşıq düşən yaddaşı ilk baxışda zamanlar arasında variasya edir. Kainatda bir an öncəsinin təkrarı deyil, zamansa dəyişməzdir. “Səyyahın gələcəyə baxmağa xüsusi bir həvəsi yox idi. O, çox-çox uzaqlardakı keçmişi diriltmək istəyirdi” (“Sirlərin sərgüzəşti”. 2019). Hacı Mir Həsən ağa Səyyah yuxarıda söz açdığımız labirintin, zamanın dövrəviliyi içərisində səyahət edir. Keçmişi diriltmək həvəsi ilə Kamal Abdullanın mətnləri içərisində müəlliflə birlikdə addımlayan Hacı Mir Həsən ağa Səyyah adının bütün tərəfləri ilə, olduğu mifopoetik məkanları və funksiyaları ilə birlikdə yeni mifyaradıcılığının təcəssümüdür. “Sirlərin sərgüzəşti”ni Hüngür mağarasına sığınaraq yazması Səyyahın mediator funksiyasını bəlli edir. Kamal Abdullanın “Məkanın adı məkanı anlamaq üçün bizə nə verir?” sualından yol alaraq müəllifin əksər mətnlərində qarşılaşdığımız mağara mifoloji təfəkkürdə qaranlığa və yalnızlığa bürünməsi ilə xaosu da təcəssüm etdirmişdir. Mifoloji məkan olaraq mağaranın şər ruhların sığınaq yeri olmasıyla bərabər qəhrəmanın inisiasiya mərhələsini keçdiyi, yenidən doğulma aktının məkanı kimi də qəbul olunur. Mağara türk dastanlarında yer alan əsas motivlərdəndir. “Alp Ər Tonqa” dastanında qəhrəmanın mağaraya sığınması, “Boz qurd” dastanında düşmənlərin əli-ayağını kəsdikləri körpəni bir dişi qurdun mağarada gizlətməsi və ondan törəməsi məkan olaraq mağaranı kultlaşdırır. “Müqəddəs mağaralar” yalnız şamanların tapınaq yeri deyildi, həmçinin “bütün dövlət təşkilatının sayğı” göstərməsi və ayinlərə hökmdarın rəhbərlik etməsi bu mədəniyyətdə mağaranın ata məbədi kimi qavranılması prototürklərdə mağara kültunun var olmasını təsdiqləyir (B. Ögel. 2010). “Mağaralar yeraltı dünyanı yer üzünə bağlayan qapı kimidir” (B. Ögel. 2010) fikri də mifoloji təsəvvürdə mağaranın yerini müəyyənləşdirmiş olur. Şaman mətnlərində şamanların yeraltı dünyaya keçidi mağaralarda baş verir. Mifik təfəkkürdə yer alan bu görüşləri bir araya gətirərək Kamal Abdulla romanlarındakı mağaranın mifopoetik məkan kimi anlamlarına diqqət etdikdə müəllifin “mağaraçı “oyunun” (davranışın) qanun-qaydası”nın sirri çözülməyə başlayır. “Unutmağa kimsə yox...” romanında Mirzə Pirqulunun yuxusuna girən qoca canavar mifik təfəkkürdən gələn, mətnin bütün arxitektonikası ilə bütünləşən “haman mağaranı özünə məskən seçən, qanı axa-axa ora sığınan canavar idi”.
Mirzə Pirqulunun “ruhum hara, cismim ora” deyib “canavarın gözlərinin deşiyindən keçib o tərəfə (içəriyə)” daxil olması samanların o biri dünyaya səyahət zamanı mağara, quyu, ağac və yerdəki oyuqdan keçməsini xatırladır. Hacı Mir Həsən ağanın Sehirbazların xəzinəsinin yerini bilməsi yenə də xalq inanışlarında mağaraların xəzinələrin gizlədildiyi məkan olaraq bilinməsini xatırladır. Bu funksiyada mağara öz sirrini və ya tilsimini “əql və mərifət sahibi” olan kişilərə açar, amma xəzinənin faş edilməsi qadağandır. Bu baxımdan Hacı Mir Həsən ağa mağaraya düşmənlərdən qaçıb pənah gətirə bilər, sirlərlə dolu risaləsini yazıb bitirə bilər, Bəhram kişinin mağaraçı oyunu ilə ora yenidən qayıda bilər, amma mağaranın əsas sirrini aça bilməz. Adı mətndən mətnə dəyişən Hüngür və Vəng dağında çıçəkli mağara da olsa, burada zaman bizim bildiyimiz zaman deyil... Zamansızlıq var Kamal Abdullanın mətnlərində. Bu mətnlərə keçidsə elə o mağaradan yol alır, həm düzənə, həm də düzənsizliyə doğru irəliləyir.
Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın zamanlar arasında dövr etməsi həm inisiasiya, həm də ölüb-dirilmə aktını xatırladır. Skandinav xalqlarının mifologiyasında Hel ölüm ilahəsidir, cəhənnəm və qaranlığın sahibidir. “Hellir” sözünün skandinav xalqlarının dilində “mağara” mənası da vardır. Türk mifoloji təfəkküründə mağara Ulu Ana kompleksinin verilmlilik statusu ilə bütünləşir. Həmçinin bu dünya ilə o biri dünya arasında əlaqələndici xüsusiyyəti yer alır. Türk xalqlarının mifik təfəkküründə mağara yeraltı dünya və inisiasiya mərhələsi funksiyasını daşıyır, eyni zamanda dünya modeli kimi çıxış edir. Bu anlamda Kamal Abdullanın mətnlərində mağara mifoloji məkan kimi ilkin funksiyasında çıxış edir. Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın insanlardan qaçıb mağaraya sığınması və gizli mətni qapalı məkanda yazması mifin qanuna uyğunluqları ilə əsla ziddiyyət təşkil etmir. Türk mifoloji düyagörüşü sistemində qəhrəmanların mağarada doğulması və ya mağarada dəfn edilməsi motivlərinə rast gəlinir. Bu baxımdan Hacı Mir Həsən ağa Səyyah” hekayəsində Hüngür mağarası “qorxulu ruhların gizləndiyi” yer və divarlarındakı “çiçəyə oxşar ləkələrin” qorxulu yazıları ilə yenidəndoğulma və inisiasiya aktını özündə təcəssüm etdirir. Kamal Abdulla mağara mifologemini “Unutmağa kimsə yox...” (2011) romanında daha müfəssəl şəkildə izah edir və əslində mətnin sirlərini elə özü açıqlayır. Hətta buna izahda “Hüngür mağarasının mətni iki dildə idi – qədim Azərbaycan (türk) dilində və qədim yunan dilində” olması ilə işarə edilir. Bu işarə bədii mətnin alt qatını təşkil edən mifoloji təfəkkürün həm türk, həm də yunan mifiinin arxitektonikası ilə çevrələnməsini açıqlayır.
Kamal Abdullanın əksər mətnlərində qədim mədəniyyətlərin yaratdığı mifik təfəkkürün qarşılıqlı əlaqəsini izləmək mümkündür. Odisseyin mifoloji funksiyasını Oğuzda Basat və Beyrəyin yerinə yetirməsini vurğulayan Kamal Abdulla bədii mətnlərində bu bənzər xüsusiyyətlərdən məharətlə istifadə edir. Yunan və Türk mifologiyasından gələn süjetlərin yeni dünyaya transformasiyası dastan mətnlərində də dekonstruksiyaya yön verir. Mifopoetik məkan kimi Hüngür mağarası, Vəng dağındakı mağara, Görünməz təpə və Sehirbazlar dərəsi arasında paralellər var və Səyyah “təhcənəlik vaxtının içinə girib” bu paralellərdə dolaşır. Hacı Mir Həsənağa da, Mirzə Pirqulu da, Səyyah da, Həsən müəllim də unutmağa başlayanda bir fazadan digərinə keçid edir və... yeni hekayə yaranır.
Kamal Abdullanın qəhrəmanlarında müşahidə etdiyimiz yaddaşsızlığın, unutqanlığın səbəbi yenə öz izahını mifdə tapır: “Stiks çayını keçən ruhlar – ölmüş adamların ruhları çayın ortasında yaddaşlarını itirirlər”. Hüngür mağarasında “Sirlərin sərgüzəşti”ni tamamlayan Hacı Mir Həsənağanın, müasirimiz Həsən müəllimim yaddaşsızlığın dumanında azması da onların Stiksin ortasına çatmalarına işarə idi. Mifin təbiətindən gəlir dövrəvilik və Hüngür mağarasında közərən, sönməyə hazır olan tonqal misalı Hacı Mir Həsəna ağa bir sonrakı mətndə yenidən zühur edir, həmin “Sirlərin sərgüzəşti”nin yeni variantını təqdim edir. “Unutmağa kimsə yox...” romanında müəllifin Stiks çayı ilə bağlı mifoloji mətni xatırlaması (“Stiks, bu dünya ilə Aidin səltənəti arasında çox ciddi... çox etibarlı bir sərhəd cızır” ) mifin tarix deyil, təfəkkür hadisəsi olduğuna işarətdir. Beləcə, Kamal Abdullanın mətnlərini tədqiq etdikcə bir daha əmin oluruq ki, “...poetik təfəkkürün genetik qaynaqlarından biri və çox vacibi məhz mifoloji təsəvvürdür”
(Sirr içində dastan və yaxud Gizli Dədə Qorqud – 2. 1999).
