Çar hökumətinin yıxılması ilə Osmanlı dövləti hələ 1918-ci ilin fevral ayından etibarən Qafqaz, Dağıstan, Türküstan, Əfqanıstan və Rusiyanın müstəmləkəsi olan digər türk-müsəlman ərazilərinin nəzarətə alınması məqsədilə xüsusi ordu hazırlığına başlamışdı. Orduya başçılıq isə Nuru Paşa Killigilə tapşırılmışdı. Qeyd olunmalıdır ki, Qafqaz və Bakının ələ keçirilməsinə xüsusi diqqət verilirdi. Kəsəsi, Azərbaycan “Turan”ın mərkəzi hesab olunduğundan Qafqaz İslam Ordusu Bakının işğaldan azad edilməsini prioritet məsələ kimi qarşıya qoymuşdu.

Məsələ ondadır ki, Səfəvilər dövlətinin son onilliyində rus imperiyasının 1722-ci ildən başlayan işğalçılıq siyasəti Azərbaycanın müstəqilliyini təhlükə altına almışdı. Qısa zaman kəsiyində mövcud olmuş Əfşar imperiyası Azərbaycanı vahid dövlətdə birləşdirsə də, sonrakı Qacar-Rusiya müharibələri nəticəsində cənub Qacarların, şimal isə bildiyimiz kimi, çar imperiyasının tərkibinə qatılmışdı.  

Bu baxımdan, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təsisi milli dövlətçiliyin dirçəlişində mühüm tarixi əhəmiyyətlə yanaşı, dünyanın aparıcı güclərinin Qafqaz siyasətində dəyişikliklər etməsinə gətirib çıxarmışdı. Belə ki, Qafqazın, eləcə də Azərbaycanın müstəqilliyinin söhbət predmeti olmadığı bir vaxtda Qafqaz İslam Ordusu qan və can qardaşlarının harayına yetişərək, milli mənlik şüurundakı intibahı gerçəkləşdirdi. Qafqaz İslam Ordusu həm də Osmanlı dövlətinin xarici siyasət xəttinin müəyyənləşdirilməsi yolunda atılmış gərəkli və çoxdan gözlənilən bir addım idi.

Tarixdə analoqu olmayan hadisə baş verirdi: İmperiya respublika quruluşunun yaradılmasına yardım göstərirdi, daha dəqiqi, imperiya respublika yaradırdı. Tiflisdə Azərbaycan türklərinin siyasiləşmiş ziyalıları-siyasi xadimləri Azərbaycan Cümhuriyyətini elan etmişdilər, şərqdə yaradılmış ilk parlamentli respublikanın baş şəhəri-Bakı işğalda idi. Belə bir gərgin vəziyyətdə təbii ki, əsgəri hissəsi olmayan Azərbaycan Cümhuriyyətinin qardaş Osmanlı imperiyasından hərbi yardım xahişinə müsbət cavab verildi.

Qeyd edək ki, mayın 25-də-Cümhuriyyətin elanından əvvəl Qafqaz İslam Ordusunun Gəncəyə gəlməsi Milli Şura üzvləri ilə Nuru Paşa arasında razılaşmanın olduğunu ortaya qoyur.

Azərbaycan Cümhuriyyətinin xadimlərindən biri, ömrünü Türkiyədə-mühacirətdə başa vurmuş Nağı bəy Şeyxzamanlı sonralar “Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələrində” adlı kitabında Qafqaz İslam Ordusunun Gəncəyə gəlişini təsvir edərək yazırdı ki, “sevincdən hər kəsin gözündən yaş gəlirdi”. Təkcə Nağı bəyin-Cümhuriyyətin əks-kəşfiyyat rəhbərinin bu ifadələri Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanda hansı təsir və nüfuza malik olduğunun göstəricisidir.

İki əsrdən bəri gözlədiyi azadlığı, istiqlalı dadmağa başlayan, 200 ildən bəri müstəqil idarəçiliyini itirmiş xalqın dövlətçiliyi bərpa olunurdu, Azərbaycan adı coğrafi anlayışdan çıxaraq, siyasi anlam kəsb edirdi. Bütün bu cahanşümul hadisələr Qafqaz İslam Ordusunun sayəsində alınırdı. Tarix təkrar olunurdu:

Qafqaz İslam Ordusu adı verilmiş azadlıq ordusu sələflərinin-XI əsrdə Səlcuqların Qafqaz və Asiyanın siyasi, dini, mədəni, iqtisadi həyatında oynadığı rolu təkrar edirdi. Bildiyimiz kimi, XI əsrin ilk onilliklərindən tarix səhnəsinə çıxmış səlcuqlar böyük Səlcuq imperiyasını yaradaraq, sözügedən əraziləri öz nəzarətləri altına almaqla, xristian dünyasının istilasından və eyni zamanda xristianlaşmaqdan xilas etmiş, siyasi xəritənin xaçlı Avropasının xeyrinə dəyişməsinə imkan verməmişdilər. Məhz Səlcuq türklərinin gəlişi türk-müsəlman faktorunu gücləndirərək, Azərbaycanı xristian aləmi qarşısında istinadgaha cevirmişdi. Nəhayət, az qala 900 il sonra səlcuqların xələfləri olan osmanlı türkləri növbəti dəfə Qafqazda-Azərbaycanda türk-islam amilinin sıradan çıxarılmasının qarşısını alaraq, Yaxın Şərqdə ilk demokratik respublikanın-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasında həlledici rol oynadılar.  

Gəncənin paytaxt elan edilməsindən sonra Bakı üzərinə yürüş planlayan Nuru Paşa və silahdaşları 1918-ci ilin iyun-sentyabr ayları ərzində keçirdikləri qanlı döyüşlər və saysız itkilərdən sonra Bakını almağa müvəffəq oldular. Bununla da Qafqaz İslam Ordusunun tarixdə silinməyəcək qələbəsi həm də əbədi bir qardaşlığın təməlini, əvəzi heç zaman ödənilə bilməyəcək bir fədakarlığı ortaya qoydu.

Qətiyyətlə deyə bilərik ki, əgər Qafqaz İslam Ordusu və onun qəhrəman baş komandanı Nuru Paşanın millətçilik və hümmətçiliyi olmasaydı, Bakı heç zaman Azərbaycan Cümhuriyyətinin mərkəzi statusunu ala bilməyəcək və əbədi olaraq bolşevik Rusiyasının əyalətlərindən biri olacaqdı. Azərbaycan Cümhuriyyətinin də eyni aqibətlə üzləşməsi şübhəsizdi.

Əsrlərdi param-parça olmuş Azərbaycan torpaqları uğrunda “Mehmetcik”in qanlı çarpışması həm də türk və Turan uğrunda savaşdı. Qafqaz İslam Ordusunun əzəli türk birliyinə uzanmış mücadiləsi yurdumuzun azadlığına bağlı olduğundan Azərbaycanın gələcəyi daim diqqət mərkəzindəydi. Çox maraqlıdır ki, üstündən 100 il keçməsinə rəğmən Azərbaycan yenə də həmin statusdadı. Məhz yüz il əvvəl “Mehmet”- ciklərin qanı və qəhrəmanlığı bahasına Turan ocağını söndürməyə çalışanların niyyəti gerçəkləşmədi. Müqəddəs amal uğruna yola çıxan “Mehmetcik” zatən bunun üçün doğulmamışdımı? Tarixin başladığı andan ulu türk vuruşmağa, qədim dünyanı idarə etməyə çalışmamışdımı? Bu günə qədər saysız örrnəyi var bu mövzunun.

Qədim Ötükəndən başlamış azman yolun sakinləri böyük imperiyaları, sistemləri, ən sonunda sivilizasiyaları oluşduran göytürklərin övladaları deyildimi Qafqaz İslam Ordusunun “Mehmetcik”i? O, göytürklər ki, “Ey Türk, üstdə göy dəlinmədikcə, altda yer yarılmadıqca, sənin ilini, törəni kim poza bilər...Titrə və özünə dön!” düşüncəsi ilə bir qəhrəmanlıq nümunəsi yaratmışdılar. Bu nümunənin timsalında dünya xalqları haqqın, ədalətin, ləyaqətin, insanlığa sayğının-dövlətçilik təfəkkürünün şahidi oldular. Qafqaz İslam Ordusu da millətçilik təfəkkürü ilə düz mütənasib olan dövlətçilik ideologiyasının daşıyıcısı idi.

Demək istədiyim odur ki, 1918-ci ildə yaradılmış Qafqaz İslam Ordusu min illərdən üzübəri gələn törənin zənciriydi və bu ordunun əsgərləri sonucda şəhid olacaqlarını bilirdilər. Bu gün də yurdumuzun müxtəlif yerlərində saysız “Mehmetcik” şəhid məzarları var və insanlarımız bu qəhrəmanlıq abidələrinə hörmət, ehtiram duyurlar.

Məslək və əqidə insanı Hüseyn Nihal Atsızın “Qəhrəmanlıq nə yalnız bir yüksəliş deməkdi, Nə də yıldızlar kimi parlayıb sönməməkdir. Ölməzliyi düşünmək boşuna bir əməkdir. Qəhrəmanlıq saldırıb bir daha dönməməkdir!” misralarında Qafqaz İslam Ordusunu və baş komandan Nuru Paşanı gördüm. Mənə elə gəlir ki, türk dünyasının məşhur mübarizə insanlarından biri olan Nihal Atsız bu misralarla Qafqaz İslam Ordusuna ehtiramını bildirir. Düşünürəm ki, böyük şair həm də Qafqaz İslam Ordusunun timsalında bütün türk dünyasını qəhrəmanlığa səsləyir. Deyildiyi kimi, qəhrəmanlıq yalnız yüksəliş, ulduzlar kimi parlamaq deyil, qəhrəmanlıq Qafqaz İslam Ordusunun əsgərləri kimi ölümün gözünün içinə dik baxaraq, düz üzərinə getməkdi.

Hər bir Azərbaycan türkünün, hər bir Azərbaycan vətəndaşının bir vəfa borcu var Qafqaz İslam Ordusu və komandanı Nuru Paşa Killigil qarşısında.   

O Nuru Paşa ki, qısa ömrünü mübarizələrdə keçirmiş, Azərbaycan xilaskarı Qafqaz İslam Ordusunun komandanı kimi şərəfli bir vəzifə daşımış, qəhrəmanlığı dillərə dastan olmuşdu. İslam imanlı, Turan hədəfli Nuru Paşa bir yenilməzlik, qəhrəmanlıq simvoludu. Onun düşüncəsində müqəddəs amal uğruna döyüşməkdən sevimli bir iş yoxdu. Nuru Paşa, yuxarıda ismini qeyd etdiyim Hüseyn Nihal Atsızın “Bozqurdlar” romanındakı qədim türklərin həyatının təcəssümü idi. Ötükən türkləri də at belində doğulub, bu dünyanı at belində tərk edərdilər. Nuru Paşa da sanki qədim Ötükəndən-Orxon çayı vadisindən gəlmişdi. Gecə-gündüz at belindəydi, mənzili-döyüş meydanları, amacı böyük Turan idi.  

Nuru Paşanın tərcümeyi-halını oxuduqca qarşımızda bir yenilməz mübarizə adamının həyatı canlanır. Mübarizədən məcburən ayrıldıqdan sonra belə həyatı hərbi işlə bağlı olmuşdu. Bu cahana vuruşmağa, insanların haqqını bərpa etməyə vəzifələndirilmişdi. Mübaliğə olmasın, Nuru Paşa ismini “Böyük Turan” ifadəsinin sinonimi kimi anlayıram.

Düşünürəm, fikirlərimi necə ifadə edim ki, Nuru Paşa və Qafqaz İslam Ordusu əsgərlərinin böyük ruhuna layiq olsun. Hansı yöndən baxsaq, bu fenomenal hadisəyə-Qafqaz İslam Ordusu və baş komandan Nuru Paşanın milliyyət və hürriyyətpərvərliyinə adi şərh vermək olmur. Həqiqətən, hər insan belə qəhrəmanlıqlar göstərə bilmir, çünki, adi, gündəlik məişət tələblərindən kənara çıxa bilmir, yalnız şəxsi işləri ilə məşğuldur. Fenomenal şəxsiyyətlər isə daim böyük, əsrarəngiz düşüncələrlə yaşayır, bir sözlə, passionar şəxslərinsə həyatının leytmotivi mübarizədir.

Livanlı xristian şair, yazıçı və dramaturq Corc Cordaq bu şəxsiyyətləri aşağıdakı kimi xarakterizə etmişdir:

“Zülm və haqsızlığa qarşı mübarizə forma və məzmunundan asılı olmayaraq, ilk yaranış tarixindən mövcud olmuşdur. Təcavüzkar, zalım və despot hökumətlər dövründə bu ağır vəzifəni öz üzərlərinə götürmüş insanlar bəşər tarixinə cinayətkar zalımların zülmət bəxş etdiyi qədər fəxarət gətirmişlər... Dahi şəxsiyyətlər arasında bütün həyatları mübarizələrdə keçmiş insanlar olmuşdur. Onlar mübarizə aparmadan həyatlarına davam edə bilməzlər”. Fikrimcə, Qafqaz İslam Ordusunun passionarlığını bu qədər dəqiq  ifadə edəcək ikinci bir mülahizə tapmaq qeyri-mümkündür.

Deməliyəm ki, Qafqaz İslam Ordusu bolşevik Rusiyasının Qafqaz, xüsusilə Azərbaycanla bağlı siyasətini dəyişdirməsinə səbəb olmuşdur. Qafqaz İslam Ordusunun Bakını azad etməsi bolşeviklərin Azərbaycan uğrundakı planlarını iflasa uğratdığından, sovet tarixşünaslığının demək olar ki, bütün dövrlərində “türk işğalı” istilahı ilə qeyd edilməklə, qəhrəmanlıq epopeyasına çevrilmişdir. Bütün sovet tarixçiləri qeyd-şərtsiz olaraq, Azərbaycan Cümhuriyyətinin elanı və Bakının azad edilməsini Qafqaz İslam Ordusunun üzərinə qoymuşlar. Təkcə bu fakt Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycan və bütün türk dünyası üzərində nə qədər böyük haqqı olduğunu göstərir.

Qafqaz İslam Ordusu-yurdumuzun xilaskarı, Azərbaycan istiqlalının bayraqdarı, “Böyük Turan” eşqi ilə silahlanmış türk ordusu. İnsanlığa, hürriyyətə sevgi və bağlılıq, qalibiyyət rəmzidir Qafqaz İslam Ordusu.      

 Kərimli Ruhəngiz

 AMEA Tarix İnstitutunun doktorantı