Moderator.az Hollandiyada yaşayan keçmiş siyasi məhbus Ələkrəm Hümbətovla müsahibənin üçüncü-sonuncu hissəsini təqdim edir:
- Mövzudan yetərincə uzaqlaşmışıq. Milli azlıqların təşkilatlarına, cəmiyyətlərinə tədbirdə iştirak etmək üçün dəvət göndərilmişdimi?
- Bizdə olan məlumata görə göndərəcəkdilər. Sizə bir informasiya da vermək istəyirəm: Azərbaycan iqtidarının Brüsseldəki nümayəndəliyi tədbiri təşkil etmiş təşkilatla razılığa gəliblər ki, bu konfransa alternativ bir tədbiri mart ayında keçirsinlər. Tədbirdə müxtəlif azsaylı millətlərin nümayəndələri iştirak edəcək. Məqsəd dialoqu davam etdirməkdir. Demək, bizi qınayan iqtidar başladığımız işi davam etdirmək qərarına gəlib. Aprel-may ayında ikinci bir konfransın keçirilməsi nəzərdə tutulub. Bu konfransda isə millətlərarası dialoq olacaq. Deməli, biz dar çərçivdə etməyə cəhd etdiyimizə Azərbaycan iqtidarının reaksiyası belə olub. Bu tipli tədbirlər çoxalmalıdır, dialoqa şərait yaradılmalıdır. Biz bunu təşkil edə bilərik, amma maliyyə cəhətdən çətinliklərimiz var. Azərbaycan hökuməti üçün isə bu problem deyil. Avropada kilsə və tarixi abidələri, muzeyləri az qala təmir edib qurtarmaq üzrədirlər. Bəlkə indi də Azərbaycanda millətlərarası münasibətləri və cəmiyyətdəki problemləri "təmir etmək" fikrinə düşüblər? Belədirsə, mən bunu alqışlayıram! Bu tədbirlərdə iştirak etmək istəyirəm, arxamda məni qınayanlar, söyənlər gəlsinlər orada sözü üzümə desinlər. Üzbəüz oturaq və sakit-sakit danışaq, bir-birimizi dinləyək.
- Sizcə, iqtidar vəziyyətə uyğunlaşıb görüntü yaratmağa cəhd edir, yoxsa doğurdan da problemləri həll etməkdə qərarlıdır?
- Fikrinizdə həqiqət var, mən razıyam. Azərbaycan iqtidarı görüntü yaradılmasına daha çox meyllidir. Görüntü yaratmaq, insanları aldatmaq, Avropa cəmiyyətini çaşdırmaq niyyəti güdülür. Amma bunun qarşısının alınmasının bir yolu var: orada iştirak etmək, danışmaq və faktları ortaya qoymaq.
- Razılaşın ki, dediyiniz kimi Azərbaycanda “titul“ xalq olan türklərin azsaylı xalqlarla heç vaxt tarixi problemi olmayıb. Təbii ki, süni şəkildə yaradılanları nəzərə almasaq”¦
- Bəli, Azərbaycanda dediyimiz kimi türklər titul millətdir, böyük qardaşdır. Böyük qardaşın da öz vəzifələri var və o, nə qədər qayğıkeş olsa, kiçik qardaşlar onu bir o qədər sevər. Onun da dərd-sərlərinin həllində ürəkaçıqlığı və səmimiyyətlə iştirak edər. Mən istərdim, biz Azərbaycanımızda belə olaq.
- Hədəfiniz ancaq Azərbaycan türkləridi. Çoxsaylı türklərlə azsaylı talışların, ləzgilərin, avarların, udinlərin yaşam tərzində bu gün nə fərq var ki?
- Azərbaycanın Avropa Şurasına daxil olduğu dövrlərdə Azərbaycanda 704 siyası məhbus daxil edlmiş siyahi vardı. Çoxları bilir ki, o siyahi bizim tərəfimizdən Avropa Şurasına verilib və sona qədər həmin məhbusların azad olunması prosesində biz talışlar iştirak etmişik. Mən həbsdə olanda orada olan siyasi dustaqlar arasında böyük əksəriyyət Azərbaycan türkləri idi. Aramızda ayrıseçkilik olmayıb. Və yaxud Emin Milli, Adnan Hacizadənin, indi "özünə yer tapa bilməyən" Eynulla Fətullayevin məhbəsdən azad olunması üçün mübarizə aparmışıq. Biz ayrıseçkilik salmamışıq. Bu gün Hilal Məmmədovla bərabər Sərdar Əlibəyli, Qurban Məmmədov, Əvəz Zeynallı və digərləri üçün də mübarizə aparırıq. Novruzəli Məmmədov həbs olunanda, mən Azərbaycanın özünü mütərəqqi adlandıran bütün insan və təşkilatlarının hamısına müraciət etdim, yalvardım, bu kişi yazıqdır, hökumətə də loyaldır, həbs səbəbini bilmirik, bunu araşdırın, azadlığa çıxmasında iştirak edin.
- Son zamanlar bir çoxları kimi siz də Milli Şuranı hədəf almısınız...
- Bəli, Milli Şura haqqında danışdım. Mehdibəy Səfərov orada çıxış edəndə Musavat Partiyasının təmsilçisi, gənclər təşkilatının rəhbəri dedi ki, siz separatçısınız və ona qarşı digər təhqiramiz ifadələrə də yol verdi. Məgər Milli Şura ümumAzərbaycan mənafeyi üçün yaradılmamışdımı? Biz də orada iştirak etmək istəyirdik. Azərbaycan türkü öz yanında bizi görmək istəmir... Avropada neçə aksiya keçirmişiksə Azərbaycan türkləri bizdən uzaq durublar. Söhbət əsnasında vurğuladım, titul millət, böyük qardaş - öz fəaliyyət nümunəsi ilə kiçik qardaşlara örnək olmalıdır. Azərbaycan millətləri arasında münasibət pozulur və münaqişə dərinləşirsə bütün tərəflər günahkardır. Vəziyyətdən çıxış yolunun axtarılıb tapılması üçün isə dialoq qurulmalıdır.
- Məncə Avropadakı azərbaycanlıların, konkret olaraq türklərin sizə soyuq münasibəti milli mənsubiyyətinizlə bağlı deyil...
- Bu məsələyə söhbətimizin əvvəlində toxunmuşdum. İqtidarın təbliğat maşınının təsiri altında ictimai fikir elə formalaşıb ki, Azərbaycan millətləri arasında və ümumən cəmiyyətdə dostluq, qardaşlıq, qarşılıqlı hörmət məhv olunaraq, düşmənçiliyə, qarşıdurmaya, nifrətə köklənib. İqtidar və müxalifəti bir kənara qoyaq, özümüz fikirləşək və bizi birləşdirən ortaq dəyərlərimizə sığınaraq, bir-birimizə ürəyimizi və qollarımızı açaq. Dəyərlərimizi itirməyək. Axı əl uzadırsansa və əlini geri itələyirlərsə neyləmək olar? Vaxtilə yardım etdiklərimiz belə bu gün bizə arxa çevirir, salam vermir. Başqasını günahlandırmaq asandır, amma gərək bir də düşünməyi bacaraq ki, sənin günahin nədir? Təsəvvür edin, Azərbaycan səfiri tədbirin təşkilatçısına deyib ki, mən 45 nəfər göndərib, orda sizi darmadağın etdirəcəm. Nəticə nə oldu? Bu, Azərbaycana baş ucalığı gətirdimi? Onların əvəzinə savadlı və konstruktiv baxışlara, geniş dünya görüşünə malik, müxtəlif millətlərin nümayəndələrini, Qarabağın azərbaycanlı hissəsinin nümayəndələrini niyə göndərmirdi Azərbaycan iqtidarı? Dünya arenasında azərbaycanlılardan “vəhşi” obrazı yaratmaqda məqsədləri nədir?
- Tədbirdə Qarabağ məsələsi daha çox müzakirə edildi, yoxsa azsaylı millətlərin problemi?
- Mənim çıxışımda əsas məqsəd ümumzaqafqaziya evinin yaradılması ilə bağlı idi. Sərhədləri ləğv edək. İnsanların bu ərazidə sülh, əminaman, xoşbəxt yaşayışını təmin edək. Çıxışımda Qarabağ problemi də, talışların problemi də öz əksini tapmaqla yanaşı, ana xətt ümumAzərbaycan problemləri idi. Azərbaycanda demokratiya və siyasi durumla bağlı məsələləri də qabartdım. Mən çıxışımda belə bir söz dedim ki, dövlət idarəçiliyinin hər hansı bir forması bir cavanın tökülə biləcək bir damla qanına dəymir...
- Tədbirdə səkkiz nəfərlik nümayəndə heyəti ilə iştirak etmisiniz. Kimlər idi onlar?
- Mən, övladlarım, Azərbaycan, Rusiya, Belarusdan gələn talış qonaqlarımız, Avropadakı talış dostlar.
- Başqa azsaylı xalqlardan kimlər vardı tədbirdə?
- Avarlar dəvət olunmuşdu, ləzgilər vardı. Nümayəndə heyətləri ilə görüşdüm və sohbət etdik. Mən ünsiyyət saxladıqlarımı deyirəm, ümumi siyahıdən xəbərim yox idi. Ermənistan isə yüksək səviyyədə təmsil olunmuşdu. Ermənistan səfiri, Ermənistandan və Qarabağdan ermənilər gəlmişdi və Avropa erməniləri də iştirak edirdi. Elə onlar qədər də azərbaycanlı gəlmişdi.
- Siz Qarabağ probleminin həllini necə görürsünüz?
- Dialoqun qurulması, qarşılıqlı ittihamların dialoq vasitəsi ilə aradan qaldırılması, qarşılıqlı inamın yaradılması, etibarın qurulmasıyla problemlərin ikitərəfli səviyyədə həllinə cəhd edilməsi.
- Qarabağ Azərbaycanın tərkibində qalaraq?
- Təbii ki, Qarabağ Azərbaycanın tərkibində qalmalıdır. Ancaq erməni əhaliyə nifrəti təbliğ edərək Qarabağı özümüzdən itələyib uzaqlaşdırmadan...
- Doğrudanmı siz sonuna qədər bu qənaətdəsiniz ki, milli münaqişə yaratmağa çalışanlar milliyətcə türklərdir?
- Bizim talış siyasi elitasında belə bir fikir formalaşıb və möhkəmlənib ki, Azərbaycan türkü çox mehriban, qayğıkeş bir insandır! Azərbaycanda pantürkizmi yaradan və yayan, azsaylı millətlərlə türk millətinin arasında nifaq salmaq istəyən və bunda maraqlı olanlar Azərbaycanda yaşayan azsaylı millətlərin içindən çıxıb və bu gün özünü türk adlandıran, əslini-kökünü danan haramzadələrdir. Araşdırsanız, Azərbaycanda ən böyük pantürkistlər milli mənsubiyyətinə görə türk deyil. Siyasətdə, ictimai həyatda böyük-kiçik təsirə malik olan bütün xadimlərin kim olduğunu biz yaxşı bilirik və bu gün deyil, çoxdan bilirik! Onu da görürük ki, onların bu separat fəaliyyəti Azərbaycan türkü üçün çox böyük başağrılara səbəb olacaq. Azərbaycan türkü özü ayılmalıdır. Onu idarə etmək istəyənlərə diqqətlə baxmalıdır və anlamalıdır ki, ona zərbəni kimlər vurur və məqsəd nədən ibarətdir?!
Gedən prosseslərin hərəkətverici qüvvəsi mütləq olaraq türklərdən ibarət deyil, hətta öz içimizdən də alət edilənlər çoxdur. Bu yaxınlarda özünü Azərbaycan türkü adlandıran bir nəfər mənə elə böyük bir başağrısı yaratdı ki! Məndə nifrət yaratmaq üçün başladılar deməyə ki, türklər belədir, filandır. Amma mən onun İran talışı olduğunu araşdırıb, öyrəndim. Mən baş verən hər bir hadisəyə açıq gözlə baxmağa çalışıram.
