Xalqımız yüz illərdir hicri-qəməri təqvimi ilə məhərrəm ayının daxil olması ilə peyğəmbərin nəvəsi İmam Hüseynin şəhid edilməsinin ildönümünü yəni “məhərrəmlik” adlanan əzadarlıq məclislərini keçirdir. Lakin son illər bu mərasimlər başlanan kimi kütləvi informasiya vasitələri bununla bağlı birmənalı qarşılanmayan xəbərlər yaymaqla bu tədbirin məna və məfhumunu şübhə altına alan fikirlər formalaşdırmağa səy edirlər. Güya bu mərasimin qonşu İrandan ölkəmizə transfer
edildiyi, insanların qəmlənməsi ilə müşayət olunan mərsiyə, sinəzən və rövzələrin
və öz bədəninə xəsarət yetirməklə icra olunan bəzi əməllərin kökündə fars mədəniyyətinin
dayandığı iddia edilir. Lakin bir məqamı unudurlar ki İran imperiyasının
xalqları türklər bu əraziyə daxil olana qədər 90 faiz civarında sünnülük məzhəbinə
etiqad etmiş və təsadüfü deyil ki bu məzhəbin 4 imamı, 6 məşhur hədis
kitabının da müəllifi irandilli xlaqların nümayəndələridirlər. Şiəliyin
İranda geniş yayılması Türküstandan İrana köçən türkdilli etnosların gəlişindən
sonra baş vermişdir. Ağqoyunlu türkmən tayfaları sünnülük, qaraqoyunlu türkmən
tayfaları isə şiəlik məzhəbinə etiqad etmiş və öz dini kimliklərini İranda
qorumağa və lazım gəlsə yaymağa cəhd etmişlər. Bu tayfaların mübarizəsinin məntiqi
nəticəsi olaraq Səfəvilər İranda hakimiyyəti ələ alaraq şiəliyi rəsmi məzhəb
formasına gətirirlər. Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsində rolu olan tayfalar
türkdilli olmuş və bu mübarizədə talışlar istisna olamqla digər irandilli
xalqların nümayəndələri iştirak etməmişlər. Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə
İran öz etnik mənzərəsini dəyişdiyi kimi dini-məzhəbi mənzərəsini də tam
olaraq əksinə dəyişmiş və nəticədə ölkənin 90 faizi şiəlik məzhəbinə etiqad
etmişdir. Şiəliyin yayılmasını heç bir etnosa bağlamaq düzgün addım olmasa
belə, bu mənada bunu farslardan çox türklərə aid etmək daha doğru olardı. İmam Hüseynin şəhid edilməsindən sonra onun həlak
olmasının ildönümləri zaman-zaman şiələr tərəfindən evlərdə gizli şəkildə
yığışmaqla əzadarlıq formasında qeyd edilmişdir. 935-1055-ci illərdə İraqda
hakimiyyətdə olmuş İran mənşəli Büveyhilər sülaləsi dövründə ilk dəfə olaraq əzadarlıq
məclisləri leqal surətdə təşkil olunmağa başlanmışdır. Lakin onların hakimiyyətindən
sonra yenidən bu məclislər gizli keçirilmişdir. İsmaililər və Fatimilər
Misirdə hakimiyyəti ələ alandan sonra əzadarlıq məclisləri yenidən leqallaşmağa
başladı. Sonralar yenə də gizli şəkildə bu məclislər təşkil olundu və bu Səfəvilərin
bölgəmizdə hakim olmasına qədər davam etdi. Əzadarlığın həmin dövrdə gizli
keçirilməsinə səbəb şiəliyin ümumən təqib olunması idi. Lakin Səfəvilərin
hakimiyyəti dövründə şiəlik leqallaşandan sonra əzadarlıq məclisləri yeni
keyfiyyət və kəmiyyətdə özünü göstərməyə başladı. Təsadüfi deyil ki indinin
özündə belə mərsiyəxanlıq, rövzəxanlıq, teşt qoymaq, ələm gəzdirmək, zəncir,
sinə və qəmə vurmağın ən geniş yayıldığı yer Səfəvilərin hakimiyyəti zamanı mərkəzi
şəhər olan Ərdəbildir. Bir sıra informasiya vasitələri əzadarlıq məclislərində
oxunan matəm şeirlərini və bunun nəticəsində təsirlənən dindarların görüntülərini
yaymaqla bu insanların geridə qaldığını və mövhumatçı olduğunu diktə etməyə cəhd
edirlər. Əzadarlıq məclislərində oxunan mərsiyə, sinəzən və sair poeziya
nümunələri əslində ədəbi janrlardır. Əgər kimsə bu nəzmdən təsirlənib qəmgin
olursa və ya ağlayırsa bunu şiəliyin xüsusi bir xüsusiyyəti və mənfi bir hal
kimi qələmə vermək olmaz. Demək olar ki bütün dahi şairlərin əsərlərində bu
janra müraciət edilib. Təkcə dindar olan Məhəmməd Füzuli kimi şairlər
deyil, Abbasqulu ağa Bakıxanov kimi dövlət məmuru olan şairdən tutmuş, Seyid
Əzim Şirvani kimi satirik şairə qədər bütün klassiklər matəm ədəbiyyatına öz
yaradıcılığında müraciət etmişlər. Ümumiyyətlə görkəmli insanların həlak
olmasını şairlərin nəzmə çəkməsi dinindən və dilindən asılı olmayaraq bütün
xalqlarda mövcud olmuş və buna bəzilərinin hansısa bir mənfi çalar verməsi
anlaşılan deyil. Onu da qeyd edək ki bəzi dini ədəbiyyatın və ya bu
janrın ifaçılarının Kərbəla hadisəsində özünə yer almayan məqamları həqiqət
kimi dindarlara aşılanması faktı da kifayət qədərdir. Dini təhsili olmayan,
lakin xoş səsi olan, hətta bəzən özünü ruhani sayan bu cür insanlar əsasən
İmam Hüseyn qiyamının səbəbini məişət zəmninə endirir və bu qiyamın məqsəd və
məramını təhrif edərək şiəliyin gözdən salınmasına şərait yaradırlar. Bu cür
adamlar insanların hisslərinə hakim olmaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə
edir, onları bərkdən və təəbi olmayan ağlamşmalara sövq edir və beləliklə
dindarları İmam Hüseyn qiyamının mahiyyətindən uzaqlaşdırırlar. Matəm məclislərində sinə vurmaq sırf ərəb adətidir və
sonradan bu matəm məclislərində istifadə olunaraq digər müsəlman xalqlara
keçmişdir. Belə ki, ərəblər yaxın insanlarını itirdikdə sinələrinə döyməklə
reaksiya vermişlər. Lakin hazırda əzadarlıqda sinə vurmaq və bunun “sinəzən”
adlanan şeir növü ilə müşayət olunması sırf bəədi təsir bağışlayır və heç də
bəzilərinin dediyi kimi özünə əziyyət vermək hesab oluna bilməz. Sinə
vurmağın cəm halda icra olunması və indiki hala gəlməsi Səfəvilər dövründə
baş vermişdir. Dəmir zəncirlə öz bədəninə zərbə vurmaq Hindistan və
Pakistandan hazırda şiələr yaşayan məntəqələrə keçmişdir. İlk əvvəl bəzi fəqihlər
özünə zəncir vurmaqla verilən işgəncəyə görə bu əməli haram saymışlar.
Hindistan və Pakistan şiələri eyni dövlətdə yaşadıqları digər dinlərin
ardıcılları ilə hətta yaxın dövrümüzə qədər daim münaqişə şəraitində
yaşamışlar. Məhərrəmlik mərasimlərində onların öz bədənlərinə zəncirlə zərbə
vurmaqları bir növ özünümüdafiə məqsədi daşımış və digər dinin ardıcıllarında
onlarla münaqişəyə girməyin təhlükəli olması fikrini yarartmışdır. Əvvəllər zəncirlərin
ucuna insan bədəninə ciddi xəsarət yetirən kəsici və deşici dəmir parçalar bərkidilərdi.
Lakin hazırda əsasən zəncirlər xüsusi şəkildə düzəldilir və heç də bəzilərinin
dediyi kimi bədənə xəsarət yetirmir. Zəncir vuranlar bu əməli qrupla və “sinəzən”
deyilən ritmik matəm şeiri ilə həmahəng icra edirlər. Bu amillərə görə fəqihlərin
bir çoxu bu işi təşviq etməsələr də “zəncir vurmağın eybi yoxdur” deməklə bir
növ məqbul sayırlar. “Qəmə vurmaq” adlanan mərasim əsasən Məhərrəm ayının
kuliminasiya nöqtəsi olan Aşura günü icra olunur. Yəni qılınc və xəncərə bənzəyən
“qəmə” adlanan kəsici alətlə bəzi insanlar öz başlarına kiçik zərbələr endirməklə
onu yarırlar. Hazırda bu mərasim nadir hallarda icra olunur. Fəqihlər bu əməlin
haram olması barəsində göstərişlər vermişlər. Bu mərasimin icrası zamanı
insanın öz həyat əhəmiyyətli nahiyəsinə ciddi xəsarət yetirməsi ilə müşayət
olunması bir yana qalsın, həm də bunun ətrafdakı insanlarda vəhşət və psixi
sarsıntılar yaratması diqqəti çəkir. Müqəddəs yerlərin qanla murdarlanması və
bunu edən əzadarların timsalında dindarlığın vəhşiliklə eyniləşdirilməsinə gətirib
çıxarılmasına isə söz tapmaq çətindir. Bu mərasimin bəzi xristinan
sektalarından qaylaqlandığı məlumdur. Belə ki xristianlığın bəzi sektaları
İsa peyğəmbərin xristianlara görə çarmıxa çəkilib əzab verilməsinə cavab
olaraq özlərinə kəsici-deşici alətlərlə zərbə endirərərək işgəncə vermiş və bədənlərinə
ciddi xəsarət yetirmişlər. Xristian sektantlarının bu əməli bəzilərində İmam
Hüseynin də dinə və islama görə şəhid edilməsi analoji hissi yaratmış və
onlar da eyni əməli təkrarlamışlar. Ucuna insanın əl hissəsinin modeli keçirilmiş dirək
və ona bağlanmış parçadan ibarət olan bayrağa oxşar əşya “ələm” adlanır. Ələmə
əsasən qara rəngli parça bağlanır və bəzən üzərinə hansısa şüar yazılır. Bu əşya
məscid, ziyarətgah və hüseyniyyə adlanan əza yerlərində yerləşdirilir və
lazım gəlsə əzadar qrupların önündə aparılır. Ələm bir növ məhərrəm ayının
başlanmasını göstərən əzadarlıq nişanəsi və Kərbəla faciəsinin simvoludur. Fəqihlər
bu əşyanın istifadəsinə də “ələm gəzdirməyin eybi yoxdur” cavabı verməklə
kifayətlənirlər. Ələm Qacarlar dövründə Avropa ölkələri ilə əlaqələr zəmində
meydana çıxmış və xristian ayinlərindən iqtibas edilmişdir. Belə ki
xristianlar da dini rituallar zamanı üzərində xaç olan ələmə bənzər əşyadan
istifadə edirlər. Lakin bəzilərinin iddiasına görə ələm Kərbəlada baş
verən döyüşdə İmam Hüseyn tərəfindən döyüşən qoşunun döyüş bayrağıdır. Hətta
bəzən daha irəli gedib bayrağın tutacağının ucuna bərkidilmiş əl şəkilli
başlığa əsaslanıb onu İmam Hüseynin qaradşı və Kərbəla vaqiəsində qoşunun ələmdarı
olan Həzrət Abbasın kəsilmiş qolunun timsalı olduğunu iddia edirlər. Lakin
ölkəmizdə əsasən bu ələm modeilinə parça yox, qadın yaylıqları, əl dəsmalları
bağlanır. Məhərrəmlik mərasimlərində məscidlərdə, pirlərdə dindarlar arasında
gəzdirilir. Dindalar da ələmə bağlanmış yaylıqların ucuna pul və sair qiymətli
əşyalar bağlayır və ya ona bərkidilmiş torbaya bunları qoyurlar. Bəziləri ələmin
başlığını öpür və onun altından keçir, hətta ondan şəfa diləyən də olur, yəni
bir sözlə o müqəddəsləşdirilir. Belə əməllər də özü-özlüyündə məzhəbin
aşağılanmasına səbəb olan halların yaranmasına gətirib çıxardır. Adətən ələm məscidin və hüseyniyyənin bir tərəfində
divara dayanmış halda qoyulur. Həmin yerdə “teşt” adlanan qab qoyulur və ona
su doldurulur. Buna “teşt qoymaq” deyilir. Teştdəki su müqəddəs və şəfaverici
hesab olunaraq bəzi əzadarlar tərəfindən içilir və hətta üzünə sürtülür. Teşt
qoymağın məna və mənşəyi məlum olmasa da eyni su qabından yüzlərlə adamın,
xüsusən immuniteti zəif olan uşaqların belə istifadə etməsi hava-damcı yolu
ilə yayılan bir çox infeksion xəstəliklərin yayılmasına rəvac verən
antisanitariya və neqativ hal hesab olunmalıdır. Əzadarlıq məclislərində keçirilən tədbirlərdən biri
də “şəbih” adlanan və Kərbəla faciəsinin səhnləşdirilməsindən ibarət olan
xüsusi tamaşa növü keçmişdə geniş yayılmışdı. Kərbala faciəsinin əzadarlıq məclislərində
səhnəşdirilməsi savadsız insanlara daha əyani olaraq həqiqətin çatdırılmasına
kömək etmişdir. Televiziyanın meydana gəlməsindən sonra bu tamaşanın təşkil
olunması demək olar ki sıradan çıxmışdır. Şəbih Kərim xan Zənd dövründə
yaranmış, Səfəvilər dövründə formalaşmış və Nəsrəddin şah dövründə geniş
yayılmışdı. Buna səbəb şahın Avropa ölkələrinə səfərləri zamanı teatrın təsir
imkanlarının genişliyini müşahidə etməsi idi. Xüsusən Fransa teatrının təsiri
ilə İranda geniş yaılan şəbih Hindistan və Pakistanda əzadarların diqqətini
cəlb etmiş və geniş tətbiq olunmuşdur. Məhərrəmlik mərasimlərinin bir sıra ritual və ayinləri
Kərbəla qiyamının hədəflərinin daim gündəmdə qalmasında müsbət rola malik
olması şübhəsizdir. Bu xüsusən həmin dönəmdə insanarın dini mariflənməsi üçün
münbit şəraitin yaranmasında özünü göstərir. Hətta insanların əzadarlıq məclislərinin
təşkili zamanı bir sıra ictimai işlərə yardım etməsi və bəzi sosial problemlərin
həllində göstərdiyi fəallıq təqdirə layiqdir. Lakin eyni zamanda bu mərasimlərdə
bəzi əməllərin cəmiyyətdə dinin və məzhəbin təhrif edilərək gözdən
salınmasında rolu heç də az deyil. Bunlardan ən dəhşətlisi əzadarlığın bir
sıra əməllərini şiəlik məzhəbinin təməl prisnsipləri kimi dindarlara
aşılnamsıdır. |
Rabil ABDİNOV