XX əsr Azərbaycan tarixində böyük rol oynayan istiqlalçı nəslin layiqli nümayəndəsi, böyük türk kişisinin oğlu. Azərbaycan aydını, görkəmli ictimai-siyasi xadim, pedaqoq, türkoloq, filosof, jurnalist, yazıçı, Xalq Cümhuriyyətinin banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "ustad" deyib ehtiram göstərdiyi və milli mücadilə hərəkatı tarixinə şərəfli imzasını qoyan unudulmaz "Difai" təşkilatının qurucusu Əhməd bəy Həsən bəy oğlu Ağaoğlunun (1869-1939) şöhrətli övladlarından biri olan Səməd bəy Ağaoğlu. 

Atası Əhməd bəy Ağaoğlu isminin yanında fəxrlə anılan adlar içində onun da adı var. Türkiyənin indi də hörmətlə, ehtiramla andığı Tezər Taşkıranın, Sürəyya Ağaoğlunun, Gültəkin Ağaoğlunun siyasətçi qardaşı. Səməd bəy Əhməd bəy oğlunun 1909-cu ildə Şuşada doğulduğu deyilsə də, bir çox mənbədə onun anadan olduğu şəhər Bakı kimi qeyd edilib. Çar imperiyasının devrilməsindən sonra imperiya özülü üzərində dəhşətli bir yeni sistem quran terrorçu təfəkkürlü rus bolşeviklərinin müstəqil Azərbaycanı işğal etməsi səbəbindən Əhməd Ağaoğlu öz ailəsi ilə Türkiyəyə pənah aparıb, Səməd bəyin də uşaqlığı, gəncliyi, ömrünün qalan hissəsi bu ölkədə keçib. 

O, Ağaoğlu ailəsinin üzvü kimi hələ cavan yaşlarından fəxarət duyduğu bu ölkənin, gənc Türkiyə Cümhuriyyətinin vətəndaşı olaraq yeni qurulan demokratik dövlətin ictimai-siyasi, eləcə də mədəni həyatında fəal iştirak edib, həmçinin bir çox tələbə hərəkatının başında durub. Səməd bəy Ağaoğludan söz düşəndə onun siyasi xadim, dövlət adamı fəaliyyəti önə çəkilsə də, XX əsr Türkiyəsinin bu dəyərli şəxsiyyətinin ədəbiyyatda xidməti və bədii yaradıcılığı da unudulmur. Avtobioqrafik, eləcə də kəskin süjet xəttində, klassik və postmodern janrda, dramatik və romantik üslubda bir sıra bədii əsərin, kənd və şəhər həyatından bəhs edən silsilə hekayələrin müəllifi Səməd bəy Ağaoğlu. 

Türkiyənin azərbaycanlı dövlət xadimi və siyasətçisi Səməd bəy Ağaoğlunun böyük siyasətə gəlişi tələbə dərnəklərindən başlayıb. Onu bu mühitdə yetişdirən əsas amil inqilabi ruha malik, yeni dünya qurmağa can atan türk gəncliyinin odlu-alovlu iddiaları idi. Səməd bəy öncə hüquqşünas, sadə dövlət məmuru olmağı düşünsə də, sonra fəaliyyətini genişləndirməyə qərar verir. Bu gənc millətçi-demokrat ali məqsədlər naminə siyasi meydana atılıb demokratik amallara söykənən dayanıqlı bir çevrə axtarmağa başlayır. Bu yolda istədiyinə çatmaq üçün 1926-1929-cu illərdə Ankaradakı Bəyazid Feyziyə Liseyində təhsilini bitirən kimi böyük həvəslə Avropaya - Fransaya ali təhsil almağa yollanır. Burada Strasburq Universitetinə qəbul olan Səməd bəy hüquq ixtisasına yiyələnir və o dövrlərin ən yüksək təhsil ocaqlarından sayılan bu universiteti bitirib bir müddət xarici hüquq şirkətində çalışır. Lakin Avropada çox qalmır. Gənc kadrların ölkəyə ehtiyac duyduğu çətin bir dövrdə Türkiyəyə dönən Səməd bəy tezliklə dövlət qulluğuna qəbul edilir. Elə həmin ərəfələrdə, 1940-cı illərdə fəal siyasətə qoşulub əvvəlcə Cümhuriyyət Xalq Partiyasını dəstəkləyən, sonra bu siyasi toplumdan uzaqlaşıb Türkiyə Demokrat Partiyasının yaradıcıları sırasında yer alan Səməd bəy 1933-1946-cı illərdə çalışdığı Ticarət və İqtisadiyyat nazirliklərində artıq islahatçı kimi tanınırdı. İşlədiyi hər qurumda idarəyə və məmurlara verdiyi hüquqi məsləhətləri, apardığı islahatları, yeni quruculuqda yaxından iştirakı, maraqlı təklifləri tezliklə Səməd bəyə dövlət səviyyəsində təkliflərin gəlməsinə səbəb olur. Eyni zamanda böyük şirkətlərdən birinin sahibi Səməd bəy Ağaoğluna yüksək məbləğ təklif edərək ona direktorlar şurasına rəhbərlik etməyi təklif edir. Lakin Səməd bəy 1946-cı ildən üzü bəri Türkiyə Cümhuriyyətində baş verən siyasi proseslərə biganə qala bilməyəcəyini söyləyib biznes təklifindən imtina edir. Siyasi həmfikirlərindən dəstək alan, Türkiyə Demokrat Partiyasında nüfuz sahibinə çevrilən Səməd bəy iqtidarı kadr islahatı aparmadığına görə tənqid edib bir zaman onunla eyni cərgədə olanlara qarşı müxalif mövqe tutduğunu açıqlayır. Müstəqil siyasətçi kimi demokratların düşərgəsində olduğunu bəyan edən bu türkçü ziyalı və siyasətçi müasir dünyagörüşü ilə seçilən bir insan kimi böyük xalq kütləsinin dəstəyini alıb, 1950-ci ildə Manisadan millət vəkili seçilir. O, Türkiyə Böyük Millət Məclisində seçicilərinin marağını müdafiə edən siyasətçi, hüquqşünas kimi ad çıxarır. Fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilən Səməd bəy Ağaoğlu üç dəfə parlament seçkisində qələbə çalmış Manisa millət vəkili kimi şöhrət qazanır. Az ötmür ki, ona yenidən təklif gəlir, bu dəfə Türkiyənin baş nazirindən. Gəncliyində siyasi meydanlarda birgə yürüdüyü, sonralar tanışlıqları dostluğa çevrilən və Cümhuriyyət Xalq Partiyasının Demokrat Partiyası ilə qurduğu koalisiya hökumətinə rəhbərlik edən baş nazir Adnan Menderes Səməd bəyə onunla işləmək istədiyini söyləyir. Bu sayğını və təklifi dəyərləndirən Səməd bəy dostunun çağırışına məmnun qalıb razılıq verir. Müxtəlif illərdə baş nazir müavini (1950-1952), şalışma naziri (1952-1953), ticarət naziri (1954-1958) və başqa vəzifələrdə çalışan Səməd bəy Ağaoğlu bu dövrlərdə Cümhuriyyətin ən yaxşı dövlət xadimləri sırasında yer alır. Onun çətin və ixtilaflarla dolu bir dövrdə göstərdiyi əzm, siyasi meydanda sonadək mübarizə aparması barədə çox yazılıb.

*** 

Və tarix Türkiyə haqqında daha bir hay-küy doğuracaq hökm verir. 1960-cı ilin 27 mayında Türkiyədə dövlət çevrilişi olur. Hakimiyyəti ələ keçirən hərbçilər Cəlal Bayar-Adnan Menderes hökuməti üzvlərinin demək olar hamısını həbs edirlər. Bu təlatümlü günlər Səməd bəy Ağaoğlunun da taleyinə zindan əzabı bəxş edir. Səməd bəyə öncə ölüm hökmü oxunur. Cəzasını çəkmək üçün dövlət xadimi və yazıçını İmralı həbsxanasına göndərirlər. Bir müddət sonra tanınmış məhbus Kayseri cəza evinə gətirilir. Həbsdə olanda dostu Menderesin edam olunması xəbəri ona pis təsir edir. 1964-cü ildə Türkiyə məhkəməsi xüsusi cinayətləri olmayan Səməd bəy Ağaoğlunun üzərindən ittihamları götürməyə cəhd etsə də, mövcud hakimiyyət buna imkan vermir, lakin elə həmin il siyasətçinin adı amnistiyaya düşür və Səməd bəy azadlığa qovuşur. Sonralar hökumət rəhbərlik səviyyəsində bu ünlü zatdan şifahi üzrxahlıq etsə də, Səməd bəy ömrünün axırınadək hüquqi cəhətdən bəraət ala bilmir. Bir neçə il sonra isə Səməd bəy Ağaoğlu çoxdankı niyyətini gerçəyə çevirir. O, 1967-ci ildə Azərbaycana səfər edir və sovetlərin, məmurların, ziyalıların iştirakı ilə ata yurdu Qarabağa yollanıb Şuşanı, atası Əhməd bəy Ağaoğlunun evini ziyarət edir, dədə-baba qohumları ilə görüşüb onlara qonaq olur. Sovet Azərbaycanından dönəndən sonra isə "Sovet Rusiyası imperatorluğu" kitabını yazıb çap etdirir.

*** 

Ədəbi fəaliyyəti 1940-cı illərdən başlayan yazıçı Səməd bəy Ağaoğlu bədii cəhətdən axıcı dildə qələmə aldığı bir çox iri həcmli əsərlərin, romanların, povest və hekayələrin müəllifidir. Səməd bəyin əsərləri içində daha çox diqqət çəkən onun romanları və memuarları, xatirələridir. 1944-1965-ci illərdə "Strasburq xatirələri", "Hürriyət", "Müəllim Qafur", "Böyük ailə", "Hücrədəki adam", "Qatırın ölümü" əsərləri çap olunandan sonra onun yaradıcılığına maraq artır. 15-dən çox kitabın müəllifi olan Səməd Ağaoğlu "Qüvveyi-milliyyə ruhu", "Dostum Menderes", "İki partiya arasındakı fərq", "Demokrat Partiyasının doğuluş və yüksəliş səbəbləri" adlı siyasi əsərləri ilə də tanınıb.

***

1967-ci ildə Azərbaycandan dönəndən sonra tamamladığı "Sovet Rusiyası imperatorluğu" kitabının böyük bir fəsli Azərbaycana, ata yurdu Qarabağa və Şuşaya həsr edilib. Səməd bəyin iri həcmli sənədli kitabları, atası haqqında, onun məsləkdaşları barədə qələmə aldığı xatirələri bu gün də araşdırmalar üçün etibarlı mənbə ola biləcək əsərlərdir. Səməd bəyin atası Əhməd bəy Ağaoğludan bəhs edən "Atamı xatırlarkən" və "Atamın dostları" adlı kitabları təkcə XX əsrdə Azərbaycanda yaşayan aydınlar barədə yox, həm də türk dünyasının və Türkiyə Cümhuriyyətinin siyasi xadimləri, fikir adamları haqqında dəyərli mənbədir. Əhməd bəy Ağaoğlunun layiqli varisi, ixtisasca hüquqşunas olsa da, siyasətçi və yazar kimi tanınan dövlət xadimi Səməd bəy Ağaoğlu Mustafa Baydar adlı qəzetçiyə verdiyi son müsahibələrinin birində yazıçı və siyasətçi olmaq duyğularının başında insan məfhumunun dayandığını və hər ikisinin ali borcunun insanlara xidmət olduğunu söyləyib. Sənət adamı ilə siyasət adamını müqayisə edən Səməd bəy belə deyirdi: "...Hər adamın çeşidli cəbhələri var. Sənət bu cəbhələrdən biridir. Digər cəbhələrlə sənət cəbhəsi arasında təzadların və ya əlaqələrin olub-olmadığını ancaq hər cəbhəni tədqiq etməklə anlamaq mümkündür". 

O, "Atamın dostları" (Bu əsərdə bütün obrazlar adsız verilir. Müəllif xarakterini cızdığı insanların kimliyini oxucuların tapmasını istəyir.) əsərinin "Qurban baş vəkil" bölümündə XX əsrin panoramında ümid bəslənən şərqli siyasi kişi obrazının dilindən belə yazır: "Siyasi həyat dünyanın hər yerində odlu köynəkdir! Xüsusilə Şərqdə! Hər özündən deyən igid siyasət deyilən bu dəli köhlən atın üstündə duruş gətirə bilməz..."

Dostoyevskinin dünyanın ən böyük yazıçısı olduğunu, bütün qələm əhlinin onun təsiri ilə yazdığını, fəqət dahi Dostoyevskinin Balzakın təsirindən heç zaman qurtulmadığını deyən Səməd bəy Ağaoğlu ən uğurlu əsərlərindən olan "Qatırın ölümü" hekayəsində heyvani əzabların vəhşi xislətli insan üçün vəhşi bir zövq olduğunu deyir. Dostoyevskisayağı hekayə yazmaq istədiyini danmayan Səməd bəy Ağaoğlunun "Qatırın ölümü" hekayəsinin sonluğu da qəribədir: "...Qorxum yox daha. Qərib xəyal var. Mədənin astanasındayam. Bütün işçilərim orada. Səndələyə-səndələyə onlara doğru addım atıb yerə yıxılıram. Məni qaldırmağa çalışırlar. Üzümə baxırlar, bilirlər ki, gecdir. Dodaqlarımda ixtiyarsız bir gülüş. Öldüyümü görürlər..."