Bu gün İranda baş verən proseslər və bu dövlətin Azərbaycana olan münasibəti hamımızda ciddi narahatlıq doğurur. 30 ilə yaxın Azərbaycanın ermənilər tərəfindən işğalına  münasibət bildirməyən  və işğalçı ölkə ilə xoş əlaqədə olan İranın “həqiqi görüntüsü” ortalığa çıxmaqdadır.İranın bu “görüntüsü”   yeni deyildir.Böyük dövlət və siyasi xadim M.Ə.Rəsulzadənin  1924-cü ildə dekabrda yazdığı “Müasir İranın həqiqi çöhrəsi” məqaləsində bu acı görüntüləri fərqli məzmunda müşahidə etməkdəyik.İstanbulda nəşr edilən “Yeni Qafqasiya” jurnalının  1924-cü il 1 dekabr sayında çap olunmuş məqalənin bugünkü dövrdə aktuallığını nəzrə alıb oxuculara təqdim edirəm.   

 

 

 

 

Bu çöhrə, bəzilərincə tərif olunduğu kibi, pək də kərih  deyildir. Bir məmləkətin həqiqi çöhrəsi məhud  metodla zatən kəşf ediləməz. “İç üz” deyə İrana ətf olunan məyub  sifətlərdən bir çoxu, maələsəf, bütün Şərq millətlərini gəmirən illətlərdəndir ki, ifşası, üzləri qızartdığı zaman bizim də yanaqlarımıza az qırmızılıq verməz!...

Bir məmləkətin həqiqi üzünü tamamilə görə bilmək üçün bulunduğu halını yalnız statistik bir şəkildə deyil, dinamik bir tərzdə dəxi tədqiq etməlidir, statistik bir təsniflə biz, cəmiyyətdə mövcud müxtəlif qüvvət və amillərin kəmiyyətini təsbit edəriz, dinamik bir təhlil isə, bizə, bu kəmiyyətlərin keyfiyyətlərini kəşf ilə hərəkətlərini və mütəqabil təsirlərini göstərir. Yalnız böylə bir təsnif və təhlil nəticəsindədir ki, biz bir cəmiyyətin vəchi-istiqamətini kəşf edər və o vasitə ilə məzkur cəmiyyətin (təbiri digərlə millət və ya məmləkətin) hansı mərhəleyi-tarixiyyədə bulunduğunu həqqi ilə dərk edəriz.

Tarix dediyimiz zaman, bittəbii, miladi və ya hicri, şəmsi və ya qəməri sənələri qəsd etmiyoruz. Cəmiyyətlər, bünyei-ictimaiyyələri nöqteyi-nəzərindən müxtəlif dövrlərdə bulunurlar. Bu dövrlər bir cəmiyyətin tabe bulunduğu iqtisadi sistemlərə görə dəgişir. Bir məmləkət kəndinə hakim olan iqtisadi sistem nöqteyi-nəzərindən hansı bir dərəcəyi inkişafda isə, ictimaiyyat, əxlaqiyyat və mənəviyyatına aid “üzü də” onunla mütənasib olur. Şəhərləri, kiçik əsnaf bazarından ibarət olub müstəqil birər iqtisadi vahidi təşkil edən feodal məmləkətlərin üzü başqa, sənayei-cəsiməyə sahib olub istehsalatı artıq kəndi hüdudi-millisinə sığamayan kapitalist məmləkətlərin üzü də başqadır.

Millətlərin kəndilərinə məxsus mənlikləri, harsi xüsusiyyətləri vardır. Bu mənligin mühafizəsi naminədir ki, milliyyətpərvərliyi təqdir və istiqlalı milli qayəsini təqdis edəriz. Fəqət hadisatı-ictimaiyyəyi, bilatədqiq aldığımız zaman biz, əksəriyyə yanılıyoruz. Müəyyən bir dövrü tarixdə hər hansı bir millət üçün ümumi və müştərək olan hadisələri milli bir rəngdə görüyoruz. Şərq ilə Qərb arasındakı müqayisəmizdə bu üsul yanlışlığına qapıldığımız kibi, Şərqdəki qonşularımız haqqında mühakimə yürüdürkən bu qəflətə bilxassə tutulmuş oluyoruz.

Müasir İranın üzünü görə bilmək üçün biz Tehrandakı əmrazi zöhrəviyyə xəstələrinin ədədi, tiryək çəkənlərin miqdarı və yaxud kiçik yaşında “siğə olan” qızların faciələrinə fəzlə əhəmiyyət verir və bunları qonşumuza məxsus “milli bir sifət” deyə tələqqi edərsək, yanılır, həqiqəti görəməyiz. Həqiqi üzünü görə bilmək üçün İranın hansı dövrü tarixdə, nə kibi iqtisadi zümrələrə malik və bu zümrələrin hansı münasibəti mütəqabilədə olduqları ilə vəcheyi istiqamətlərinin nə kibi inkişaf və təkamül təmayülləri göstərdiklərini tədqiq etməliyiz.

Bu metodla İranın və yaxud hər hansı bir məmləkətin iç üzünü öyrənmək, təqdir etməlidir ki, pək çox tədqiqat və təhqiqata mütəvəqqif bir məsələdir. Kiçik bir qəzetə məqaləsində mövzunun ciddiyyətilə mütənasib vəqayi və həqayiq zikr etmək imkanı olmadığından ixtisar və icmal təriqini iltizam etmək zərurətində bulun-duğumuzu möhtərəm qarelərimizin nəzəri-müsəmməhlərinə  ərz edəriz. İlk məqaləmizdə müasir İran haqqında mükəmməl bir fikir söyləyə bilmək üçün aşağıda yürütdüyümüz mühakimələrin kafi gələcəyini ümid ilə iləridə İrana aid yazacağımız məqalələrdə qareləri əlaqədar edəcək məlumat verməyə dəxi çalışacağız.

                                                            

                                                             ***

İran yaylasının nə qədər nüfus ehtiva eylədiyi çox ixtilaflı bir məsələdir. İxtilaf 7 milyon ilə 15 milyon arasındadır. Biz bunu 8-9 milyon miqdarında təxmin edərsək, ehtimal ki, həqiqətə pək o qədər qarşı gəlməyiz. Bundan 3-4 milyonu köçəbədir. Mütəbaqi qismin əksəriyyəti əziməsini köylü təşkil edib digər qismi isə şəhərlərdə əsnaflıq və ticarətlə yaşarlar.

Almaniyanın 3 misli 42.470 fərsəng vəsi  bir məsaha üzərinə yayılan bu nüfus hər yerdə eyni kəsafətdə  deyildir. İran yaylasının qismi-mühümmi, bilxassə mərkəzi qismi geniş qum səhralarından, əkiinə yaramayan vadilərindən ibarətdir. Məmləkətin məskun qismi, əksəriyyən dağ ətəkləri ilə sahillər və dərələrdir. İran şəhərləri yekdigərindən ya böyük dağlar və ya vəsi  səhralarla ayrılmışdır.

İran sənət və sənayeinin məhsulu deyə tanıdığımız əmtəə, başlıca birər vəhəb  mərkəzini təşkil edən bu şəhərlərdən yetişdiyi kibi, “İran mədəniyyəti” deyə bəllədiyimiz şeylər də yalnız buralara münhəsirdir.

Şəhərlərin kəndi başına müstəqil birər əsnaf bazarından ibarət olması əfkari-ümumiyyənin bütün məmləkətə aid olmayıb hər şəhərin kəndi mühitinə məxsus pək bariz intibalar vücuda gətirdiyi, yaxın zamana qədər müxtəlif vilayətlərin kəndilərinə məxsus eyzən məqadir  hətta sikkəyə belə malik olmaları feodalizmin şəhərlərə aid bir xüsusiyyətini təşkil eylədiyi kibi, vilayətlərin hakimi-mütləqi olan xanların, kiçik bir hökmdar kibi hər növi səlahiyyət və iqtidara malik birər əmiri-mütləq halında olduqları dəxi bunu göstərməkdə idi.

Bir vilayət daxilində, rəyasət eylədiyi əşirətin çıxardığı müsəlləh qüvvətə istinadən, dərəbəyligi edən xan, bulunduğu məmləkətin “kiçik bir şahı” idi. İran bu qəbildən mütəəddid “şahlıqlara” bölünmüşdü. Nitəkim mərkəzi məmləkətdə yaşayan şaha da “Şahənşah” deyilirdi.

Paytaxtın nüfuzu və şahın iqtidarı tam olduğu zamanlarda belə, onların bu böyük xana biəti İran vəhdətini üzvi deyil, süni bir tərzdə təmin ediyordu.

Kapitalist Avropa ilə ilk təmas və münasibətə gəldiyi zamanlarda İran xanlıqları iqtisadən cins mübadiləsi ilə məşrut ibtidai bir tərzi-istehsal dövründə idilər. Şimdi belə İran iqtisadiyyatında bu üsulun pək çox müəssir olduğunu qəbul etməliyiz. Bu üsulun icabca “xanlıq”larda İran milliyyətpərvərliyindən ziyadə vilayət hiss və əxlaqları mövcud idi. Şah kəndi nüfuzunu icra və məmləkətin vəhdətini təmin üçün xanlar və ellər (əşirətlər) arasındakı rəqabəti “hüsni-idarə” etmək siyasətini bilməli, böyük ərazi sahibi xanlarla əşirət rəislərinə, köylü ilə tüccar üzərindəki təhəkkümlərinə göz qapayaraq istinad etmək hikmətini dərk etməliydi. Bu şərait daxilində köylü hər hankı bir hüquqi-bəşəriyyədən məhrum olduğu kibi, tüccar qismi də heç bir zaman kəndisini amanda görəmiyordu. O, sənələrlə yığdığı sərvətini xanın “qəzəbinə” və ya tamahına uğrayıb bir anda qeyb etmək təhlükəsindən heç bir zaman əmin deyildi.

İran qapıları Avropayı fabrika əmtəəsinə açıldıqdan və xariclə mübadilə çoxaldıqdan sonra cins mübadiləsinə müstənid və məhəlli bazara çalışan əsnaf şiddətli bir zərbə yemiş oldu. Avropanın təzyinat əşyasına məclüb olan xanların israf və məsrafları daha ziyadə artdı. Bunun ağırlığı da bittəbii köylüyə yükləndi. İran Türkiyə kibi deyildi. Tüccarı başqa cinsdən deyil, kəndindən idi. Ermənisi, rumu yox kimi idi. Cənubda ingilislərin, şimalda rusların təşəbbüsü ilə olsa da, yapılan şose yolları İran mübadilatına az-çox inkişaf veriyordu. Para tədavülü üzərinə inkişaf edən mübadilədə tüccar sinfi kəsbi-əhəmiyyət etməyə başlıyordu. Getdikcə iflas edən mülkdar feodal sinfi hesabına kəsbi-sərvət edən fəal bir burjua sinfi təşəkkül ediyordu. Bu sinif dəröhdə eylədiyi mübadilə vəzifəsi ilə İran “yəhva”larının  yekdigərinə ittisalarını təmin etmək istedadını göstərdiyi kibi, feodalizmin icab etdiyi hər növi məhəlli təhdidatın ilğası ilə qüdrətli bir hökumət təşkilinə və ehkamı hər tərəfdə söylənən cari olan qəvanın vəzinə tərəfdar oluyor. İran hərəkati tərəqqi-pərvanəsi vücuda gəliyordu.

İrandakı məşrutiyyət hərəkatı, pək maddi düşünürsək, İran tüccarının hərəkatı idi. İran hərəkatı məşrutiyyət-pərvəranəsi tədqiq olunursa, bu hərəkata ən fəal və zi-şüur bir rol oynayan sinif mühüm mərkəzlərdəki tüccar olmuşdur. Müzəffərəddin şahı qəvanini-əsasiyyə ətasına icbar edən qüvvət Tehran bazarının qrevi olmuşdur. İstibdada qarşı aylarla və bəlkə sənələrlə müqavimət edən Təbriz mücahidinin ön səflərini bazarlılar təşkil eyləmişlərdir. İxtilal məfkurəçiləri belə qismən İstanbul və Qafqasiyaya mühacirət edən tüccar arasından yetişmişdir. Nəsirəddin şahı qətl edən Mirzə Rza bu sinifdən yetişdiyi kibi Atabəyi öldürən fədai Abbas Ağa dəxi Təbrizli bir əsnaf idi. Məşrutiyyət hərəkatının gömrük tarifəsi üzərinə bilxassə infilaq etdigi bu hərəkatın İran ticarət burjuaziyası ilə nə dərəcədə mərbut olduğunu göstərir. İran ixracatının zərərinə tərtib olunan gömrük tarifəsini Tehran bazarı qanlı nümayişlərlə protesto etmişdi.

Məmləkətdəki zində və tərəqqipərvər ənasiri  içinə alan bu hərəkat sinifi olmaqla bərabər milli idi. Çünki vəchəyi-istiqaməti feodalizm iftiraqını  ortadan qaldırmaq əsri və vahid bir məmləkət vücuda gətirmək idi. O, ədalət istiyor, qanun istiyor, ordu istiyor, əmniyyət istiyor, istiqlal istiyordu. Fəqət bu məqsədin istehsalı üçün sənələrcə davam edən qanlı mücadilələr İrana məşruti bir hökumət şəkli vermək müvəffəqiyyətinə nail olduysa da, əcnəbi müdaxiləsi, bu mücadilələri nəticəyi məntiqiyyəsinə varmaqdan mən etdi. Feodallarla şəhər burjuası arasında davam edən bu cidal demokrasinin təmini-hakimiyyəti ilə olmasa da, qüvvətli bir hökumət təsisi ilə nəticələnəcək, yeni bir dövlət vücuda gətirəcəkdi. Diqqət edilsin, dövlət vücuda gətirəcəkdi, diyoruz. Çünki, sözün əsri mənasilə, feodal İranda nə bir millət vardı, nə də dövlət...

Əvət, İran məşrutiyyət namını qazandıysa da, tamamilə təşəkkül etmiş əsri bir dövlət halına daha gələmədi.

Bu natamam halıyla İran Hərbi-Ümumiyi dərk eylədi. Hərb əsnasında felən müharib, rəsmən bitərəf bir vəziyyət içərisində qalan məmləkət müharibənin xitamında, bir hökumət olaraq yalnız sözdə qalmışdı. İştə isə məmləkət tamamilə bir hərcü-mərc içində puyan  idi. Hər vilayət bir dərə bəyinin əlində və yaxud sərkeş bir komitənin təhdi-idarəsində bulunuyordu. Bir tərəfdən ingilis əskəri, digər tərəfdən də bolşevik çetələri məmləkəti çeynəməkdə idilər. Şu sırada, qazaqxanə nəfərliyindən yetişmə Rza xan Tehran üzərinə yürüməkdə olan bolşevik hücumunu dəfilə şöhrət qazanmış və nəticədə yekdigərini təvali edən İran kabinələrində, mövqei sarsılmaz hərbiyə naziri sifətilə 3-4 sənə mütəəssil çalışmış 30-40 min miqdarında müntəzəm əskəri bir qüvvət vücuda gətirməklə məmləkətin hər tərəfində zühur edən təcərrüd  davalarını və əskidən bəri mövcud olan feodaloizm sərkeşliklərini birər-birər tənkil eyləmiş, məmləkətə bu vaxta qədər görmədiyi bir əmniyyət və mərkəziyyət vermişdir.

Bir tərəfdən Avropa imperyalizminin daxili bir çox qayələrlə məşğul olması, digər tərəfdən də Rusiya çarizminin çökməsi ilə Şimal müdaxiləsinin daha bir kaç sənə üçün bərtərəf İran olması qüvayi-ictimaiyyəsinə sərbəsti hərəkətini təmin eyləmişdir. Rza xanın başlıca İran qüvəyyi-əskəriyyəsini tənzim ilə işə başlaması əldə edilən bu fürsətdən ciddi bir surətdə istifadəyə başladığını göstərir.

İranın şimdiki halda ərz eylədiyi çöhrə Hərbi-Ümumi əsnasında və sonunu mütəaqib günlərdə göstərdiyi çöhrəyə qətiyyən bənzəməz. Hərbi-Ümumi zamanında məmləkət yabançı qüvvətlərin cövləncahı olub, fərdayi müharibədə dəxi felən İngiltərənin himayəsinə girmiş, istiqlalını qeyb etmişdi. İngiltərənin bu fürsətçiliyinə qarşı bütün hiddət və ciddiyyətilə qarşı qoyan ünsür yenə tüccar sinfi olmuşdu. Bazar İngiltərədən qurtulmaq üçün hətda bolşeviklərə belə meyl etmişdi. Fəqət Şimali İrana girən Qızıl Ordu Rəşt bazarına yapdığı müamiləsi ilə İran burjuazisini qorxutduqca qorxuddu. İki atəş arasında qalan İran üçün yeganə çareyi-nicat tarixi fürsəti qaçırmayaraq kəndi qüvvətilə meydana atılmaq, milli nicat və səadətini kəndi təmin eyləməkdi. Bu hərəkatın ələmdarı isə sövqi tarixlə sərdar Rza xan oluyordu.

Göstərdiyi fövqəladə yararlıqla sərdari-sipəh rütbəsini qazanan və sədr əzim məqamına yüksələrək bütün iqtidarı kəndi əlində mərkəzləşdirən Rza xan yeni İran burjuaziyasının can və dildən istədiyi vəzifəyi ifa eyləmiş, feodallar əlində parçalanan İrana bir dövlət şəkli verdirmək əzmini göstərmişdir.

Şəkil etibarı ilə bir diktator kibi görünsə də, Rza xanın icraatı tərəqqi və iləriyə doğru atılmış bir qədəmdir. Müxtəlif feodalların qal  və kamı  bahasına təəssüs edən müqdədir bir hökumət hər hansı bir şəkil alsa da, İran üçün bir faydadır. Qəribədir ki, mürtəce olduqları şübhə götürməyən bir çox zəvat, Rza xanın diktaturasına qarşı nifrət etdikləri məşrutiyyət və qəvanini-əsasiyyə tərəfdarlığı ilə müqabilə ediyorlar.

Fərzən kəndisinə əcir  olaraq çalışan köylüyü əski ixtiyarat üzərinə, ağaca bağlatdıraraq ölüncəyə qədər döydürən vilayət mütəğəllibələrindən  bir xanın məzkur vilayətdəki karnizon komandanı tərəfindən tövqif və cəzalandırılmasını Tehran əyan və əşrafı “Va-məşrutiyyata!” yayqarası ilə qarşılıyorlar. Halbuki “dəvairi-əskəriyyənin ümuri-mülkiyyəyə qarışmasını” protesto surətində, şəklən, haqlı görünən bu nara  həddizatında heç də səmimi deyildi. Çünki köylü ağaca bağlandığı zaman xilafi-məşrutiyyət olduğu mühəqqəq olan bu hala qarşı işbu zəvati-möhtərəm qətiyyən bir səs və səda çıxarmamışlardı.

İşbu məsrudatımızdan  görüləcəyi vəchilə, İranın bu günlərdə ərz eylədiyi çöhrə, az-çox bir fərqlə, bütün Şərq məmləkətlərini istila edən bir hərəkat çöhrəsidir. Bu hərəkatın həqiqi üzü isə iki kəlmə ilə tərsim oluna bilir:

Feodalizmdən kapitalizmə!...

 

 

 

Kərih  -   yaraşıqsız

Məhud  -   dostluq

Məyub  -  nöqsanlı

Əmrazi  -  cinsi

Mütəvəqqif  - əlaqədar

Nəzəri-müsəmməh  -  qiymət vermək

Fərsəng  - ağac 

Vəsi  -   geniş

Məsaha   -  ərazi

Kəsafət   -   sıxlıq

Vəhəb -    hədiyyə

Məqadir  -     miqdarları

Təzyinat  -   bəzək şeyləri

“Yəhva”lar    -  “allah”lar

İttisaları -  birləşməsi

Qrevi -  tətili

Zində  -  həyati ruhlu  

Ənasir  -   ünsürlər

İftiraq   -   pərakəndə

Puyan  - yeriyən

Sərkeş   -  itaətsiz

Tənkil etmək   -  uzaqlaşdırmaq

Təcərrüd  -  ayrılma

Fərdayi   - ertəsi gün

Qal -  mübahisə 

Kam - istək

Əcir-   muzdur

Mütəğəllibələr -    hakimlər

Nara -   dərd, qəm

Məsrudat  -   izah

 

Red: 1 qanuni - əvvəl 1340 / 8 cəmadiyələvvəl 1343   - 1  dekabr 1924