Dövrünün tanınmış ictimai-siyasi xadimlərindən olan Kərkükdən tutmuş Parisə qədər, Qahirədən Peterburqa kimi geniş bir ərazidə tanınmış Azərbaycanın fikir adamı, görkəmli mütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadə XX əsrin əvvəllərində öz yaradıcılığında erməni şovinizm və vəhşiliyi haqqında heyrətamiz fikirlər söyləmişdir. Əli bəy Hüseynzadə erməni-türk qarşılıqlı münasibətlərində ermənilərin şovinizmi, dini, irqi, həm fiziki, həm də mənəvi terroru, ikiüzlü, saxta, məkrli niyyətlərinin elmi şərhini və təhlilini vermişdir. Əsrin əvvəllərində “erməni hadisələri”ni dərindən incələyərək təhlil edən Əli bəy Hüseynzadənin  söylədiyi fikirlər günümüzdə erməni xislətini, erməni işğallarını və erməni terrorunu anlamaq üçün ən yaxşı açardır.

1905-ci il 17 iyun “Həyat” qəzetində Əli bəy Hüseynzadə ermənilərin törətdiyi bu bəşəri cinayətlərə rus ziyalısının göstərdiyi laqeydliyə biganə qala bilmir və yazır: “... Badkubədən və Naxçıvandan yazanda da rusun mətbuatı ermənidən fərqlənmir, belə ki, “erməni mətbuatının müsəlmanlar barəsində qərəz və böhtanları” həmən rus mətbuatına sirayət edib də, axırda xəcalət və peşmançılığa səbəb oldu. Çünki heç bir riya və məkr sona qədər çuvalda gizli qalmır. Axır ki, həqiqət və vicdan duyğusu öz işini görüb, “çox təcrübələrdən sonra həmməzhəblik və xristianlıq” yuxusundan oyanan rusa yəqin olub ki, bəzi adını İsavi qoyanlarda heç İsa sifəti olmayıb, ancaq isaviliyi də bir mal kimi bazarlarda satırlar”.

O, “Tazə həyat” qəzetinin 1907-ci il №20-22 ci nömrələrində nəşr etdirdiyi  “Panislamizm məsələsi və ermənilər” adlı məqaləsində  göstərir ki, ermənilər bilərəkdən panislamizmi qabardır və öz mənafelərinə uyğun yararlanmağa çalışırlar. Necə  bu gün dünyaya car çəkirlər ki, biz burda xristian, müsəlman savaşı aparırıq. Xristianlar bunun üçün bizə kömək  etməyə borcludur. Ermənilər hələ də yüz il bundan əvvəlki nağılları təkrar etməkdən yorulmurlar.

Hələ 1919-cu ildə Daşnakstyun partiyasının İrəvanda keçirilən 9-cu qurultayında yaradılmış Nemezis terror təşkilatının ideoloqu olan Şahan Natali AXC-nin tanınmış şəxslərindən F.X Xoyski, B.X.Cavanşir və b. qarşı terror aktlarının ideoloqu və iştirakçısı olmuşdur. O, 1928-ci ildə Ter Akopyanla “Türkçülük. Ankaradan Bakıya türk istiqamətləndirilməsi” adlı məqaləsində Əli bəy Hüseynzadənin Turançılıq ideologiyasından vahimələnərək, bunu pantürkizm kimi qələmə vermişdir. Ermənilərin Avropada, Amerikada pantürkizmi əleyhinə çıxışlar təşkil etməyə çağırmışdı. Hətta bu şəxs 1970- ci illərdə Sovet İttifaqı ərazisində ermənilərin silahlanması ideyasını irəli sürmüşdür. 1983-cü ildə cəhənnəmlik olan dünyaca məşhur bu terrorçu çox güman ki, 1988-ci ildə ortaya atılmış Qarabağ probleminin yaranmasının ideoloqlarından biri olmuşdur.

O, dövrdə Əli bəy Hüseynzadə ermənilərin fəaliyyəti haqqında yazırdı: Pişik öz pisliyini torpaqla örtüyü kimi, bunlarda öz qüsurlarını, öz vəhşiliklərini söz tufanı içində gizləyib, bizim kiçik qəbahətimizi böyüdərək təqdim edirlər. Özlərini haqlı, məsum bir quzu kimi, bizi isə bunu əksinə vəhşi kimi təqdim etməyə çalışırlar. Bunu qəzetlərlə, teleqraflarla, ajanlarla (təbliğatçılarla) Avropanın bir ucundan digər ucuna, hətta Amerika və Avstraliyaya qədər yayaraq fəryad edirlər.

Əli bəy yazırdı: Miilətlərin bir qismi yolun ortasında getdikləri və ya nəhayətinə yetişdikləri halda, digərləri o yolu başladar!.. Bu bir qanuni-təbiyyətdir ki, adına “evolyusiya”, təkamül qanunu deyərlər. Biz də bu yol ilə gedirik, məqsədimiz, amalımız ittihad, ittifaq, ictimai, maarif, sənaye, ticarət və sairə qüvvətlər ilə insanlara qismət olan səadətə nail olmaqdır. Menşikov, Mağda, Neman, Çirevanski, “Mşaq”, “Arşalyus” və sairə kimi divlər, ifritələr arxadan, sağdan, soldan istədikləri qədər çığır- bağır etsinlər, biz qorxub geri baxanlardan deyilik.

Dahi mütəfəkkir “Həyat” qəzetinin  9 aprel 1906-cı il 77 - ci nömrəsində erməniləri nəzərdə tutaraq yazırdı:  “Bu gün bu qədər elm və maariflərlə, sərvət və samanınızla bərabər deyil ümum insani, hətta bir-iki qonşularımızı belə razı sala biləcək içinizdən bir fərd yetişmədi!.. İçinizdən nə bir Əbu Əli Sina, nə bir Mollayi Rumi, nə bir Uluq bəy göstərə bilmərsiz!  İki min illik saxta tarixinizi qarışdırsanız, yenə də göstərə bilmərsiz!  Əflatunlar, Ərəstunlar, Homerlər yetişdirən yunanlara, Musalar, Spinozalar, Heynelər, Lassallar yetişdirən yəhudilərə heç bir vəchlə aidiyyətiniz yoxdur!.. Yüksəlmədikcə, əxlaqınızı təthir etmədikcə, şovinist milliyyətçiliyi beyninizdən çıxarıb atmadıqca, ümumi bəşəriyyətə, insaniyyətə İsalar, Məhəmmədlər, Buddalara bir nəzərlə baxmadıqca müşabihdə olammazsız, bir virteyi-həlakə düşüb gedərsiniz!..

Bir əsr keçməsinə baxmayaraq hələ də ermənilər on doqquzuncu əsrin eyforiyası ilə yaşamaqda davam edirlər. Qarabağı 30 ildir işğalda saxlayan bu manqurdlara Azərbaycan rəhbərliyi tərəfindən dəfələrlə sülh təklif olunsa da, bunlar öz məkrli niyyətlərindən əl çəkmədilər. Əksinə Azərbaycanı məcbur etdilər ki, Azərbaycan Ordusu bu erməni terroristləri Qarabağdan zor gücünə çıxarsın. Necəki, bu gün çıxarır!

Əli bəy Hüseynzadə kimi böyük dahilərimiz bir əsr sonranı görərək erməniləri başa salmaq istəyib ki, ey naqis və terrorçu erməni siyasətbazları, heç vaxt dünyada imperiyalar quran, böyük mədəniyyət yaradan böyük xalqlara bənzəməzsiniz! Bu xəyallarla məhv olub gedəcəksiniz! 

Bəxtiyar Həsənov

AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun böyük elmi işçisi