Demokratiya anlayışı bu gün dünyanın hər yerində bir zərurət olaraq rədd ediləbilməz istəyə çevrilmişdir. Demokratiya istəyi zamanın gedişi müddətində reallaşması vacib olan Universal şəkildə demokratikləşmə vacibliyini ortaya qoymuşdur.

 Siyasətçilər bu istəkdən faydalanaraq, bunu bir ideloji xət olaraq ozününküləşdirməyə və bundan butun siyasi işlərində istifadə etməyə çalışmışdılar.

 Elm adamları isə əksinə, naməlumluğunu səbəb göstərərək bu anlayışı xarakterizə etmədən istifadə etməkdə şübhə ilə yanaşırlar. Çünki demokratiya ya da demokratik siyasi sistem, ictimai qrupdan qrupa, mədəniyyətdən-mədəniyyətə fərqli bir formada qəbul edilməkdə və bir anlayış qarışıqlığı ya da ən azından naməlumluq ortaya çıxarır. (Şaylan, 1998)

 Buna görə də demokratiya, mədəni və tarixi bir gedişdir və hər cəmiyyətə ya da ictimai kollektivliyə uyğun xas şərtləri var. Bu əsasda toplum etibarlı demokratiya anlayışını qəbul etmək istəyir. İctimai və mədəni inkişaf, zənginləşmə yeni növ insani ehtiyac duyğuların ortaya çıxması mənasını verir. İnsan ehtiyacları demokratik bir siyasi nizamın işləkliyini təyin edən əhəmiyyətli dəyişmələrdən sayılır. Yaxşı ya da pis, biz müasir siyasi ifadənin şüarı olan demokratiya sözünə möhtacıq və söz, azadlığı və daha yaxşı bir həyat üçün mübarizə apararkən insanların qulaqlarında zingildəyən və dillərindən düşməyən bir sözdür.

 Karl Popperə görə demokratiya diktatorluqdan qaçınmağı mümkün edən rəhbərlik formasıdır. Ona görə məqbul bir demokratiya nəzəriyyəsinin təməl problemi belə ifadə edilə bilər: "Bir dövlət necə təşkilatlanmalıdır ki, pis idarəçilər qan tökülmədən və ya şiddət istifadə edilmədən rəhbərlikdən uzaqlaşdırıla bilsin" (Popper, 1999). Petr Berger demokratiyanın məqsədinin iqtidarların seçkilərlə işbaşından uzaqlaşdırılmalarını qaranti altına almaq olduğunu ifadə edir. (Perger, 1999 ). Bütün bunlar söykəndikləri köklü yanaşma səbəbindən demokratiyanın əsil funksiyasının nə olduğu mövzusunda bizə köklü bir məlumat vermək baxımından faydalı olmaqla birlikdə demokratiyanın bir "tərifi" anlayışına gəlməz.

 Demokratiya anlayışından bəhs edərkən yalnız, söz mənası xaricində bu anlayışın; insan-cəmiyyət əlaqələrinin təyin olunması, xalqın tamamı ilə iştirakı, azlıq haqqlarına hörmətli bir əksəriyyət rəhbərliyinin təmin edilməsi, insana aid haqq və azadlıqların qorunması və cəmiyyətin bütün üzvlərinə bərabərliyin təmin edilməsi kimi elementləri də əhatə etdiyini bilməmiz lazımdır (Çam, 1998).

 İdeal bir demokratik rəhbərliyində, bütün xalqın arzularına tam olaraq uyğun bir rəhbərlik heç bir zaman olmamışdır və bəlkə də heç olmayacaq. Amma bu demokratik rejimlərin çatmağı arzuladıqları bir ideal olaraq qala bilər (Arend, 1984)

 Demokratiya insanı yalnız yurddaş olmaqla sadələşdirməz; onu eyni zamanda iqtisadi və siyasi birliklərə bağlı azad bir fərd olaraq qəbul edilə bilər (Touraine, 1997).

 Demokratiya, bir həyat tərzi ya da ictimai və iqtisadi xüsusiyyətli bir nizam deyil; bir siyasi rəhbərlik formasından ibarətdir.

 Demokratiyalarda əsas xalqın rəhbərlikdə təsirli olması öz özünü idarə etməsidir. Bu səbəblə demokratiyalar ümumiyyətlə "xalqa söykənən rəhbərlik sistemləri" olaraq qiymətləndirilə bilər. Demokratiyanın təsis edilməsində diqqət edilməsi lazım olan şərtlər demokratiyanın təməllərini meydana gətirər.

 İşləyən bir demokratiyanın dörd ana qanunu və ya inşa bloku vardır. Bunlar, azad və ədalətli seçki, açıq və məsul hökumət, mədəni və vətəndaş haqları, demokratik və ya vətəndaş cəmiyyətidir (Beetham, 1998). Beetham və Boyla bu ünsürləri daha sistematik olaraq təyin etmək üçün diaqram olaraq "demokratiya piramidasını nümunə göstərir. Bu diaqramda hər bir ünsür hamı üçün lazımlıdır (1998). Bu ünsürlər demokratiyanın məqsədinə çatması üçün lazımlı olan köklü qanunlardır. Lakin Robert Dahl, ifadə edilən bu xüsusiyyətlərin yanında üç fərqli xüsusiyyət daha ifadə edir.

 Dəxlə görə demokratiya anlayışı mühakimə yüklüdür və bu çərçivədə bəlkə də heç bir zaman çatılmayacaq olan bir ideal ifadədir. Bu səbəblə Dəxl demokratiya olma iddiasında olan ya da demokratik sayılan siyasi rejimləri aradan qaldırmamaq üçün poliarşi anlayışını istifadə edir. Hər hansı bir siyasi rejimin poliarşi olaraq xarakterizə edilə bilməsi üçün Dahl yeddi xüsusiyyətdən danışır. (1998). Lakin Bu xüsusiyyətlərin ölkədən ölkəyə zaman içində fərqliliklər göstərəcəyi, bu fərqliliklərin tarixi, mədəni, konjonktürel şərtlərdən qaynaqlana biləcəyi məlumdur.

 Siyasi Təmsil imkanının bərabər və ədalətli olaraq qəbul edilmiş olması demokratiyanın reallaşmasının ən əhəmiyyətli şərtlərindən biridir. Çoxluqçu demokratiyalarda şəxslər və birliklər bir-birləri ilə və siyasi iqtidarla dialoqa girə bilər, bütün düşüncə və inanclarını aydın şəkildə ortaya qoya bilərlər. Çoxluqçu demokratiya içində iqtidarı tənqid etmə, müxalif fikirlər irəli sürmə və seçki yolu ilə iqtidarı əldə etmə oyunun qaydasıdır. Müasir demokratiyaların hamısı böyük ölçüdə təmsili demokratiyalardır. Yəni əsas siyasi qərarları birbaşa xalq deyil, onu təmsil etmək üzrə seçilən siyasi orqanlar alır.

 İctimai təmsilin ən əhəmiyyətli ehtiyaclarndan biri iqtidarın təyin olunmasından sonrakı mərhələdə xalqın rəhbərlikdə təsirli ola bilməsi üçün müxalifətin azad olması və məhdudlaşdırılaraq təzyiq altına saxlanıl-mamasıdır. Ayrıca siyasi sahənin sərbəst rəqabətə açıq olması lazımdır. Konstitusional haqq və azadlıqların zəmanət altına alınması demokratik sistemin əsas qanununu ortaya gətirər və ideal olaraq bu haqqlar konstitusiya ilə və ya konstitusional haqqlar əsasında xüsusi qorunmağa alınmalı, əksəriyyətin müdaxiləsinə qarşı azad hala gətirilməlidir. Bu azadlıqlar vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən təşkilatlanması məqsədi ilə istifadə edilə biləcəyi kimi hökumətə təsir etmə məqsədi ilə də istifadə edilə bilər. Bu şəkildə demokratiyanın reallaşması və rəhbərliyə qatılması təmin edilmiş sayılar.

 Bərabərlik haqqı demokratiyalarda, qanunların hər kəsə bərabər şəkildə olması deməkdir. Bəzi insanların həyatlarının təbiətinə görə digərlərindən daha qiymətli olduğu şəklindəki aristokratik görüşə hücum edən İngilis hüquq teorisyeni Beethamın ifadə etdiyi kimi "hər kəs bir sayılmalıdır, kimsə birdən çox sayılmamalıdır" (1999). Bərabərlik prinsipi yalnız hökumət siyasətləri ilə insanların ehtiyaclarının qarşılanması deyil, eyni zamanda baxışlərının da bərabər sayılmasını tələb edir. Demokratiya ilə bərabərlik arasındakı əlaqə elə güclüdür ki, demokratiya bəzən siyasi bərabərlik vasitəsi ilə təyin olunar. Siyasi bərabərliyi demokratiyanın arzu edilən bir xüsusiyyəti olaraq görmək doğru olmaqla bərabər, əslində o demokratiyanın məntiqli və zəruri bir şərti olaraq xarakterizə edilə bilər. Lakin yenə də bunu, siyasi bərabərliyi təyin edici bir xüsusiyyət olaraq görməkdən ayırmaq faydalı olar.

 Açıq və məsul hökumət demokratiya üçün təməl ehtiyaclardandır. Çünki hökumətin fəaliyyətləri və siyasətlərinin nəticələri haqqında doğru və aktual məlumat mövcud olmadan cəmiyyət mövqeləri məsul tutula bilməyəcəyi kimi, seçicilər şüurlu Göstərilən ünsürləri köklü qanunların reallaşmasına və gerçək demokratiyanın tam mənası ilə həyata keçirilməsinə imkan verəcəklər.

 Hüquq dövləti və ya hüquqa bağlı rəhbərlik qısaca hüquqa söykənən və hüquq sayəsində var olan dövlət deməkdir. Hüquq dövlətindən məqsəd, yalnız qanunlarla idarə olunan bir dövlət deyil, bu qanunların müsbət hüquqi qaydaları ilə uyğunlaşma içində olduğu bir dövlətdir. Yalnız qanunların ümumi, mücərrəd və bərabər olması kifayət qədər qarantili olmadığı üçün, bu əsgiklik hüquq dövlətinin fərdi haqqlarını təmin edəcək şəkildə aydın olub tətbiq olunması ilə ortaya gələ bilər.

 Demokratik bir dövlətin bu şərti mütləq yerinə yetirməsi lazımdır.

 Azərbaycanda demokratikləşmə prosesin inkişafı:

 1991-ci idə müstəqilliyini qazanmış Azərbaycan, Rus əsarətindən çıxaraq demokratik¬ləşməyə başlamışdır. Lakin bu başlanğıc üçün ictimai şərtlər hazır olmamış və ölkə təbii olaraq avtoritar bir rejim istiqamətində inkişaf emişdir. Hal bu ki, bu inkişaf totalitar rejimlərdən demokratik rejimlərə, fərdlilik cəmiyyətdən çoxluqçu bir cəmiyyətə gedişi yolunda zəruri bir dayanacaq idi.

 Azərbaycanda yaşanan bu inkişaflar görünən fərqliliklərinə baxmayaraq, kökündə və ölkənin ümumi tarixi daxilində dəyişməz bir hal qazanmış olan yenilənmələr və bənzərliklərin bir panoramasını vermişdir. Bu yenilənmə və bənzərliklər birinci və ikinci Müstəqillik dövrlərində də eyni olmuşdur.

 Bu hadisələr siyasi partiyalarda, Azərbaycan cəmiyyətinin, siyasi həyata qarşı ümumi maraqsızlığı, siyasi həyata qatılma əskikliyi və öz siyasi məsuliyyətinindən qaçma (apolitik olma) kimi problemlərini də ortaya çıxarmışdır. Cəmiyyətin problemləri, ölkənin ümumi siyasi problemlərindən daha çox, öz problemləri və gündəlik qayğıları ilə hərəkət etmək kimi ümumi bir mövqey sərgiləməsi, ölkədə siyasi təşkilatlanma və inkişaf, bir neçə şəxslərin fəaliyyətləri ilə məhdudlaşdırılmışdır. Ənənəvi təşkilatlanma səbəbi ilə cəmiyyətdən müəyyən nöqtələrdə uzaq qalan bu dar çevrə xüsusiyyət və halı olaraq güclü və ya gücsüzlüyünə paralel olaraq formalanan siyasi təşkilatlanmada olduqca dar əhatəli olmuşdur.

 Bu yazıda, ölkənin daxili problemlərinin həlli xüsusiyyətləri və bunların siyasi həyata təsirləri, ictimai və siyasi təşkilatların quruluşlanmasına təsir edən faktorlar və tarixi zaman içərisində formalaşmış siyasi mədəniyyət və davranış kodlarının, müstəqillikdən sonra ortaya çıxan demokratikləşmə prosesinə təsirləri analiz zərurəti yaranmişdir.

 Azərbaycandakı Çox Partiyalı Sistemin əsas Problemləri

 Azərbaycanda siyasi partiyalara xas olan ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərdan biri onların böyük bir əksəriyyətinin heç də zamanın tələbləri və ictimai ehtiyaclarından ötrü qurulmamasıdır. Onların bir çoxu ayrı-ayrı şəxslərin, marağlı qruplarının hakimiyyətə gəlmə istəklərinin məqsədinin təmin edilməsinə xidmət etməsidir. Bu da ölkədə çox partiyalı sistemin daha dünya səviyyəsində olmadığını göstərir. həmdə ölkədəki siyasi bloklaşmaların böyük bir əksəriyyətinin müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnməsinin də səbəbi olaraq görülə bilər.

 Azərbaycanda çox partiyalı siyasi sistemin ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti bir partiyanın suveren olduğu çox partiyalı sistemin qurluşudur. Bu da Azərbaycanda daha güclü və çox sayda üzvə sahib siyasi təşkilat olması ilə əlaqədardır. Digər partiyaları isə hələ hansı ideologiyanı və ictimai qrupu təmsil etdiyini təyin edə bilməmişlər. Bu baxımdan haqqında danışılan partiyalar, ictimai düşüncəni dəyişdirməyə, geniş əhatəli seçici kütləsinə sahib olmaq gücündə olmadıqlarını göstərir. Azərbaycanda siyasi sistem üçün daha bir əhəmiyyətli fakt isə eyni cəbhədə olan müxalifət partiyalarının öz aralarında belə siyasi qütbləşmənin var olmasıdır.

 Bu günki Azərbaycan partiya sistemində mövcud olan partiyalar əsasən müəyyən bir lider ətrafında yaranan partiyalardır. Bu da partiyalar üçün partiya mənfəətləri, ideoloji prinsiplərin qabağına keçməsi ilə nəticələnir. Çünki, proqramında hər hansı ideoloji prinsiplərə üstünlük verən partiyalar deyil, lideri cəmiyyətdə böyük bir nüfuza sahib olan partiyaları güclü partiyalar olaraq qəbul edilir.

 Azərbaycandakı siyasi partiyaların daha bir mənfi xüsusiyyəti isə partiyaların ictimai qruplarla bağlarının zəif olmasıdır. Normal siyasi sistemlərdə hər bir partiya müəyyən bir ictimai təbəqəyə xitab etdiyi halda, Azərbaycanda siyasi partiyalarının böyük bir hissəsi eyni ictimai təbəqəyə və qruplara xitab etməsidir.

 Bu istiqamətdə Azərbaycandakı siyasi partiyaların demokratik ölkələrdəki kimi çox partiyalı siyasi sistemdə yığılan təcrübələrə sahib olmaması, siyasi sistemin də demokratikliyini böyük bir nisbətdə təsir etməkdədir.

 Siyasi partiyaların böyük bir qismi öz proqramlarında orta sinifin mənafeylərini dəstəklədiklərini bəyan etsələr də, əslində bu mənafeyləri reallaşdırmaq iqtidarında deyillər. Digər tərəfdən iqtidardakı müxalif partiyalar kimi öz hədəflərindən biri olaraq orda yer alirlar.

 Azərbaycandakı çox partiyalı sisteminə xas olan daha bir əsas isə, radikal sol və sağ partiyalar cəmiyyətə və dövlətə təsir etmək gücündə ola bilməməsidir. Bunun əsas səbəbi olaraq Sovet rəhbərliyini yaşamış olan Azərbaycanda sol düşüncəsinin artıq əhəmiyyətli olmamasıdır. Həddindən artıq sağ düşüncə isə müstəqilliyin ilk dövrlərində və Qarabağ döyüşləri zamanı Azərbaycanın qonşu İran, Rusiya kimi dövlətlərlə əlaqələrinə ciddi zərər verməsinə görə zəif qalmasıdır.

 Azərbaycandakı çox partiyalı siyasi sistemin ortaya gəlməsində əhəmiyyətli səbəblərdən biri də çox partiyalı sistemin meydana gəlməsində iqtidarın çox istəkli olmamasıdır. Çünki Heydər Əliyev iqtidara gəldikdən sonra Azərbaycanda çox partiyalılığın meydana gəlməsində, iqtidarın idarəsi artmağa başladı. İqtidarın gücünün zəif olduğu ilk dövrlərdə, iqtidarın müxalifətlə sıx əlaqələr içərisində olma istəyini tez-tez dilə gətirdiyinin şahidiyik. Məsələn, 1994-cü ilin oktyabr ayında Həydər Əliyev cəmiyyətdə birliyə çatmaq üçün müxalifət partiya başçıları ilə Prezident sarayında bir araya gəlmişdilər. Amma sonrakı dövrlərdə bu növdən olan görüşlərə heç rast gəlinmədı. İqtidarın gücləndiyi andan müxalifət partiyalarının fəaliyyətləri məhdudlaşdırıldı və onların mitinq və nümayiş keçirmələrinə davamlı maneələr yaradılmağa başlandı. Hətta, seçki nəticələrinin belə çox ciddi bir ölçüdə saxtalaşdırılmasını müxalifət partiyaları deyil, bir çox xarici müşahidəçilər belə bildirirdilər.

 Bu böyük problemlər tək Məclis xaricində deyil, həm də Məclis içərisində də eyni Şeyləri görmək olur. Azərbaycan Milli Məclisində siyasi partiyaların millət vəkili sayına baxdığımızda, iqtidarın hər zaman əzici üstünlüyə sahib olduğunu daha açıq görə bilərik. Məsələn 1995-ci ildəki Məclis seçkilərindən sonar 56 millət vəkilinə sahib olduğu halda, 2000-ci ildə 83, 2005-ci ildə isə 63 millət vəkilinə sahib olmuşdur. Göstərilən illərdə isə tərəfsizlər 56, 30 və 43 olmuşdur. 1995-ci il seçkiləri zamanı iqtidarda olan partiya yerini yaxşıca möhkəmləndirə bilmədiyindən çıxara bildiyi millət vəkili sayısıda az idi. Amma 2000-ci il seçkilərində artıq ölkədə ən güclü siyasi partiya olaraq müxalif rəqiblərindən dəfələrlə güclü olduğundan millət vəkili sayısı da yüksək nöqtəyə çatdı. 2005-ci il seçkilərindən sonra parlamentdə iqtidar millət vəkillərinin sayında azalma müşahidə olunsada, müstəqil millət vəkillərinin sayında isə artım oldu. Amma bu xüsus heç də ölkədə hər hansı bir demokratikləşmənin inkişafı demək deyil. Bunun ən əhəmiyyətli səbəbi beynəlxalq təşkilatlar və vətəndaş cəmiyyət quruluşlarının təzyiqləri nəticəsində demokratik inkişaf görüntüsünü yaratmaq istəyidir. Çünki sayıda əhəmiyyətli bir artım görünən müstəqil millət vəkillərinin böyük əksəriyyətinin siyasi mövqeyi iqtidarla yaxın insanların olduğunu məlum idi.

 Bunun yanında ölkədə bütün müxalif partiyalarının parlamentdə cəmi 10 millət vəkilindən çox olmaması da inkişafların olmadığını göstərir.

 Parlamentdə indiki vaxtda iqtidara yaxin partiyalardan bir neçə nəfər millət vəkillərindən başqa heç bir muxalif siyasi partiyalar parlamentdə yer almırlar. Görüldüyü kimi parlamentdə əzici üstünlüyə sahib olan iqtidar, istədiyi qərarları almaq üçün müxalifətin ciddi maneəsi ilə qarşılaşmadan qəbul etdirə bilir.

 Parlamentdə müxalifətin gücsüzlüyü isa artıq cəmiyyətdə demokratikləşmə ilə əlaqədar heç kimə inamı qalmaması ilə nəticələnmişdir.

 Bütün bu deyilənləri nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Azərbaycanda fəaliyyətdə olan siyasi partiyalara xas olan problemlər əsasən strukturca və funksional problemlər olaraq özünü göstərir. Strukturca problemlər həmdə partiya quruluşundan, iqtisadi quruluşdan və ictimai quruluşdan qaynaqlanır. Partiya quruluşundan yaranan problemlər arasında bəzi partiyaların daxili quruluşunun lazım olan tələblərə uyğun gəlməməsini də ortaya çıxardır. Xüsusilə Azərbaycandakı siyasi partiyaların böyük bir hissəsi cəmiyyətdə nüfuzlu bir liderin ətrafında birləşərək, partiyanın daxili qurluşunun mükəmməlliyini arxa plana salmışdır. İqtisadi problemlər arasında isə partiyaların dövlət tərəfindən hər hansı bir maliyyə dəstəyi almamaları və bunun yanında digər təşkilat və şəxslərdən hədiyyə almalarının da qadağan edilməsi partiyaların ciddi maliyyə problemləri ilə qarşı qarşıya qoymuşdur.

 Strukturca problemlər çərçivəsində yuxarıda da dediyimiz kimi Azərbaycandakı siyasi partiyalar daha çox zamanın tələbi və ehtiyaclarından ötrü deyil hər hansı mənafelərin və ya ayrı-ayrı şəxslərin hakimiyyətinin istəkləri əsasinda qurulmuş olduğunu göstərə bilərik. İctimai quruluşdan yaranan problemlər isə Azərbaycanda demokratik siyasi düşüncənin ortaya gəlməsinə qədər partiyaların qarşılaşdığı ən fundamental problemlərdən olaraq qalacaqdır. Azərbaycanda Sovet dövründən miras qalmış olan tək partiyalı düçüncəsi və köklü demokratik fikirlərin cəmiyyətdə formalaşmaməsı bu istiqamətdə partiyaların qarşısına ciddi problemlər çıxaracaqdır.

 Azərbaycandakı çox partiyalı siyasi sistemin funksional problemləri isə əsasən iqtidar müxalifət əlaqələrində ortaya çıxır. Azərbaycanda iqtidar və müxalifət arasındakı siyasi mübarizədə müraciət edilən üsulların demokratik dəyərlərə uyğun gəlməməsi bu istiqamətdə ciddi çatışmamazlıqlar ortaya çıxarmışdır. Müxalifət partiyaları davamlı olaraq iqtidara qarşı çox sərt mövqey tutmuş və hər hansı bir dialoqlardan müxtəlif bəhanələrlə qaçmışdır. İqtidar partiyası isə iqtidarın da verdiyi səlahiyyətləri daha çox istifadə edərək müxalifət partiyalarının bir yerdə birləşmə səylərinə tez-tez maneələr törətmiş və müxalifətin nümayiş və mitinqlərinə sistemli olaraq maneələr yaratmışdır.

 Azərbaycanda siyasi partiyaların böyük əksəriyyətinin ictimai düşüncəsinin aydın olmaması, partiyaların ümum-milli çıxarlar üçün deyil də, hər hansı fərdi maraqlar üçün qurulması, partiya liderlərinin siyasi təcrübəsizliyi və cəmiyyətdə nüfuza sahib olmamaları, partiya fəaliyyətlərində ifrata yol vermələri halları partiyaların cəmiyyətdəki dəstəklərinin itirilməsinə səbəb olur.

 Bütün bu və ya bu kimi digər problemlər Azərbaycanda demokratik təməllərə söykənən çox partiyalı siyasi sistemin inkişafına və bunun da nəticəsində demokratik siyasi düşüncənin meydana gəlməsində faktor olaraq ortadadır.

Əxlaq və mənəviyyətımızın erroziyasının səbəbləri və onun aradan qaldırılması yolları mövzusunda keçirilən Dəyirmi Masada məruzəmdən bir hisse:

Uzun illər xalqımız heç bir əsaslı elmi və milli dəyərlərə söykənməyən marksizm deyilən bir nəzəriyyənin preysinqi altında olmuşdur, Bu psevda nəzəriyə heç də təsadüfü deyil ki, dünya xalqları bu nəzəriyyəni inkar edirlər. Yəni sinfi mübarizəni elan etməklə cəmiyyət və milləti parçalayıb qardaşı-qardaşa düşmən etmişdir. İstehsal vasitələri üzərində ictimai mülkiyyət hüququnu danıb onu içtimailəşdirməklə cəmiyyətdə yalançı sosial ədalət ortalığa qoyub fərdin rolunu inkar edib yəni zehni iti ilə zehni küt insan bərabərləşdirilir və pay bölgüsündə onların haqları pozulur. Milli mənada qarşıya Dünyəvi kosmopolit bir məxluqatın yetişdirilməsi olub, və heç şübhəsiz ki bu kimi psevda nəzəriyyələr xalqımızı çaşdırıb onu dostunun və düşmənin kim olduğunu unutdurub həmin boşluğu proletar beynəlmilərçilərliyi kimi fikirlərlə beyinlərini pudralamışdır. Allahı danıb, dini inkar edib bir ateizm adlı antidin nəzəriyyəsini ortaya qoymaqla xalqımızı və millətimizi kökündən qopartmaqla onu da kosmopolitləşdirmək siysəti güdülürdü.

 Bu gün də xalqımız artıq müstəqilliyimiz elan edildiyi müddətdən uzun illər keçdiyinə baxmayaraq hələ də sırf milli və insani dəyərlərə söykənən və idealogiya yarada bilməmişik. Elə bu səbəblərə görə də cəmiyyətimizdəki neqativ hallar baş alıb getməkdədir .

 Mənə elə gəlir ki biz bu məsələni dərindən dərk etmək və milli, islami, demokratik liberal dəyərlərə sbykənən yeni idealoji konsepsiyanın işlənməsi zorundayıq. Təməl baza kimi qutsal kitabımız Qurani-Kərim və kitabi Dədə Qorqud olmaqla yetişmək olar.

 İslami gözdən salmaq üçün onu mövhümatçı təməlçi, terrorçu, Səddam Hüseyn, Ben Ladençi, vahabi, yas mərasimlərini yola verən arxayıq kəm savad molla və bu kimi cəmiyyətdə olan naqislikləri şişirtməklə həqiqi islama zərrə qədər də onun mahiyyətinə xələl gətirə bilməmişdir.

 Təhsildə və təlimdə olan boşluqlar vardır. Gör nə qədər təhsilə biganədirlər ki, bu günə qədər təhsil haqqında qanun qəbul olunmayıbdır. Bu o deməkdir ki, Qərb və Beynəlxalq təşkilatlar islahat adıyla təhsili sınaq və eksperementlər labaratoriyasına çevrilmişdir.

 Misal; Yaponiya modelini nümunə gətirmək olar.

 2-ci cahan savaşında Yaponiya darmadağın edildi və BMT-nin qərarı ilə ordu yaratmaq hüququ qadağan edildi. Buna baxmayaraq Yapon təfəkkürü intelektual elmi biliyi, milli əxlaq və mədəniyyəti dərin zəkası hesabına qısa zamanda müharibənin, atom bombasının vurduğu zərbələr , dağıntılar və iqtisadi geriliyi aradan qaldırdılar. Eyni zamanda Məhəlli bələdiyyə polisi adı altında mükəmməl nizamlı ordu yaradıb xalqını depresiyadan çıxardaraq yüksək iqdisadi inkişaf əldə etdilər. Dünyaya bir yapon möcüzəsi nümayiş etdirdi və bütün bunların kökündə bunların da kökündə konfutsi nəzəriyyəsi əxlaqı və mənəviyyatı durur.

 Digər misal 1947-ci il Pakistanın Hindistandan ayrılaraq ingilis müstəmləkəçiliyindən azad olması.

 Biz bunları qeyd etməklə heç də tarixdə Azərbaycan xalqının rolunu bəsidləşdirib kiçildmək məqsədini güdmürük. Hamıya yaxşı məlumdur ki, Herodotun tarixindən qədim Azərbaycanlıların Massagetlər dövrundə pad şahı ölmüş Tomriz xanım dünyada görünməmiş bir qəhrəmanlıq nümayiş etdirmişdir. 29-il Tyan-Şan dağlarından Aralıq dənizinə qədər bir ərazidə hökmüranlıq etmiş İran Şahı Kuraşu necə məğlubiyyətə uğratmışdır. Bu kimi misalları göstərməkdə məqsəd orta və ali məktəblərdə oxuyan övladlarımıza tariximizi olduğu kimi doğru dürüst çatdırmaqla onun əxlaq və mədəniyyətini milli dəyərlərə söykənmiş şəkildə formalaşdırmaqdan ibarətdir. Qarabağa və Təbrizə gedən yollar məhz bu yollardan keçir.

 Haşiyə; İran Şahı Kuraşuya Azərbaycanı məğlub etmək üçün ona vəziri bir neçə işləri görməyi məsləhət verib.

1.Küllü milləti çalıb oynayan elə, elə eləki kifa aləti çalsınlar.

 2.Qadınlar və kişilər hündür daban ayaqqabı geyinsinlər.

 3.Millətin hamısını xırda alverlə məşğul et.

 Bu gün də həmin məsləhətlər həyata keçirilir.

Azərbaycan İslam Demokrat Partiyasının 2008-ci il prezident seçkisində iştirak edəcək namizədlərə MÜRACİƏTİ

Ölkəmizin ictimai-siyasi həyatında ən mühüm, ciddi və tarixi hadisə olan prezident seçkisi ərəfəsində yaşayırıq. Gələcək günlərimizin müqəddəsləşməsi üçün vətənimizin qarşısında şərəfli vəzifə borcumuzu yerinə yetirmək biz vətəndaşların ən yüksək amalı olmalıdır. Hesab edirik ki, prezident seçkisi tək bir nəfərin prezident seçilməsi deyil, həm də xalqın hansı təfəkkürə, əxlaqa, mənəviyyata malik olduğunu ortaya qoymaq üçün bir vasitədir. Xalqımızın əsas hissəsi müsəlmandır. İnanırıq ki, prezidentliyə namizədlər arasında dünyanın ən mütərəqqi dini olan İslamın qüdrətindən yararlanan namizədlər var. Bu isə o dəməkdir ki, milyonlarla potensial seçici islam dini baxışları və həyat tərzini əks etdirən siyasi proqramları olan namizədlərə səs verməyə hazırdır. Bu proqramlarda demokratiya prinsipləri dinlə ziddiyətlər yox vəhdət təşkil etməlidir. Bu mənada müsəlman xalqına rəhbər olmaq istəyən Islam dini haqqinda məlumatlı olmalidir. Dinin buyurduğu ayinlərin özünə rəhbər bilib və cəmiyyətə tətbiqi istiqamətində sistem qurulmalıdır. Həvayi-nəfslə, arzu və istəklə Azərbaycan prezidenti olmaq istəmək xalqa düşmənçilikdən başqa bir şey deyil. Cunki, indiki dövur olduqca qaranlıq, mürəkkəb siyasi və iqtisadi maraqlarlarla dolu oyunlar sistemidir. Seçiləcək prezidentin xalqın, eləcə də dövlətçiliyin indiki durumunda baş çıxara biləcək, onlarin arasında vəhdətlik yaradacaq, təzyiq və təqiblərə qarşı müqaviməti olacaq, davamlı və ağıllı siyasət yürüdə biləcək bir şəxs olması vacibdir. Əgər kimlərsə özlərində cəsarəət tapıb ortalığa iradə qoyursa biz bu şəxslərə hörmət və rəğbət bəsləməklə bərabər yardimci tövsiyyələr vermək niyyətindədiyk. Belə ki, ötən seçkilər ərəfəsində namizədlər arasında bir-birini aşağılamaq, təhqir etmək, qara PİAR təşkil etmək seçki kampaniyasının az qala tərkib hissəsinə çevrilmişdi və minlərlə seçicini seçkilərdə iştirak etməkdən çekindirmişdir.

 Biz AİDP olaraq bütün namizədlərə siyasi mübarizədə və seçki kompaniyası keçirən zaman etik normalardan kanara çıxmamaq, dini, mənəvi, tərbiyyəvi prinsipləri hörmətlə yanaşmağa dəvət edirik.

 Bu cür münasibət xalqda özünənifrət və passivləşmə prosesinə gətirib çıxarır, cəmiyyətdə ağır zədələr əmələ gətirir, xalqa və dövlətçiliyə ağır zərbə dəyir. Əxlaq və mənəviyyatda ciddi problemlər yaradır. İnsanlar ictimai problemlərin çözülməsinə, xəstəliklərin aradan götürülməsinə biganə, laqeyd olur. Ölkəmizin Qarabağ kimi problemi olduğu bir halda, Qarabağ problemi qədər əxlaq və mənəviyyat problemi yaradan namizədin bu seçkidə iştirakının nə mənası və nə də cəmiyyətə xeyri var. Prezident seçkisində hər namizəd həm də əxlaq-mənəviyyat sərgisi nümayiş etdirməlidir. Xalq isə bu sərgidən bəyəndyini seçəcəkdir. Bir sözlə siyasi rəqabətlə yanaşı, əxlaq-mənəviyyat rəqabəti də olmalıdır. Tək siyasətlə hakimiyyəti idarə etməkdə şan-şöhrət, ləzzət məqsədi güdülür. Burada çox şaxəli və cox istiqamətli mənəvi, əxlaqi hərəkətlər təzahür etməlidir.

 Hesab edirik ki, Prezident seçkisi daha çox mülayimlik, dözümlülük sifətlərini ortaya qoya biləcək namizədlərin mübarizə meydanına çevrilməlidir. Bu isə o deməkdir ki, oturduğunuz-durduğunuz yerlərdə əxlaq-mənəviyyatın qapısı bərk-bərk döyülməlidir. Hər şeyə və hər yerə vaxt tapa bilən namizədlərimiz Allahın qapısına gedib Allah sözlərindən də xəbərdar olmalıdırlar. Və bütün ixtilafların həllini Quranda tapmalıdırlar.

 Biz AİDP olaraq ümidvarıq ki, namizədlər seçki mübarizəsini məhz yuxarıda sadaladığımız keyfiyyətlər əsasında aparacaqlar. Və ölkəmiz, eləcə də xalqımız qarşısında boyunlarına missiya götürəcək, gələcək nəsillərə örnək olacaqlar. Bu isə cəmiyyətmizə gələ biləcək xəta və bəlalardan xilas olmağımıza gətirib çıxaracaq. Seçki ərəfəsində bu keyfiyyətləri əks etdirən namizədə səs verəcəyik.

Mətnuat açıqlamasindan: «Seçki yaxınlaşdıqca cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində, siyasi partiyalarda oyanış, mübarizə əhval-ruhiyyəsi, fəallıq əmələ gəlməli idi. Amma seçkiyə bir neçə ay qalmasına baxmayaraq bunun əksini - inamsızlıq, etimadsızlıq və pessimzmin şahidi oluruq. Xüsusilə də özünü cəmiyyətin aparıcı gücü hesab edən tanınmış müxalifət liderlərinin çıxışlarında, açıqlamalarında pessimizm, başqalarını günahlandırma meylləri özünu daha qabarıq biruzə verir».

 Bəzi partiya liderlərinin ölkədə dəyişikliyin baş verməməsində cəmiyyəti günahkar görməsinə münsibət bildirərkən deyib.

 Onun sözlərinə görə, bəzi liderlər açıqlamalarında, mətbuata verdikləri müsahibələrində hakimiyyət dəyişikliyinin baş verməməsini, ölkədə demokratik prinsiplərin intişar tapmamasının günahını cəmiyyətdə axtarmağa başlayıb: «Hətta elə liderlər var ki, seçki ilə bağlı verdikləri açıqlamalarında birbaşa cəmiyyəti günahkar çıxarmağa çalışırlar. Məsələn, bəzi liderlər deyir ki, ötən illər ərzində biz mücadilə verib həbsxanalara düşmüşük, amma vətəndaşlar passivlik nümayiş etdirib. Bu fikrin müəllifləri ölkədə dəyişiklik baş verməməsində Qərbi də ittiham edirlər. Özünü cəmiyyətin aparıcı qüvvəsi sayan, elektoratının çoxluğunu önə çəkən liderlərdən biri isə bəyan edir ki, cəmiyyət özü dəyişiklik istəmir. Düzdür, bu açıqlamalarda cəmiyyəti oyatmaq niyyəti də var, amma batildə tam həqiqəti əks etdirmir. Hesab edirəm ki, bu tipli açıqlamalar daha çox özünü tarix qarşısında sığortalamaq məqsədi güdür».

 İndiyə kimi görülən işlər missiya xarakteri daşımalı idi: «Elə etmək lazım idi ki, gələcək nəsillər hər şeyə yenidən başlamaq məcburiyyətində qalmasın, prosesləri görülən işlərin üzərində davam etdirə bilsinlər. Məsələn, vaxtilə bizim babalarımız, konkret olaraq Müsavatçılar ötən əsrin əvvəlində elə baza qoydular ki, aradan xeyli müddət ötsə də 90-cı illərdə həmin bazadan yararlanmaq mümkün oldu».

 Eslində bu açıqlamaların əvəzində etiraflar səsləndirilməli idi: «Hesab edirəm ki, bu fikirləri səsləndirənlər üzərlərinə missiya götürmə¬diklərini, ortaya sistemli bir mübarizə forması qoya bilmədik¬lərini etiraf etməli idilər. Bu mənada hesab edirəm ki, bu gün xalqın dörd yol ayrıcında sərgərdan qalması və hansı yolla getməyin lazım olduğunu bilməməsi elə bu fikirlərin mülliflərinin özlərinin «zəhmətinin» nəticəsidir. Xalqın indiki - dalana dirənmiş bir vəziyyətdə olmasını görəndə, ötən illərin küləyə sovrulmasından dəhşətə gəlirsən. Bu açıqlamalar xalqın enerjisini, istək və arzularını yandırıb külə çevrib sonra da küləyə sovurmaq mahiyyəti daşıyır. Zənnimcə liderlər öz addımları ilə cəmiyyəti heyrətləndirə bilmədiklərinə heyfslənsələr daha yaxşı olar».

 Hər sətir, fikir başı xalqı ittiham eləmək, öz fikir və ideyalarını, istək və arzularını həyata keçirməkdə onlara yardımçı olmamaqda suçlamaq özünü lider adlandıran, aparıcı qüvvə hesab edən şəxslərə xas xüsusiyyət deyil: «İstər, istəməz sual yaranır, görəsən, xalq liderlərdən, istifadə etməlidir, yoxsa liderlər xalqdan? Məncə bu fikri səsləndirənlər öncə tarixə nəzər salıb bu sualın cavabını tapmalıdırlar. Digər tərəfdən bir müəllimin şagirddən sorğu eləməsi üçün gərək əvvələcə ona təlim versin, nə isə öyrətsin. Bu olmadıqda fərdin və toplumun həyat və hərəkət nümunəsi olmalıdır ki, cəmiyyət ondan nə isə götürsün, öyrənsin. Digər tərəfdən yaxın və uzaq keçmişdə olan hadisələri ciddi araşdırıb düzgün qərar çıxarmaq lazımdır. Bu vaxt ortaya çıxan hər bir məsələlər düzgün təhlil olunmalıdır. Ötən əsrlərdə, eləcədə indi dünyada baş verən hadisələrin əsasında nə dururdu, niyə inqilablar oldu, nəyə görə varlıların var-dövləti əllərindən çıxdı, həbsaxanalara salındılar, niyə cəmiyyətin içində ayıqlıq, agahlıq, hərəkətlərə münasibət yoxdur və s. bu kimi sualları araşdırıb düzgün qərar vermək və hər hansı bir hərkata dirilik ruhiyyəsi gətirmək lazımdır».

 İndiyə kimi gedən proseslər kortəbii də olsa müəyyən iş görülüb, demkratik cəmiyyəti qurulması üçün cəhdlər edilib: «Bu yolda həbsxanalara düşmək, ölüm-itim də olub. Hər kim Allaha xatir demokratik cəmiyyətin qurulmasında iştirak edibsə, mükafatını da Allahdan istəsin. Çünki Allah verdiyini nə cəmiyyət, nə də dövlət verə bilməz. Amma cəmiyyətə xatir bu hərəkətlər həyata keçirilibsə, bu işi görənlər nəyə layiqdirlərsə cəmiyyət onların dəyərini verib və verəcək. Yox əgər özünə görədirsə, indiyə qədər nə alıbsa Allaha şükür eləsin. Kimsə bu yolda cəmiyyətin daim onun yanında olmasını istəyirsə səhv edir».

 Hesab edirəm ki, addımbaşı Qərbi ittiham etmək və qərb dövlətlərinə irad tutmaq, onlardan demokratiya ummaq Azərbaycan xalqına xas olan xüsusiyyət deyil: «Xalqımızın dünyaya və demokratiyaya özünəməxsus baxışları var. Görünən kəndə nə bələdçi. Qərb ötən əsrlər ərzində özündə demokratiya qurub, dünyaya isə demokratiyadan başqa hər şey ixrac edib.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

 1. Şaylan, G., (1998), Demokrasi ve Demokrasi Düşüncesinin İnkişafi, Ankara:

 2. Popper, K., (1999), “Açık Toplum ve Düşmənlarına Yenidən Baxış”, A.Yayla

 3. Berger, P.L., (1999), “Günümüz Dünyasında Demokrasi”, A.Yayla

 4. Çam, E., (1998), Siyaset Bilimine Giriş, İstanbul: Der Yayınları

 5. Arend, L., (1984), Çağdaş Demokrasiler, Çeviren: Ergun Özbudun, Ankara: Yetkin

 Yayınları

 6. Touraine, A., (1997), Demokrasi Nədir, Çeviren: Olcay Kunalp, İstanbul:YK

 Yayınları

 7. Beetham, D., (1998), Demokrasinin Təməlləri, Çeviren: Vahit Bıçak, Ankara:

 Liberte Yayınları

 8. Azerbaycan Respublikası 1991”“2001, Ed. Ramiz Mehdiyev, Bakü, 2001,

 9. Xatire Hacıyeva, “Azerbaycanın Çokpartiyalı Sistemi”, Dirçeliş XXI Dergisi, Sayı: 104”“105, Bakü,

 10. Aydın Mirzəzadə, “Heydər Aliyevin Müasir Siyasi Partiya Kuruculuğu Baxışları”, Dirçeliş XXI Dergisi, Sayı: 74”“75, Bakü, 2004,

 11. Goşqar Əliyev, Müasir Demokratik Proseslər: Sosyal-Fəlsəfi Təhlil, Bakü, 1998,

 12. Leyla Yunusova, “Çokpartiyalılığın Formalaşmasında İqtidarın Rolu”, Azərbaycanda Çokpartiyalı. Sistemin Formalaşma Prosesi: Problemlər və Perspektivlər”, “İnam” Plüralizm Merkezi, Bakü, 1997,

 13. Azerbaycan Gəzeti, 5 Oktyabr, 1994.

 14. Yeni Müsavat Gəzeti, 14 Mart, 2001

 15. Mirzezade, a.g.e.,

Tahir Abbaslı

Azərbaycan İslam Demokrat Pariyasının sədri