Niyə yarımçıq?

Çünki bir yubiley yazısında Kamal Abdullanın ədəbi-bədii, elmi-publisistik yaradıcılığını, mədəni-ictimai fəaliyyətini tam miqyasıyla əhatə eləmək mümkün deyil...

Çünki onun bitkin portretini yaratmaq üçün ömür və yaradıcılıq yolunun dönüm-döngələrinə, dünyaduyumuna bələd olmaq, əsərlərinə dönə-dönə qayıtmaq, çoxsaylı elmi titullarını, təltiflərini, mükafatlarını, Yaponiyadan Amerikayadək onlarla ölkədə nəşr olunan əsərlərini, o əsərlər barədə qələmə alınan sanballı məqalələri xatırlatmaq lazımdı...

Çünki belə bir iddiada olmaq üçün dilin gizlinlərinə varmaq, mifləri və dastanları ələk-vələk eləmək, onun SÖZÜnün havasına girmək, söylədiklərinin altındakı MƏNAnı anlamaq gərəkdi...

Çünki son 30-35 ilin Azərbaycan elmi mühitini, ədəbiyyatını, mədəniyyətini, ictimai fikrini Kamal Abdullasız təsəvvür eləməyə çalışdım – hər sahədə nəzərə açıq-aşkar çarpan boşluqlar gördüm...

Ən azı, ötən əsrin 80-ci illərinin ikinci yarısını və müstəqillik dövrümüzü onun dilçilik və qorqudşünaslıq sahəsindəki araşdırmaları, poetik eksperimentləri, tərcümələri, esseləri, publisistik yazıları, hekayələri, romanları, yaratdığı mədəniyyət, bilik, yaradıcılıq fondları, ədəbiyyatımızın hüdudlarını genişləndirmək yönümündəki fəaliyyəti olmadan ağla gətirmək mümkün deyil...

İllah da öz ətrafında bənzərsiz ədəbi mühit yaratmağı bacarması, istedadlı qələm sahiblərinə əlindən gələn yardımı göstərməsi, yaranan sanballı əsərlərə ürəkgenişliyilə münasibət bildirməsi, ölkəmizdən kənarda belə, ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin və mənəviyyatımızın təəssübünü çəkməsiylə müstəqillik dövrü ictimai-mədəni tariximizə öz möhürünü vurub...

*

Ədəbi himayə sarıdan özümü bəxtli saya bilmərəm. Hətta şəxsi münasibətimiz olan qələm adamlarından bir çoxu hələ də məni şair hesab eləyir, ya da kitablarımın adını söyləməkdə çətinlik çəkir. Amma xalq yazıçıları Kamal Abdulla və Afaq Məsudun, görkəmli türkoloq, professor Əsgər Rəsulovun, bənzərsiz ədəbiyyatşünas, professor Bədirxan Əhmədlinin  (nəsildaşlarım Sabir Bəşirov, Zakir Məmməd, Rüstəm Kamal, Mehman Qaraxanoğlu, Xanəli Kərimli, Əlabbas, Nurafiz, Aslan Quliyev, Rafiq Hümmətin də eləcə) diqqətini uzun illərdir hiss eləyirəm, hər birinin yazılarım haqqında söylədiyi fikirlər mənim üçün çox dəyərlidir...

Kamal Abdulla “Yolçu” romanın haqqında yazanda bir-iki ümumi görüşdən başqa elə bir şəxsi ünsiyyətimiz olmamışdı, özü ədəbi mühitdən xəbər tutub oxumuşdu. Kitabı zövqünə bələd olduğu qələm adamlarının məsləhətilə oxumağa başlamış, hətta özüylə Almaniyaya səfərə gedəndə də götürmüşdü. Elə oradan da  gecənin bir məqamında zəng vurub elə ürəkgenişliyi və ürəkdolusu danışmışdı ki, həmin məqamda nəinki “Yolçu”nu qələmə almaqda, ümumiyyətlə, yazı-pozuyla məşğul olmaqda səhv eləmədiyim mənə gün kimi aydın olmuşdu. Sonra da o səfərdən dönər-dönməz məndən ötrü çox gözlənilməz, üstəlik, dəyərli olan“ Yol – xüsusi isim” adlı yazı qələmə aldı...

Ondan ötrü ədəbiyyat təkcə iş otağına qapanıb yazmaq, ayda-ildə bir dəfə oxucularla görüşmək deyil, fasiləsiz, uğur və uğursuzluqlarla zəngin olan prosesdir. Bəlkə elə buna görə də 2000-ci illər ədəbi nəslinə mənsub olan, ədəbi eksperimentlərində müəyyən qədər işıq sezilən gənc qələm sahiblərinin yazılarını izləməklə, bir çoxları barədə fikirlərini bölüşməklə, cürbəcür layihələr gerçəkləşdirməklə, “Yaradıcılıq fakültəsi” kimi eksperiment laboratoriyası yaratmaqla ədəbi mühitə canlanma gətirməsi təqdirəlayiq hadisələrdən idi. 

Eləcə də istedadlı cavanları yaxından-uzaqdan himayə eləmək, elmi-bədii təfəkkürüylə yaradıcılıqlarına müsbət təsir göstərmək Kamal Abdullanın qeyri-rəsmi missiyasına çevrilib. Bu missiyadan ağılla faydalananlar da, sui-istifadə eləyənlər də, görməzliyə vuranlar da oldu. Bütün hallarda, son onilliklərin ədəbi mənzərəsini onun gördüyü işlər olmadan təsəvvür eləmək çətindir...

*

Kamal Abdullanın bütövlükdə ədəbi və bədii yaradıcılığında heyrət döğuran kompozitiv nizam var: dilimizi həm araşdırıb (dilçiliklə bağlı tədqiqatları), həm də populyarlaşdırıb (“Dilçiliyə səyahət və yaxud dilçi olmayanlar üçün dilçilik”); miflərimizi həm saf-çürük eləyib (“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanıyla bağlı tədqiqatları), həm də mifin yazıya çevrilməsi yolunu göstərib (“Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud”); dildə və bədii sözdə çatdığı məqamı özünəxas eksperimentlərlə (şeirləri, tərcümələri, hekayələri) ortaya qoyub, eyni zamanda da ədəbiyyatın yaşam yolunun xəritəsini cızıb (“Müəllif – əsər – oxucu”); ömründən ötən anları işıqlı kədərlə yada salıb (“Tarixsiz gündəlik”), həm də dünyaduyumunun bəxş elədiyi məqamları sanki təlaş içində qoruyub saxlamağa çalışıb (esseləri); nəhayət, bütün bu çoxcəhətli və çoxqatlı ədəbi-bədii təcrübəsinin nəticəsi kimi, sanballı pyeslərini və romanlarını üzə çıxarıb.

Onun özünəməxsus dil qatı ilə yanaşı, SİRR və YOL (bu fərqli kəlmələri “sirli yol”, “yolun sirri”, yaxud “sirrin yolu” kimi ifadələrdə də birləşdirmək olar) bütün yaradıcılığından qırmızı xətt kimi keçir: esselərində də, dramaturgiyasında da, hekayələrinin əksəriyyətində də, “Yarımçıq əlyazma”, “Sehrbazlar dərəsi”ndə də, “Unutmağa kimsə yox...”, “Sirlərin sərgüzəşti” romanlarında da müəllifdən çox sirlərin arxasınca yolu tutub gedən, qarşılaşdıqlarını Sözə çevirən səyyahı xatırladır. Bəlkə elə bu səbəbdən qələmə aldıqlarını  “...uzun və ağır gecələrdə narahat bir beynin – Yolun hərəkətinə inanmaq istəməyən həyat eşqinin səhərə, işığa uzanan niskili” adlandırır.

Məncə, ondan ötrü yaradıcılıq – şübhədən həqiqətə gedən SİRR dolu yoldu. Esselərinin birində, şübhəni, az qala, yaradıcılığın başlıca prinsipi sayır: “...Şübhə edənin gərək bir prinsipi, idealı olsun... Bütün şübhələr - sonraya, torpaq üstündə möhkəm dayanmağı öyrənəndən sonraya! Şübhə eləməyə gərək haqq qazanasan. Şübhə etmək səbatlıların işidir...” Məncə, elə bununla KAMAL ABDULLANIN SİRRİ çözülür: o əsərlərin kökündəki mətləblərdən şübhələnməsə, həqiqəti hər kəsdən əvvəl özü üçün aşkara çıxarmağa can atmasa, heç yazmaq fikrinə də düşməzdi..

*

Mən bilən, müasir mövzuda “İlişin qayıtmağı”, “Adaşlar”, “Ay işığı”, “Kamera teatrı”, “Üçrəng pişik balası”, “Bir yay axşamı”, “Sirri-zəmanə”, “Labirint”, “Pəncərə”, “Bir sevgi hekayəti”, “Qədiməli kişi və onun bülbülü”, “Köhnə məhlə”, “Tumsuz nar”, “Dünyanın ən ucaboylu karliki”, “Mənə uçmağı öyrət”... kimi gözəl əsərlər qələmə almış Kamal Abdullanınn nəsrinin də, dramaturgiyasının da bir fərqli cəhəti mifologiyaya və dastan poetikasına (həm də təkcə Azərbaycan mifologiyası və dastanlarına yox, bütövlükdə dünya mifologiyasına və dastançılığına)  mükəmməl bələdliyindədir. 

Elə bu səbəbdəndi ki, o, zamanları və məkanları uzaq dövrlərdən ustalıqla çəkin bizə yaxınlaşdıra (“Parisin seçimi”, “Xaron, mərhəmətli Xaron”, “Dəvə yağışı”, “Çəngəl çiçəyi”, “Gülü qah-qah xanımın nağılı”, “Qədim mayyalara cavab”, “Korneliusun ölümü”, “Platon, deyəsən, xəstələnib...” və s.) bilir. Elə bu səbəbdəndi ki, araşdırıcılar “Yarımçıq əlyazma” romanını Azərbaycan ədəbiyyatında mifə, eposa və tarixə intellektual-fəlsəfi bədii münasibətin ilk konseptual nümunəsi, ilk postmodernist təfsir təcrübəsi sayırlar, “Sehrbazlar dərəsi” romanı yalnız sufilərin həyatını deyil, məhz təsəvvüf qavramını və dünya modelini əks etdirən əsər kimi dəyərləndirilir,  “Unutmağa kimsə yox” romanının neomifoloji, kosmoqonik əsər, personajların adlarının, davranışlarının, xronotopunun mifoloji nüvəyə malik, süjetiçi münasibətlərin mifoloji məntiqə tabe olduğu, zamanların asanlıqla yerlərini dəyişdiyi, yuxu və tarixi gerçəklik bir-birini rahatlıqla əvəz elədiyi vurğulanır,  “Sirlərin sərgüzəşti” romanının müasir nəsr texnikasına xas iç-içə süjetlər və fəsillərlə assosiasiya olunan hadisələrin anaxronik ardıcıllığı şəklində qurulduğu, oxucunu öz sirlərinin ağuşuna aldığı, onu sirrə vaqif elədiyi diqqətə çatdırılır.

Kamal Abdulladan ötrü ədəbiyyat əvvəlindən sonunacan yuxudu. “...Borxes deyir ki, ədəbiyyat idarə edilən yuxudur. Yuxular axı, idarə olunmur. Ədəbiyyat da yuxudur. Həyatda olmayan şeyin bir nöqtədən başqa nöqtəyə aparılmasıdır, təsviridir. Onu sən, müəllif idarə edir, bu da yuxudur. Kim deyə bilər ki, kiminsə yazdığı yuxu deyil? Hamısı yuxudur, uydurmadır. Olmayandır, ya olandır, bunun dəxili yoxdur. Ola bilər, olan hadisəni realist, sərt cizgilərlə təsvir eləmisən. Yenə də yuxudur. Yenə də uydurmadır. Olan hadisəni yazanda yenə də uydurmadır. Ədəbiyyatın mahiyyəti budur, sən uydurma adlı bir qabın içinə girirsən...” Günlərin birində də həmin yuxudan oyanıb, oxuculara uydurma, amma özünün belə inandığın təsirli əhvalat təqdim eləyirsən...

Ədəbiyyat, ondan ötrü, eyni zamanda, qanla, yaddaşla, dərin genetik kodlarla nəsildən-nəslə ötürülən informasiyadır. “...Bunu özümüz də çox zaman hiss edə bilmirik. Çox ola bilər ki, XVI-XVII əsrdə yaşamış və müəyyən bir hadisənin təsviri olmuş məqamı özümdən xəbərsiz içimdə yaşadıram. Amma o informasiya içimdə qapanıb qalmamaq üçün özümlə əməlli-başlı “mübarizəyə” qalxır. Bəlkə məni də aldadıb real həyata bədii “maska”da daxil olur. Çünki onu içimdən çölə çıxanda bədii vasitələrdən istifadə edir, ədəbiyyat dilinə çevirməyə çalışıram...” Əsərlərini oxuyanda o genetik kodları asanlıqla tutmaq olur, bəlkə də elə buna görə müəllif də, qələmindən çıxanlar da bizim üçün doğmalaşır. Professor Asif Hacılının təbirincə desək, “Kamal Abdullanın bədii sözü, ilk növbədə, azad və öz stixiyasında olan sözdür, özündən və özünü yaradan, özünü dərk edən sözdür, buna görə də dramatizmlə yoğrulmuş, mənaca gərgin, normativ ənənənin totallığı ilə mübarizədə olan və seçim imkanını təsbitləyən sözdür...”

*

Son onilliklərdə ədəbiyyatımızın öz hüdudlarını genişləndirməsində iki qələm sahibinin - Kamal Abdulla və Afaq Məsudun - xidmətləri danılmazdı. Son onilliklərdə ədəbiyyatımızın Rusiyadan Misirə, ABŞ-dan Yaponiyayadək dörd qitə ölkələrinə ayaq açması təqdirəlayiq hadisədi...

Dünyanın 20-dən artıq ölkəsinin oxucuları artıq Kamal Abdullanın əsərləri - “Yarımçıq əlyazma”, “Sehrbazlar dərəsi” və Unutmağa kimsə yox...” romanlarıyla tanış olublar, nüfuzlu, yazıçılar, ədəbiyyatşünaslar, tənqidçilər o əsərlər haqqında sanballı məqalələr qələmə alıblar, yaradıcılığı geniş araşdırmaların mövzusuna çevrilib, əminəm ki, “Sirlərin sərgüzəşti də tezliklə beynəlxalq müstəviyə çıxacaq  – bütün bunlardan söz açmaq üçün ayrıca bir yazı qələmə almaqdı...

Kamal Abdulla elmi və fəxri adları, rütbələri, təltifləri ilə yanaşı, xalqlar, mədəniyyətlər və ədəbiyyatlar arasında körpü yaratmaq sahəsində də diqqətəlayiq işlər görüb, bir sıra ölkələrdə Azərbaycan ədəbiyyatını layiqincə təmsil edib, nüfuzlu ədəbi mükafatlara layiq görülüb – bu da ayrıca bir yazının mövzusudu...

Şübhəsiz, bütün bunlar BÖYÜK ƏDƏBİYYAT ADAMInın taleyinə yazılan xoşbəxtlikdi...

Can sağlığı, yeni əsərlər, yeni uğurlarla USTAD!