Dünya da ədalətsiz və haqsız insanların özlərinə oxşayır. Təəssüf ki, 100 ildən artıqdır beynəlxalq ictimaiyyət adından az qala eyni qüvvələr çıxış edir. Onların irəli sürdüyü ədalət prinsipi isə bir çox hallarda ədalətsizliyə məruz qalır. Müstəqilliyini bərpa edəndən sonra Azərbaycan da bu haqsızlıqla üzləşib.
Əslində, indiyədək Qarabağla bağlı beynəlxalq vasitəçilərin tutduğu mövqe qərəzli olub. Bu münasibət isə münaqişənin, işğalın müddətinin uzanmasına və bölgənin təhlükəsizliyinin təhdid edilməsinə səbəb olur. Belə çıxır ki, beynəlxalq vasitəçilər Cənub Qafqazda əmin-amanlıq və təhlükəsizliyin bərqərar olunmasında maraqlı deyillər, yaxud qarşıdurma yaratmağa çalışırlar. Qarabağ münaqişəsinin tarixinə nəzər salsaq, bunu aydın görərik. İstər əsrin əvvəlində Xalq Cümhuriyyəti dövründə, istər keçmiş sovetlər zamanında, istərsə də Cümhuriyyətin bərpasından sonrakı indiki çağda Azərbaycan bu ədalətsizliklə üzləşib. 1918-ci ildə I Dünya müharibəsində iştirak edən böyük güclərin Qarabağdakı ermənilərə yardım etməsi unudulmayıb. Sovetlər dövründə Azərbaycan türklərinin Ermənistandan, öz dədə-baba yurdlarından çıxarılması, “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti”nin yaradılması və bu imperiyanın dağılmasının son illərində Kremlin atdığı addımlar yaddan çıxmayıb.
Müstəqilliyin bərpasının ilk illərində Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü qəbul edən beynəlxalq ictimaiyyət onun təmin olunması məsələsinə çatanda ağızlarını süründürməyə başladı və məntiqsiz güzəştlərdən danışdı. Sovetlər dağılandan sonra dünyanın nizamına nəzarəti üzərinə götürən ABŞ ədalətdən danışsa da, bu məsələdə prinsipindən sapdı. ABŞ Konqresi erməni lobbisinin təşəbbüsü ilə “Azadlığı müdafiə aktı” sənədinə əsasən, Azərbaycana qarşı “907 saylı düzəliş”i qəbul etdi. Bu, demokratik prinsiplər əsasında qurulan yeni respublikaya təzyiq və qeyri-obyektiv münasibət idi. Onda ABŞ konqresmenləri belə hesab edirdilər ki, guya Azərbaycan Dağlıq Qarabağı “işğal edir” və Ermənistanı “blokada”da saxlayır. Hər iki iddianın ağ yalan olduğu hamıya aydın idi. Ancaq ötən 27 il ərzində beynəlxalq ictimaiyyət və vasitəçilər bu ağ yalanı müdafiə, onun ayaq tutmasına yardım ediblər. İndi də bu iddianı davam etdiməyə cəhd göstərilir.
Azərbaycan bütün beynəlxalq normalara, prinsiplərə və hüquqa əsasən, öz ərazi bütövlüyünü 27 ildən sonra bərpa etməyə başladı. Bundan əvvəl isə Azərbaycan Ermənistanı dəfələrlə işğal etdikləri ərazilərdən çıxmağa və beynəlxalq hüquqa hörmət etməyə çağırdı. Ancaq rəsmi Yerevan torpaqları işğaldan azad etməklə bağlı nə BMT Təhlükəsizlik Şurasının 4 qətnaməsinə, nə də beynəlxalq hüquqa məhəl qoymadı. Ermənistan havadarları və himayədarlarının yardımı ilə işğal etdikləri ərazilərdə möhkəmlənməyə, yeni yaşayış yerləri salmağa və hətta xarici ölkə vətəndaşlarını ora köçürməyə, habelə terrorçular üçün təlim düşərgəsi salmağa başladı.
Azərbaycan Silahlı Qüvvələri sentyabrın 27-də əks-hücum əməliyyatı ilə özünü işğaldan və işğalçıdan müdafiə etməyə başlayıb. İşğal altında olan torpaqlarını azad edir. Odur ki, dünyanın probleminə çevrilən Qarabağ münaqişəsi beynəlxalq ictimaiyyətin tutduğu qərəzli mövqeyə görə həll olunmur.
Son günlər beynəlxalq ictimaiyyət Ermənistandan qətnamələrin yerinə yetirilməsini, beynəlxalq hüquqa əsasən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunmasını tələb etməkdənsə, yenə əvvəlki mövqeyindən çıxış edir. Torpaqlarını azad edən, Azərbaycana xaricdən çoxsaylı təzyiqlər edilir. Həmin təzyiqlərdən biri bu günlərdə BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən edildi. Qurum 1993-cü ildə qəbul etdiyi 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələrin icrasını tələb etməkdənsə, qurumun daimi üzvləri, həm də ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədr ölkələri hazırladıqları bəyanat layihəsində Azərbaycana təzyiqə üstünlük verdilər.
Oktyabrın 26-da həmin beynəlxalq ictimaiyyətin təkidi əsasında humanitar atəşkəs elan edildi. Bu vaxta qədər Azərbaycan və Ermənistan arasında oktyabrın 10-u və 17-də olmaqla iki humanitar atəşkəs barədə razılıq əldə edilmişdi. Ancaq hər iki humanitar atəşkəs Ermənistan tərəfindən pozulmuşdu. Ermənistan 1994-cü ilin mayında qəbul edilmiş atəşkəsi pozduğu kimi, bu dəfə də əldə olunmuş humanitar atəşkəsi pozur. Ermənilər bu rejimə cəmi 4 dəqiqə əməl edə biliblər. Oktyabrın 26-da səhər saat 08:00-da qüvvəyə minən atəşkəs saat 08:04 Ermənistan tərəfindən pozuldu. Halbuki bu rejimlə bağlı bəyanatda yer alan atəşkəsin monitorinqi üzrə parametrlər məsələsi münaqişənin müfəssəl həlli prosesi ilə paralel getməlidir. Bu o deməkdir ki, Ermənistan qoşunlarının Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərindən çıxarılması ilə bağlı konkret vaxt cədvəli müəyyən olunmalıdır. Bəyanatda öz əksini tapmış “vaxt cədvəli” (“timeline”) ifadəsində məhz bu nəzərdə tutulur. Eyni zamanda atəşkəsin monitorinqi üzrə parametrlər Ermənistandan işğal olunmuş ərazilərə silah, canlı qüvvə daşınmasına nəzarət olunmasını da ehtiva etməlidir. Ancaq həmsədrlərin bəyanatında yer almış məqamların geniş surətdə müzakirə olunmasına və razılaşdırılmasına ehtiyac var.
Ermənistan münaqişənin həllinə yenə yardım etməkdən yayınır, müharibəyə üstünlük verir. Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan baza prinsiplərini rədd edib “münaqişənin diplomatik həlli yoxdur” desə də, havadarlarından yardım istəyir, “danışıqlar”, “atəşkəs” və “kompromis”dən danışır. Azərbaycanda erməniləri və onun hakimiyyətini yaxşı tanıyırlar. Ermənistan bu yolla güc toplayıb, silah-sursat əldə etmək niyyətindədir. Bu, əvvəlki iki humanitar atəşkəs zamanı baş verib. Habelə 27 illik atəşkəs dövründə də Ermənistan işğal etdiyi ərazilərdə hərbi istehkamlar qurmaqla Azərbaycan torpaqlarından çıxmaq niyyətində olmadığını sübut edib. Bu baxımdan ermənilər verdikləri sözə heç vaxt əməl etmədiklərini dəfələrlə təsdiqləyiblər.
Ermənistan atəşkəsi yeni pozur. Ermənilər müxtəlif mənbələrdən işğal altında olan Qarabağdakı ərazilərə silah-sursat və canlı qüvvə daşıyır. Beynəlxalq ictimaiyyət Ermənistana heç bir təzyiq etmir. Onu tumarlamaqla ərazisi işğal altında olan Azərbaycana təzyiqlər edirlər.
ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri Azərbaycanın Xarici İşlər naziri və Ermənistan XİN başçısı ilə oktyabrın 29-da Cenevrədə görüşəcək. Görüşdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həllinə nail olmaq üçün lazım olan bütün addımları müzakirə etmək, razılığa gəlmək və həyata keçirməyə başlamaq üçün Azərbaycan və Ermənistan liderləri tərəfindən qəbul edilən baza prinsiplərinə uyğun olaraq yenidən bir araya gəlməyi qəbul ediblər.
Azərbaycan tərəfi münaqişənin dinc, danışıqlar yolu ilə həllinə hər zaman razılıq verib. Ancaq maraqlıdır 28 ildə münaqişənin həlli, Azərbaycan torpaqlarının işğaldan azad edilməsi istiqamətində heç bir irəliləyişə nail olmayan həmsədrlər bundan sonra bir neçə gün ərzində nə möcüzə yaradacaqlar? Yoxsa, işğala məruz qalan Azərbaycana yenə məntiqsiz güzəşt təklif ediləcək? Təbii ki, vəziyyət və şərait indi tamamilə fərqlidir. Heç həmsədrlər də əvvəlki kimi tərəfsiz olduqlarını iddia edə bilməz. Onlardan biri Fransa son hadisələr zamanı özünü tamamilə ifşa etdi. Bu ölkənin prezidenti Emmanuel Makron və parlamentinin üzvləri birmənalı, açıq-aşkar Ermənistanın müdafiəsinə qalxdı. Odur ki, Ermənistana silah-sursat, canlı qüvvə, diplomatiya və başqa məsələlərdə yardım edən Fransanın həmsədr kimi etibarı tükənib. Onun bu danışıqlarda iştirakı daha çox formal xarakter daşıyır. Fransa münaqişənin həllində tərəfsizliyini qoruya bilmədi. Emmauel Makron davranışı və yürütdüyü siyasəti ilə Fransanın beynəlxalq imicinə zərbə vurdu. Bu ölkə münaqişələrin həllində tərəfsiz olduğunu sübut etmək üçün uzun illər əziyyət çəkəcək. ABŞ və Rusiyada ayrı-ayrı epizodlarda bu baş versə də, həmin ölkələrin liderləri Makron kimi birmənalı mövqe nümayiş etdirmədi.
Beləliklə, Ermənistan tərəfindən pozulan atəşkəslər, davam edən işğal danışıqların hələ bir müddət yenə nəticəsiz başa çatacağını ehtimal etməyə əsas verir.
Sədrəddin Soltan, Politoloq
