Millət vəkili, Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, professor Gövhər Baxşəliyevanın Gün.Az-a müsahibə verib. Moderator.az həmin müsahibəni təqdim edir.
- Gövhər xanım, bildiyiniz kimi, bu günlərdə özünü şərqşünas adlandıran, qalmaqallı və qeyri-ciddi bəyanatları ilə tanınan Rusiya Federasiyası Dövlət Dumasının vitse-spikeri, Rusiya Liberal-Demokrat Partiyasının (RLDP) sədri Vladimir Jirinovski yenidən Azərbaycan xalqı, onun etnogenezi haqqında təhqiramiz fikirlər, heç bir əsası olmayan iddialar səsləndirdi. Bir şərqşünas alim kimi siz onun iddiaları ilə bağlı nə deyərdiniz?
- Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, bu yaxınlarda Jirinovskinin Azərbaycan, Azərbaycan xalqı , onun adı, tarixi haqqında heç bir etikaya, heç bir sağlam məntiqə sığmayan, heç bir elmi əsasa əsaslanmayan bir ifadəsini eşitdik və bu da, təbii ki, biz azərbaycanlıları hiddətləndirdi. Hesab edirəm ki, Jirinovski əslində bununla, mən bu sözləri dəqiq öz adıyla adlandırmaq istərdim, ifrat millətçi ”“ nasist ideologiyasına xidmət etdiyini bir daha ortaya qoydu. Onsuz da o insanın indiyədək ifadə etdiyi bütün fikirlər ciddi qəbul edilməyib. Hətta, Rusiya cəmiyyətinin sağlam hissəsi onun fikirlərini daim qeyri-ciddi kimi qiymətləndirib.
Amma bu dəfə xalqımıza qarşı bütün əndazələri aşaraq həmin o sözləri ilə bu adam bir daha məhz faşist-nasist ideologiyasına xidmət etdiyini ortaya qoydu. Jirinovski iddia edir ki, guya ki, şərqşünasdır, ancaq onun şərqşünaslıqdan belə xəbəri yoxdur. Əgər xəbəri olsaydı, bu cür cəfəng, sərsəm iddialar səsləndirməzdi. O, deyir ki, Azərbaycan nə deməkdir rus dilinə tərcümədə? Azər ”“ Xəzər dənizi, Bayca ”“ kray, yəni diyar. Yaxşı olardı ki, Jirinovski bu məlumatı hansı mənbədən, hansı xalqın dilindən götürdüyünü dəqiqliklə bildirəydi. Yoxsa, belə asanlıqla uydurmalar yaymaq heç bir etikaya sığmır...
- Hansısa tarixi mənbədə, dildə, dialektdə ümumiyyətlə, buna bənzər bir məqama rast gəlinibmi?
- Mən dəqiqliklə deyə bilərəm ki, nə qədim türk dilində, nə ümumiyyətlə, türk dilinin heç bir dialektində, nə ərəb dilində, nə fars dilində Xəzər dənizi tarix boyu heç vaxt Azər dənizi adlandırılmayıb. Bu, tam dəqiq məlumatdır.
“Azər” sözü Xəzər dənizinin adı kimi heç bir mənbədə - nə ərəbdilli, nə rusdilli, nə türkdilli mənbədə rast gəlinmir. Müxtəlif dillərdə tərtib edilmiş qədim və orta əsrlər xəritələri də dediyim fikri təsdiq edir. Xəzər dənizi heç vaxt Azər dənizi adlandırılmayıb. O cümlədən də, “bayca” sözü Jirinovskinin iddia etdiyi mənanı vermir. Ona görə yaxşı olardı ki, izah edərdi görək bu sözün ”“ Xəzər dənizinin Azər dənizi adlandırılmasını hansı mənbədən, hardan götürüb özünü şərqşünas adlandıran bu insan. İkincisi, o, deyir ki, azərbaycanlılar Kaspi dənizinin kənarında yaşayan insanlardır. Yəni, rusca bunlar kaspilərdir, bu nədir ”“ millətdirmi? Xeyr. Yəni, onun sözləri ilə bu millət deyil, bu yalnız yer adıdır.
Kaspilərdən əgər söz gedirsə, Xəzər dənizinin cənub-şərqində kaspilər adlı toplum yaşayıb və onların adlarına görə də həmin ərazi müəyyən dövr Kaspiana adlanıb. Lakin sonralar həmin o kaspilər bir xalq, bir etnos kimi yoxa çıxıb. Yəni, qonşu etnoslar tərəfindən əridilib və tarixin xəritəsindən adları silinib. O ki qaldı Azərbaycan sözünün mənşəyinə, qeyd etmək istərdim ki, Azərbaycan sözü ölkə adı olaraq Atropatena sözündən yaranıb və tarix boyu bir sıra fonetik dəyişikliklərə məruz qalaraq bugünkü formasını alıb. Bu haqda mənbələrdə kifayət qədər məlumatlar var. Cənab Jirinovskiyə bildirmək istərdim ki, Atropatena toponimi pəhləvi mənbələrdə Atobadegan, ərəbdilli mənbələrdə isə bir sıra dəyişikliklərə məruz qalaraq bugünkü formasını alıb.
Daha dəqiq olsaq, Əl-Xorezmi adlı müəllifin “Kitab məfatix al-ulüm” əsərində pəhləvi dilindəki “Atobadeqan”-yeni forma ”““Adarbadekan”, Əl-Həmədani adlı müəllifin “Kitab əl-buldən” adlı əsərində “Adarbaigan”, Əl-Bakri adlı müəllifin “Mucəm mastacəm min asma al-biləd” adlı əsərində “Adrabiigan”, Yaqut əl-Həməvinin “Mucəm əl-buldən” çoxcildli əsərində “Adrabigan”, Əl-Bağdadinin “Marasid əl-ittila alə asmai əl-əmkinat va-l-baga” əsərində “Adrbaigan”, ibn Kutayba əd-Dinavarinin “Kitab əş-şir va-ş-suara” əsərində “Azrabican” formasını alıb.
Bu siyahını xeyli artırmaq da olar. Yəni, demək istəyirəm ki, ərəblər Azərbaycanı istila edəndən sonra həmin o Atropatena sözü tədricən dəyişikliyə məruz qalıb. Və müxtəlif ərəb mənbələrində tədricən dəyişilərək bugünkü formasını ”“ Azərbaycan formasını alıb.
Onu da deyim ki, ərəblərdə “ə” hərfi olmayıb ”“ son olaraq “Azerbeycan” formasına rast gəlinir və daha sonra xalqımızın dilində bu toponim “Azərbaycan” formasını alıb. O ki qaldı “azər” sözünün mənşəyinə, bugünkü İranın ərazisində çox qədim vaxtlarda “azər” adlanan irandilli qəbilə yaşayıb ki, onun da xalqımızın etnogenezində heç bir rol oynamadığı ciddi alimlər tərəfindən çoxdan sübuta yetirilib. Beləliklə, xalqımızın adı ”“ azərbaycanlılar məhz onun minilliklərlə yaşadığı ərazi ilə bağlıdır və qədim Atropatenaya gedib çıxır.
Azərbaycan xalqının bir xalq kimi etnogenezinə gəlincə, bu yerdə bir məqamı xatırlatmaq yerinə düşər. Məşhur bir alman yazıçısının çox gözəl bir romanı var. O romanda bir faşist nəzarətçi digər bir insanı ələ salır, onun etnik mənşəyini aşağılayır. O zaman həmin o məsxərəyə məruz qalan insanın cavabı belə olur: “Sənin əcdadların meymun kimi ağacdan-ağaca hoppananda mənim əcdadlarım sivilizasiya yaradıb”. Bu cənab Jirinovskiyə ən yaxşı cavab olardı. Jirinovski bilməlidir ki, Azərbaycan xalqı ta qədim dövrlərdən böyük sivilizasiya yaradan xalqlardan olub.
Şimal qonşumuz XII əsrdə hələ “Слово о полку Игореве” yaradanda, Azərbaycan xalqı artıq bir neçə əsr idi ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunu artıq yaratmışdır. XII əsr Azərbaycanı və onun xalqı böyük intibah dövrünü yaşayırdı, burada Nizami Gəncəvi, Məshəti Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Əbül-Ulə Gəncəvi kimi böyük söz ustadları yaşayıb yaradırdı. Nizaminin o zaman yaratdığı “Xəmsə” isə özündən sonrakı Şərq ədəbiyyatının ta XVIII əsrədək inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirdi və bütün bəşər mədəniyyətinə misilsiz təsir göstərdi.
Ərəb mənbələrində xalqımızın qədim mədəniyyəti haqqında kifayət qədər məlumatlar var. Hələ 7-ci əsrin ikinci yarısında azərbaycanlılar əruz vəznində ərəbdilli poeziya yaradıblar. Bu haqda dəqiq məlumatları cənab Jirinovskiyə təqdim edə bilərik. Zəmanəmizə gəlib çatmış o məlumatlar tam sübuta yetirir ki, hələ VII əsrin ikinci yarısında azərbaycanlılar həm formaca, həm də məzmunca çox təkmil şeirlər yaratmışlar. 7-ci əsrin ikinci yarısında Azərbaycan ərəblər tərəfindən istila olunanda Azərbaycandan xilafətin mərkəzinə, yəni, Səudiyyə Ərəbistanına, Məkkəyə, Mədinəyə əvvəlcə əsir şəklində aparılan insanlar az sonra azad olunaraq məvali stasusu əldə ediblər və burada yaşayıb yaradıblar. Onların həyat və yaradıcılığı haqqında ərəb mənbələrində kifayət qədər məlumatlar var. Hələ Xətib Təbrizidən əvvəl Təbrizi soyadlı bir sıra şairlər olub. Səlmasi soyadlı şairlər olub. Yusif Xoylu adında şair olub. Şimali Azərbaycan ərazisindən nə qədər ərəbcə yazan alim, şair və ədiblərin əsərləri, orta əsr ərəb antologiyalarına düşüb.
Bu onu göstərir ki, Azərbaycan xalqı inkişafın o səviyyəsində idi ki, o cür gözəl əsərlər yarada bilib və müştərək ərəb-müsəlman mədəniyyətinin yaradıcılarından biri olub. Azərbaycan xalqı həmin o mədəniyyətin yaradılmasında çox fəal şəkildə iştirak edib. Məsələn, Xətib Təbrizi ərəb ədəbiyyatşünaslığının banisi sayılır.
Azərbaycanlıların etnogenezinə gəldikdə isə Jirinovskinin nəzərinə çatdırmaq istərdim ki, azərbaycanlıların etnogenezində digər xalqların etnogenezindəki kimi bir neçə etnos iştirak edib, amma bu zaman aparıcı faktor türk faktoru olub.
- Yəni, fikrinizcə, bu gün heç bir xalq deyə bilməz ki, mənim etnogenezimdə yalnız bir etnos iştirak edib...
- Tamamilə doğrudur. Bu, mümkün deyil. Qədim dövrlərdə böyük köç hadisələri baş verirdi, qəbilələrin köçü. Ona görə də heç bir xalq bu gün təmiz bir etnosdan yaranmasını iddia edə bilməz. O cümlədən də Azərbaycan xalqının etnogenezində bir sıra etnoslar iştirak edib ki, onların da əsasını, əlbəttə ki, türkdilli qəbilələr təşkil edib. Hələ eramızdan əvvəl Cənubi Qafqaz ərazisində albanlarla, digər xalqlarla, bahəm, elə yerli xalq olaraq türklər də, müxtəlif türk qəbilələri də yaşamışlar. Məsələn, 5-ci əsrdə qədim Albaniyada albanlarla yanaşı, bir sıra qəbilələr də yaşayıb, o cümlədən də, buntürklər və qədim qarqarlar. Onların Albaniya ərazisində geniş yayıldığı tarixi faktlarla və arxeoloji qazıntılar nəticəsində sübuta yetirilib.
Hətta o dərəcədə inkişaf ediblər ki, 5-ci əsrdə öz əlifbalarını da bu ərazidə yaradıb yayıblar. Daha sonra isə əsaslı dönüş, yəni, türklərin sayca üstünlük təşkil etməsi 4-cü əsrin sonunda baş verib. Dnestr və Don sahillərindən gəlmiş hunlar Qafqazdan keçərək, daha sonra Cənubi Qafqazdan Ön Asiyaya doğru yürüş ediblər. Qafqazdan keçən zaman isə hunların böyük bir hissəsi Cənubi Qafqazda qaldı. Yəni, bugünkü Azərbaycanın ərazisində qaldı və bu zaman burada artıq türklər, türkdilli əhali üstünlük təşkil etməyə başladı. Hunlara da müxtəlif tayfa ittifaqları daxil idi. Bunların bir neçəsinin adını istəyirəm çəkəm ”“ bulqarlar, kəngərlər, xəzərlər, sabirilər, barsillər və digər qəbilələr. Onları təmsil edən insanların böyük bir qismi məhz Azərbaycan ərazisində qaldılar. Beləliklə də türk etnosu burda üstünlük təşkil etdi.
Tarixdən də bilirik ki, 10-11-ci əsrlərdə Cənubdan Oğuz tayfaları Ön Asiyaya doğru irəliləyəndə eyni zamanda Cənubi Azərbaycana, Şimali Azərbaycana oğuzlar güclü gəlməyə başladılar. Bununla da türk faktoru bu ərazidə tamamilə möhkəmləndi və burada üstünlük təşkil etdi. 8-ci əsr İbn Xişam adlı ərəb müəllifi xəlifə Müaviyyəyə aid bir hadisəni yada salır. Xəlifə Müaviyyə Azərbaycana, Qafqaza göndərdiyi sərkərdə Ubeyd ibn Şəriyədən soruşur ki, Azərbaycanda kimlər yaşayır? Sərkərdə cavab verir: “Ora türk torpağıdır. Onlar oraya cəmləşərək bir-biri ilə qarışmış və təkmilləşmişlər.” Bu, 8-ci əsrin əvvəlində olan söhbətdir. Yəni, o vaxtdan məlum idi ki, Azərbaycan ərazisində məhz türklər yaşayıb.
